Spis treści

    DEKORACJA:
  1. AKT I
    2. SCENA I
    1. SCENA II
    2. SCENA III
    3. SCENA IV
    4. SCENA V
    5. SCENA VI
    6. SCENA VII
    7. SCENA VIII
    8. SCENA IX
    9. SCENA X
    10. SCENA XI
    11. SCENA XII
    12. SCENA XIII
    13. SCENA XIV
    14. SCENA XV
    15. SCENA XVI
    16. SCENA XVII
    17. SCENA XVIII
    18. SCENA XIX
    19. SCENA XX
    20. SCENA XXI
    21. SCENA XXII
    22. SCENA XXIII
    23. SCENA XXIV
    24. SCENA XXV
    25. SCENA XXVI
    26. SCENA XXVII
    27. SCENA XXVIII
    28. SCENA XXIX
    29. SCENA XXX
    30. SCENA XXXI
    31. SCENA XXXII
    32. SCENA XXXIII
    33. SCENA XXXIV
    34. SCENA XXXV
    35. SCENA XXXVI
    36. SCENA XXXVII
    37. SCENA XXXVIII
    3. AKT II
    3. SCENA I
    1. SCENA II
    2. SCENA III
    3. SCENA IV
    4. SCENA V
    5. SCENA VI
    6. SCENA VII
    7. SCENA VIII
    8. SCENA IX
    9. SCENA X
    10. SCENA XI
    11. SCENA XII
    12. SCENA XIII
    13. SCENA XIV
    14. SCENA XV
    15. SCENA XVI
    16. SCENA XVII
    17. SCENA XVIII
    18. SCENA XIX
    19. SCENA XX
    20. SCENA XXI
    21. SCENA XXII
    22. SCENA XXIII
    23. SCENA XXIV
    24. SCENA XXV
    25. SCENA XXVI
    26. SCENA XXVII
    27. SCENA XXVIII
    28. SCENA XXIX
    29. SCENA XXX
    4. AKT III
    4. SCENA I
    1. SCENA II
    2. SCENA III
    3. SCENA IV
    4. SCENA V
    5. SCENA VI
    6. SCENA VII
    7. SCENA VIII
    8. SCENA IX
    9. SCENA X
    10. SCENA XI
    11. SCENA XII
    12. SCENA XIII
    13. SCENA XIV
    14. SCENA XV
    15. SCENA XVI
    16. SCENA XVII
    17. SCENA XVIII
    18. SCENA XIX
    19. SCENA XX
    20. SCENA XXI
    21. SCENA XXII
    22. SCENA XXIII
    23. SCENA XXIV
    24. SCENA XXV
    25. SCENA XXVI
    26. SCENA XXVII
    27. SCENA XXVIII
    28. SCENA XXIX
    29. SCENA XXX
    30. SCENA XXXI
    31. SCENA XXXII
    32. SCENA XXXIII
    33. SCENA XXXIV
    34. SCENA XXXV
    35. SCENA XXXVI
    36. SCENA XXXVII
  1. Anioł: 1
  2. Arkadia: 1
  3. Artysta: 1
  4. Bieda: 1
  5. Broń: 1
  6. Bunt: 1
  7. Błazen: 1
  8. Błądzenie: 1 2
  9. Choroba: 1 2
  10. Chłop: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32
  11. Ciało: 1
  12. Cierpienie: 1 2 3 4
  13. Czary: 1 2 3 4 5
  14. Czas: 1 2
  15. Czyn: 1 2 3
  16. Córka: 1 2 3
  17. Duch: 1 2 3 4
  18. Dziecko: 1
  19. Dźwięk: 1 2
  20. Flirt: 1 2 3 4 5 6 7 8 9
  21. Gospodarz: 1
  22. Gospodyni: 1
  23. Gotycyzm: 1 2
  24. Gość: 1 2 3
  25. Grzech: 1 2
  26. Grób: 1 2 3 4 5
  27. Historia: 1 2 3
  28. Jesień: 1
  29. Kara: 1 2
  30. Klęska: 1
  31. Kobieta: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
  32. Kochanek: 1 2
  33. Kochanek romantyczny: 1
  34. Kondycja ludzka: 1 2 3
  35. Konflikt: 1 2 3
  36. Konflikt wewnętrzny: 1
  37. Koń: 1 2 3
  38. Krew: 1 2 3 4 5
  39. Ksiądz: 1 2 3 4
  40. Kwiaty: 1
  41. Kłamstwo: 1 2
  42. Literat: 1 2 3 4 5 6
  43. Los: 1 2 3
  44. Lud: 1
  45. Marzenie: 1 2 3 4 5 6 7 8
  46. Maska: 1
  47. Matka: 1 2
  48. Matka Boska: 1
  49. Małżeństwo: 1 2 3 4 5 6 7
  50. Melancholia: 1
  51. Miasto: 1 2
  52. Mieszczanin: 1 2 3 4 5 6 7 8 9
  53. Miłość: 1 2 3 4 5 6 7 8 9
  54. Miłość silniejsza niż śmierć: 1
  55. Morderstwo: 1
  56. Morze: 1
  57. Muzyka: 1 2 3
  58. Mądrość: 1
  59. Mąż: 1 2 3 4 5
  60. Mężczyzna: 1 2 3 4 5 6
  61. Młodość: 1 2 3 4 5
  62. Naród: 1 2 3 4
  63. Natura: 1
  64. Niewola: 1 2
  65. Noc: 1
  66. Nuda: 1 2
  67. Obowiązek: 1
  68. Obyczaje: 1 2 3
  69. Obywatel: 1
  70. Ojciec: 1 2 3 4
  71. Ojczyzna: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
  72. Pan: 1 2 3 4
  73. Panna młoda: 1
  74. Patriota: 1 2 3 4 5
  75. Piekło: 1
  76. Pieniądz: 1 2 3 4
  77. Pijaństwo: 1 2 3 4 5 6 7 8
  78. Piętno: 1
  79. Pocałunek: 1 2 3 4 5
  80. Poeta: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
  81. Poetka: 1 2 3
  82. Poezja: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
  83. Pogrzeb: 1
  84. Polak: 1 2 3 4 5 6
  85. Polska: 1 2 3 4
  86. Powstanie: 1 2 3
  87. Pozory: 1
  88. Pozycja społeczna: 1 2 3 4 5
  89. Praca: 1
  90. Prawda: 1
  91. Prorok: 1
  92. Przeczucie: 1 2
  93. Przemijanie: 1 2 3
  94. Przemoc: 1
  95. Przyjaźń: 1 2
  96. Przysięga: 1
  97. Przywódca: 1 2 3 4 5 6
  98. Próżność: 1
  99. Ptak: 1 2 3 4 5 6 7 8
  100. Rosjanin: 1
  101. Rośliny: 1 2
  102. Rycerz: 1 2 3 4
  103. Sen: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
  104. Serce: 1
  105. Sielanka: 1 2
  106. Siła: 1 2
  107. Sprawiedliwość: 1
  108. Starość: 1 2
  109. Strój: 1 2
  110. Syn: 1
  111. Szaleństwo: 1 2 3
  112. Szatan: 1 2
  113. Szczęście: 1 2
  114. Szlachcic: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21
  115. Sztuka: 1 2 3 4
  116. Słowo: 1
  117. Sługa: 1
  118. Taniec: 1 2 3 4 5
  119. Trup: 1 2
  120. Upadek: 1 2 3
  121. Upiór: 1 2 3 4
  122. Urzędnik: 1
  123. Walka: 1 2 3
  124. Wesele: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
  125. Wesele.: 1
  126. Wieczór: 1
  127. Wieś: 1 2 3 4 5
  128. Wino: 1
  129. Wiosna: 1
  130. Wizja: 1 2 3 4 5 6 7 8 9
  131. Woda: 1
  132. Wspomnienia: 1
  133. Wyrzuty sumienia: 1
  134. Zabawa: 1
  135. Zaręczyny: 1
  136. Zaświaty: 1
  137. Zbrodnia: 1 2
  138. Zdrada: 1 2
  139. Zima: 1
  140. Łzy: 1 2 3 4
  141. Śmierć: 1 2 3 4 5 6 7
  142. Żart: 1
  143. Żałoba: 1
  144. Żona: 1 2 3 4 5
  145. Życie jako wędrówka: 1
  146. Życie snem: 1
  147. Żyd: 1 2 3 4

Uwspółcześniono pisownię imiesłowów przymiotnikowych: nie pożegnane > niepożegnane; nie ustający > nieustający.

Stanisław WyspiańskiWeseleDramat w trzech aktach

OSOBY:

  1. GOSPODARZ
  2. GOSPODYNI
  3. PAN MŁODY
  4. PANNA MŁODA
  5. MARYSIA
  6. WOJTEK
  7. OJCIEC
  8. DZIAD
  9. JASIEK
  10. KASPER
  11. POETA
  12. DZIENNIKARZ
  13. NOS
  14. KSIĄDZ
  15. MARYNA
  16. ZOSIA
  17. RADCZYNI
  18. HANECZKA
  19. CZEPIEC
  20. CZEPCOWA
  21. KLIMINA
  22. KASIA
  23. STASZEK
  24. KUBA
  25. ŻYD
  26. RACHEL
  27. MUZYKANT
  28. ISIA

OSOBY DRAMATU:

  1. CHOCHOŁ
  2. WIDMO
  3. STAŃCZYK
  4. HETMAN
  5. RYCERZ CZARNY
  6. UPIÓR
  7. WERNYHORA

DEKORACJA:

1

Noc listopadowa; w chacie, w świetlicy[1]. Izba wybielona siwo, prawie błękitna, jednym szarawym tonem półbłękitu obejmująca i sprzęty, i ludzi, którzy się przez nią przesuną.

2

Przez drzwi otwarte z boku, ku sieni, słychać huczne weselisko, buczące basy, piskanie skrzypiec, niesforny klarnet, hukania chłopów i bab i przygłuszający wszystką nutę jeden melodyjny szum i rumot tupotających tancerzy, co się tam kręcą w zbitej masie w takt jakiejś ginącej we wrzawie piosenki….

3

I cała uwaga osób, które przez tę izbę-scenę przejdą, zwrócona jest tam, ciągle tam; zasłuchani, zapatrzeni ustawicznie w ten tan, na polską nutę… wirujący dookoła, w półświetle kuchennej lampy, taniec kolorów, krasych[2] wstążek, pawich piór, kierezyj[3], barwnych kaftanów[4] i kabatów[5], nasza dzisiejsza wiejska Polska.

4

A na ścianie głębnej: drzwi do alkierzyka[6], gdzie łóżko gospodarstwa i kołyska, i pośpione na łóżkach dzieci, a górą zszeregowani Święci obrazkowi. Na drugiej bocznej ścianie izby: okienko przysłonione[7] białą muślinową firaneczką; nad oknem wieniec dożynkowy z kłosów; — za oknem ciemno mrok — za oknem sad, a na deszczu i słocie krzew otulony w słomę[8], w zimową ochronę okryty.

5

Na środku izby stół okrągły, pod białym, sutym obrusem, gdzie przy jarzących brązowych świecznikach żydowskich[9] suta zastawa, talerze poniechane tak, jak dopiero co od nich cała weselna drużba wstała, w nieładzie, gdzie nikt o sprzątaniu nie myśli. Około stołu proste drewniane stołki kuchenne z białego drzewa; przy tym na izbie biurko, zarzucone mnóstwem papierów; ponad biurkiem fotografia Matejkowskiego Wernyhory[10] i litograficzne odbicie Matejkowskich Racławic[11]. Przy ścianie w głębi sofa wyszarzana; ponad nią złożone w krzyż szable, flinty, pasy podróżne, torba skórzana. W innym kącie piec bielony, do maści[12] z izbą; obok pieca stolik empire[13], zdobny świecącymi resztami brązów, na którym zegar stary, alabastrowymi kolumienkami[14] dźwigający złocony krąg godzin; nad zegarem portret pięknej damy w stroju z lat 1840 w lekkim muślinowym zawoju przy twarzy młodej w lokach i na ciemnej sukni.

6

U boku drzwi weselnych skrzynia ogromna wyprawna wiejska, malowana[15] w kwiatki pstre i pstre desenie; wytarta już i wyblakła. Pod oknem stary grat, fotel z wysokim oparciem.

7

Nad drzwiami weselnymi ogromny obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej[16] z jej sukienką srebrną i złotym otokiem promieni na tle głębokiego szafiru; a nad drzwiami alkierza takiż ogromny obraz Matki Boskiej Częstochowskiej[17], w utkanej wzorzystej szacie, w koralach i koronie polskiej Królowej, z Dzieciątkiem, które rączkę ku błogosławieniu wzniosło.

8

Strop drewniany w długie belki proste z wypisanym na nich Słowem Bożym i rokiem pobudowania.

RZECZ DZIEJE SIĘ W ROKU TYSIĄC DZIEWIĘĆSETNYM.

AKT I

SCENA I

Czepiec, Dziennikarz
Chłop, Literat, Mieszczanin

CZEPIEC

Cóz tam, panie, w polityce?
10
Chińcyki trzymają się mocno!?[19]

DZIENNIKARZ

A, mój miły gospodarzu,
mam przez cały dzień dosyć Chińczyków.

CZEPIEC

Pan polityk!

DZIENNIKARZ

Otóż właśnie polityków
15
mam dość, po uszy, dzień cały.

CZEPIEC

Kiedy to ciekawe sprawy.

DZIENNIKARZ

A to czytaj, kto ciekawy;
wiecie choć, gdzie Chiny leżą?

CZEPIEC

No, daleko, kajsi[20] gdzieś daleko;
20
a panowie to nijak nie wiedzą,
że chłop chłopskim rozumem trafi,
choćby było i daleko.
A i my tu cytomy[21] gazety
i syćko[22] wiemy.

DZIENNIKARZ

25
A po co — ?

CZEPIEC

Sami się do światu garniemy.

DZIENNIKARZ

Ja myślę, że na waszej parafii
świat dla was aż dosyć szeroki.

CZEPIEC

A tu ano i u nas bywają,
30
co byli aże dwa roki
w Japonii; jak była wojna[23].

Sielanka, WieśDZIENNIKARZ

Ale tu wieś spokojna. —
Niech na całym świecie wojna,
byle polska wieś zaciszna,
35
byle polska wieś spokojna[24].

CZEPIEC

Pon[25] się boją we wsi ruchu.
Pon nos obśmiwajom w duchu. —
A jak my, to my się rwiemy
ino do jakiej bijacki.
40
Z takich, jak my, był Głowacki[26].
Siła, Czyn, Szlachcic, Pan, ChłopA, jak myślę, ze panowie
duza by juz mogli mieć,
ino oni nie chcom chcieć!

SCENA II

Dziennikarz, Zosia

FlirtDZIENNIKARZ

Pani to taki kozaczek;
45
jak zesiądzie z konika, jest smutny.

ZOSIA

A pan zawsze bałamutny.

DZIENNIKARZ

To nie komplement, to czuję
i tego bynajmniej nie tłumię.

ZOSIA

Dobrze, że przynajmniej pan umie
50
zmiarkować, kiedy uczucie,
a kiedy salonowa zabawka —
ale w tym razie…

DZIENNIKARZ

To sprawka
pani wdzięku, pani jest bardzo miła,
55
pani tak główkę schyliła…

ZOSIA

Prawda? Tak jakbym się dziwiła,
że mnie tyle honoru spotyka;
pan redaktor dużego dziennika
przypatruje się i oczy przymyka
60
na mnie, jako na obrazek.

DZIENNIKARZ

A obrazek malowny, bez skazek,
farby świeże, naturalne,
rysunek ogromnie prawdziwy,
wszystko aż do ram idealne.

ZOSIA

65
Widzę, znawca osobliwy.

DZIENNIKARZ

I czemuż pani się gniewa?

ZOSIA

Że pan jak Lohengrin[27] śpiewa
nade mną jak nad łabędziem,
że my dla siebie nie będziem,
70
i po cóż tyle śpiewności?

DZIENNIKARZ

Oto tak, tak z rozlewności
towarzyskiej.

SCENA III

Radczyni, Haneczka, Zosia

HANECZKA

Ach, cioteczko, ciotusieńko!

RADCZYNI

Co, serdeńko?

Chłop, Mieszczanin, Młodość, TaniecHANECZKA

75
Tamci tańczą, my stoimy;
chcemy tańczyć także i my.

RADCZYNI

Może który z panów zechce?

ZOSIA

Z nikim z panów tańczyć nie chcę.

RADCZYNI

Potańcujcie trochę same.

ZOSIA

80
My byśmy chciały z drużbami,
z tymi, co pawimi piórami
zamiatają pułap izby[28].

RADCZYNI

Poszłybyście tam do ciżby?

HANECZKA

To tak miło, miło w ścisku.

RADCZYNI

85
Oni się tam gniotą, tłoczą
i ni stąd, ni zowąd naraz
trzask, prask, biją się po pysku;
to nie dla was.

ZOSIA

My wrócimy zaraz.

RADCZYNI

90
Cóżeś ty dziś tak wesoła?
Odgarnij se włosy z czoła.

ZOSIA

Raz dokoła, raz dokoła!

HANECZKA

Ciotusieńka zła okropnie,
zła okrutnie — a przelotnie —
95
zaraz buzię pocałuję.

RADCZYNI

Hanka zawsze swego dopnie.
Niech się panna wytańcuje.

SCENA IV

Radczyni, Klimina

KLIMINA

Pochwalony, dobry wieczór państwu[29].

RADCZYNI

Pochwalony — gospodyni…

KLIMINA

100
Tu wsiosko[30] od maleńkości, Klimina,
po wójcie wdowa.

RADCZYNI

Radczyni[31]
jestem z Krakowa.

KLIMINA

Macie syna.

RADCZYNI

105
Tańcuje tam.

KLIMINA

Niech się bawi;
som ta dziwki, niech nie stoją.

RADCZYNI

Jakoś mu nie idzie sporo,
bo się ino pogapuje.

KLIMINA

110
Panowie dziwek się boją;
zaraz która co przyniesie,
ino roz sie przetańcuje.

RADCZYNI

Wyście sobie, a my sobie.
Każden sobie rzepkę skrobie.

Matka, StarośćKLIMINA

115
Myślałam, pomówię z matusią,
toby wnuczka kołysała — ?

RADCZYNI

A toście wy skora, kumosiu;
ledwo że wkoło spojrzała,
już by mi synów swatała — ?

KLIMINA

120
Hej, jo sie bawiła wprzódzi,
teroz bym lo inszych chciała.
Coraz więcej potrza ludzi.
Żeniłabym, wydawała!

SCENA V

Zosia, Kasper

TaniecZOSIA

Drużba tańczy, proszę ze mną.

KASPER

125
Panienka obcesem[32] wpada.

ZOSIA

A w kółeczko…

KASPER

Dookoła.
Panienka se ta wesoła.
Ano Kaśka będzie rada,
130
jak przestoi.

ZOSIA

Kaśka, jaka?

KASPER

Ano ta, co w kącie taka…

ZOSIA

Druhna?

KASPER

Juści, druhna pirso[33],
135
co mi ją na żone rają[34].

ZOSIA

Raz dokoła, raz dokoła…

KASPER

Panienka się nie zgniwają,
że ją lepiej gabne[35] w pasie,
ano Kaśka w sobie syrso[36].

ZOSIA

140
Pewno drużba kocha Kasię — ?

KASPER

Panienka se ta wesoła.

ZOSIA

Raz dokoła, raz dokoła…

SCENA VI

Haneczka, Jasiek

HANECZKA

Jakby Jasiek chciał tańcować,
tobym z Jaśkiem tańcowała — ?

JASIEK

145
A mogę sie ofiarować,
by ino panienka chciała — ?

HANECZKA

Proszę, proszę, chwilkę w koło,
jak wesoło, to wesoło.
Jasiek dzisiaj pierwszy drużba.

JASIEK

150
Najmilso mi tako służba.

SCENA VII

Radczyni, Klimina

Chłop, Kobieta, MieszczaninRADCZYNI

Cóż ta, gosposiu, na roli?
Czyście sobie już posiali?[37]

KLIMINA

Tym ta casem sie nie siwo[38].

RADCZYNI

A mieliście dobre żniwo — ?

KLIMINA

155
Dzięka Bogu, tak ta bywo.

RADCZYNI

Jak złe żniwo, to was boli,
żeście się napracowali — ?

KLIMINA

Zawszeć sie co przecie zgarnie.

RADCZYNI

Dobrze sobie wyglądacie.

KLIMINA

160
I pani ta tyz[39] nie marnie.

RADCZYNI

Jeszcze się widzicie młoda.

KLIMINA

Jak po Marcinie jagoda[40].

RADCZYNI

Może jeszcze się wydacie — ?

KLIMINA

A cóz sie ta tak pytacie?!

SCENA VIII

Ksiądz, Panna Młoda, Pan Młody

Chłop, Ksiądz, MieszczaninPAN MŁODY

165
Ksiądz dobrodziej łaskaw bardzo.
Proszę nas nie zapominać.

KSIĄDZ

Są i tacy, co mną gardzą,
żem jest ze wsi, bom jest z chłopa.
Patrzą koso — zbędą prędko,
170
a tu mi na sercu lentko[41].
Sami swoi, polska szopa,
i ja z chłopa, i wy z chłopa.

PAN MŁODY

Ksiądz dobrodziej już niebawem
będzie nosić pelerynkę[42] — ?

KSIĄDZ

175
Może i należy mi się;
lecz pewnego nic nie wi się.
Inni także robią ślinkę[43]!
Może sprawię pelerynkę —

PAN MŁODY

Może z konsystorza[44] przecie
180
popatrzą okiem łaskawem;
życzę bardzo.

PANNA MŁODA

Choć co dadzą;
ino te ciarachy[45] tworde,
trza by stoć i walić w morde.

PAN MŁODY

185
Moja duszko, tu sie mówi
o kościelnej dostojności,
którą mają przyznać Jegomości.

PANNA MŁODA

Jo myślała, że co inne.

KSIĄDZ

Naiwne to i niewinne.

SCENA IX

Pan Młody, Panna Młoda

Mąż, Miłość, ŻonaPANNA MŁODA

190
Cięgiem[46] ino[47] rad byś godać,
jakie to kochanie będzie.

PAN MŁODY

A ty wolisz całowanie —
będziesz kochać, a powiédzże — ?

PANNA MŁODA

Przeciem ci już wygodała[48].
195
Przecież ci mnie nikt nie wydrze.

WeselePAN MŁODY

Serce do kochania radsze.
Toś już moja! Radość, szczęście!
Nie myślałem, że tak wiele.

PANNA MŁODA

Ano chciałeś, masz wesele.

PAN MŁODY

200
Ach, nie patrzę, jak całuję;
nie całuję, kiedy patrzę,
a lica masz coraz gładsze.

PANNA MŁODA

A krew sie tak zesumuje[49].

PAN MŁODY

Pocałujże, jeszcze, jeszcze,
205
niechże tobą się napieszczę:
usta, oczy, czoło, wieniec…

PANNA MŁODA

Takiś ta nienasyceniec.

PAN MŁODY

Nigdy syty, nigdy zadość;
taka to już dla mnie radość;
210
całowałbym cię bez końca.

PANNA MŁODA

A to męcąco[50] robota;
nie dziwota, nie dziwota,
żeś tak zbladnoł, taki wrzący.

PAN MŁODY

Nie chwalący, nie chwalący,
215
spokoju mi nie dawały.

PANNA MŁODA

A bo chciałeś.

PAN MŁODY

Same chciały.

PANNA MŁODA

Cóz ta za śkaradne śtuki[51]?

PAN MŁODY

Myśmy takie samouki;
220
kochałem się po różnemu,
a ciebie chcę po swojemu,
po naszemu.

PANNA MŁODA

A no z duszy;
jak ci dobrze, niech ta będzie.

WeselePAN MŁODY

225
Teraz ci mnie nic nie zwiedzie.
Takem pragnął, zboża, słońca…

PANNA MŁODA

Mos[52] wesele! — Pódź[53] do tońca!

SCENA X

Poeta, Maryna

Flirt, Kobieta, Kochanek, Miłość, Małżeństwo, PoetaPOETA

Żeby mi tak rzekła która,
sercem już dysponująca,
230
tak po prostu: „no, chcę ciebie”,
jak jaka wiejska dziewczyna…

MARYNA

To niby ja ta dziewczyna,
ja oświadczyć się mająca?
Skądże taka pewna mina?

POETA

235
Wcale insze miałem plany
jeźlim plany miał w ogóle —
chciałem coś powiedzieć czule,
chciałem zapukać w serduszko,
coś usłyszeć, coś podsłuchać:
240
jak się to tam musi ruchać[54],
jak się to tam musi palić — ?!

MARYNA

Muszę panu się pożalić,
w serduszku nienapalone;
jak kto weźmie mnie za żonę.
245
będzie sobie ciepło chwalić;
muszę panu się pożalić:
choć zimno, można się sparzyć.

POETA

Amor mógłby gospodarzyć.

MARYNA

Amor ślepy, może zdradzić.

POETA

250
Amor: duch skrzydlaty, gończy.

MARYNA

Pretensji do skrzydeł wiele.

POETA

Więc się na pretensjach kończy.

MARYNA

A nie kończy się w kościele.

POETA

Byłby to już Amor w klatce.

MARYNA

255
Lis w pułapce.

POETA

Motyl w siatce.

MARYNA

Paź królowej[55]na usługach.

POETA

Ślub po zapłaconych długach.
Miłość nęci rozmaita.

MARYNA

260
A, to z nami kwita.

POETA

Kwita —
nie myślałem, że coś świta,
pani prawie obrażona — ?

MARYNA

Czegóż to pan jeszcze szuka?

POETA

265
Że nie poszła w las nauka.

MARYNA

Któż się uczył?

POETA

Tak wzajemnie
Ja od pani, pani ze mnie.

MARYNA

A na cóż mnie tej nauki?

POETA

270
Na nic.

MARYNA

Więc?

POETA

Sztuka dla sztuki.

MARYNA

Zawrót głowy, wielka chwała;
niech pan sztuki płata różne,
275
bylebym ja spokój miała.

POETA

Rozmowa z panienką młodą,
jak ją zwykle młodzi wiodą
w takim stylu skrzydełkowym;
rozmowa z panną upartą:
280
o miłości, o Amorze,
o kochaniu, co w tym, owym
z nagła się przejawić może; —
szepty z panną czarującą,
przez pół serio, przez pół drwiąco —
285
zawsze jeszcze studium warto.

MARYNA

Przez pół drwiąco, przez pół serio
bawi się pan galanterią[56].

POETA

Ale gdzie ta, ale gdzie ta.

MARYNA

Pan poeta, pan poeta.
290
Coś, jak liryzm, struna brzękła:
ja o pana się przelękła,
że ta strzała niespodziana
może trafić, ale pana.

KobietaPOETA

Bawię panią galanterią
295
przez pół drwiąco, przez pół serio;
stąd się styl osobny stwarza:
nikt nikogo nie dosięga,
nikt nikogo nie obraża —
na łokcie różowa wstęga —
300
nie prowadzi do ołtarza. —
Tajemnicą jest kobieta.

MARYNA

Słucham, co to za wymowa!

POETA

Słowa, słowa, słowa, słowa[57].

MARYNA

Ale gdzie ta, ale gdzie ta!

POETA

305
Jakaż znów refleksja nowa?

MARYNA

Pan poeta, pan poeta.

SCENA XI

Ksiądz, Pan Młody, Panna Młoda

Ksiądz, Małżeństwo, Mąż, Miłość, ŻonaKSIĄDZ

Zwracam się do panny młodej,
pijąc do pana młodego…

PANNA MŁODA

Cóz takiego, cóz takiego?

KSIĄDZ

310
Może, hm, po pewnym czasie,
bo to człowiek jest człowiekiem,
ot, przykładem tylu ludzi —
bo to człowiek jest człowiekiem,
usiada się tylko z wiekiem…

PANNA MŁODA

315
Niby jak to kwaśne mliko.

KSIĄDZ

Wyście młodzi, wyście młodzi,
choć się dzisiaj wszystko godzi,
przyjdzie czas, co was ochłodzi.

PAN MŁODY

Dzięki, niech się ksiądz nie trudzi,
320
niech nie trudzi się dobrodziéj,
wdał się Pan Bóg już w tę sprawę
i ten wszystko załagodzi;
byliśmy rano w kościele,
braliśmy ślub u ołtarza.

KSIĄDZ

325
No, ale to tak się zdarza;
ogromnie przypadków wiele,
i przypomnieć pożytecznie.

PAN MŁODY

Podziękujże za obawę.

PANNA MŁODA

Zdarłabym jej łeb, jak krosna!

PAN MŁODY

330
A kocha, bo jest zazdrosna.

KSIĄDZ

Ach, kolorowa bajecznie[58]!

SCENA XII

Pan Młody, Panna Młoda

Chłop, Mąż, Mieszczanin, Miłość, ŻonaPAN MŁODY

Kochasz ty mnie?

PANNA MŁODA

Moze, moze —
cięgiem ino godos o tem[59].

PAN MŁODY

335
Bo mi serce wali młotem,
bo mi w głowie huczy, szumi…
moja Jaguś[60], toś ty moja?!

PANNA MŁODA

Twoja, jak trza, juści[61] twoja;
bo cóż cie ta znów tak dumi?
340
Cięgiem ino godos o tem.

Kobieta, Literat, MężczyznaPAN MŁODY

A ty z twoim sercem złotem
nie zgadniesz, dziewczyno-żono,
jak mi serce wali młotem,
jak cię widzę z tą koroną[62],
345
z tą koroną świecidełek,
w tym rozmaitym gorsecie,
jak lalkę dobytą z pudełek
w Sukiennicach, w gabilotce[63]:
zapaseczka[64], gors, spódnica,
350
warkocze we wstążek splotce;
że to moje, że to własne,
że tak światłem gorą lica!

PANNA MŁODA

Buciki mom[65] trochę ciasne.

PAN MŁODY

A to zezuj[66], moja złota.

PANNA MŁODA

355
Ze sewcem[67] tako robota.

PAN MŁODY

Tańcuj boso.

PANNA MŁODA

Panna młodo?!
Cóz ta znowu?! To ni mozno.

PAN MŁODY

Co się męczyć? W jakim celu?

PANNA MŁODA

360
Trza być w butach na weselu.

SCENA XIII

Ksiądz, Pan Młody

KsiądzPAN MŁODY

Któż komu czego zabroni?

KSIĄDZ

Zależy, za czym kto goni.

PAN MŁODY

Tak cudzego pilnujecie — ?

KSIĄDZ

Nie każdy ma jedno na świecie,
365
a każdy ma swoje osobne,
co go trzyma — a te drobne
rzeczki, małe, niepozorne
składają się na jedną wielką rzecz.

PAN MŁODY

Ksiądz sobie, jako chcesz, przecz. —
370
Szczęście każdy ma przed nosem,
a jak ma, to trzeba brać —
trzeba iść za serdecznym głosem
i nie pozwolić się kpać[68].

KSIĄDZ

No, mój panie,
375
nie każdemu jednakie wołanie.
A jak kto ręką sięgnie po co, a nie dostanie?

SCENA XIV

Radczyni, Maryna

Chłop, Kobieta, Mieszczanin, TaniecRADCZYNI

A panny już bez pamięci,
widzę, hulają.

MARYNA

Do smaku.
380
Jak mnie Czepiec chwycił wpół,
jak zawinął i obleciał w kółko,
tom w oczach zobaczyła gwiazdy,
jakby jakieś napowietrzne jazdy,
kręcące się zawrotem kół.

RADCZYNI

385
Pot oblewa całe czółko;
możesz się zaziębić wnet.

MARYNA

A tak — teraz to sobie myślę:
co insze złoto, a co insze miedź.

RADCZYNI

Nie pleć, spocznij, cicho siedź.

MARYNA

390
A myśl moja het, het, het…

SCENA XV

Maryna, Poeta

Flirt, Miłość, PoetaPOETA

Elektryczność z oczu bije.

MARYNA

Zgrzałam się przy tańcowaniu.

POETA

Pani marzy o kochaniu —
co tam pani serce czyje.

MARYNA

395
Może pańskie serce zatem — —?

POETA

Umie pani strzelać batem — —?

MARYNA

Jak to, co to — tak przez kogo?

POETA

Tak w powietrze, a szeroko.

MARYNA

Co tam panu serce czyje; —
400
a umie pan kopnąć nogą — — ?

POETA

Tak przez kogo — ?

MARYNA

Nie tak srogo —
tak w powietrze, a wysoko.

POETA

Na co, po co?

MARYNA

405
Dla niczego.

POETA

To nic złego.

MARYNA

I nic z tego.

POETA

To zagadka?

MARYNA

Sfinks[69].

POETA

410
Meduza[70].

MARYNA

Może z tego pan odgadnie
nowoczesny styl harbuza[71];
tak jak ja odgadłam snadnie[72]:
próżność na wysokiej skale,
415
w swojej własnej śpiącą chwale.

POETA

Zeus i Pan Bóg mieszka w niebie,
przedsię[73] obaj są u siebie.
Psyche[74] to najczulej pieści. —
O tym, gdzie kto śpi wysoko,
420
pani wie coś z głuchych wieści;
nie dosięgło jeszcze oko.

MARYNA

Rozumiem coś z wielką biedą;
nie dosięgło jeszcze oko,
nie zawlokłam się na turnie;
425
tak tam dumnie, szumnie, chmurnie.
Bałamuctwa w wielkim stylu,
które już przeżyło tylu,
różni więksi, mniejsi, niscy;
wszystko bardzo wyjątkowe,
430
bardzo dziwne, bardzo nowe,
tylko że tak robią wszyscy.

POETA

Słucham, co to za wymowa — ?

MARYNA

Słowa, słowa, słowa, słowa.

POETA

To uczucia tak się garną;
435
szkoda, żeby szły na marno.

MARYNA

Ale gdzie ta, ale gdzie ta.
Pan myśli, że ja zajęta?

POETA

Widzę, że pani pamięta,
jaka komu etykieta[75]
440
przylepiona i przypięta.

MARYNA

Szkoda, żeby szły na marno
te uczucia, co się garną:
Pan poeta, pan poeta.

POETA

Otóż to, to etykieta.

Cierpienie, Kobieta, Miłość, MłodośćSCENA XVI

Zosia, Haneczka

ZOSIA

445
Chciałabym kochać, ale bardzo,
ale tak bardzo, bardzo, mocno.

HANECZKA

To ta muzyka gra tak skoczno
i pewno serce tobie skacze.
Jeszcze się dosyć, dość napłacze,
450
nim go kochanie ułagodzi.
Pociesz się, serce, pociesz, miła,
jeszcze niejedna łza, mogiła,
od tej miłości ciebie grodzi.

ZOSIA

Że to tak losy szczęściem gardzą,
455
że tak nie sypią szczęściem w oczy,
tylko tak zaraz błyski gasną,
ledwo się w oczach świt roztoczy?

HANECZKA

Musisz przejść wprzódy cierpień koło;
przejść musisz wprzódy nędzę, bole,
460
a potem kiedyś będzie wesoło,
jak ci ból serce dość nakole.

ZOSIA

Ja, gdybym była losów panią,
na przykład taką, wiesz: Fortuną[76].
tobym odarła złote runo[77],
465
żeby dać wszystko ludziom tanio;
żeby się tak nie umęczali,
w takiem gonieniu ciężkiem, długiem:
każden, jak więzień, za swym pługiem;
żeby się syto nakochali,
470
żeby się wszystko im kręciło:
jakby się złote nitki wiło.

HANECZKA

A tu są takie Parki stare[78],
co nożycami tną przędziwo…

ZOSIA

A chyba to za jaką karę
475
Miłość jest taką nieszczęśliwą.
Za czyjąż winę, czyjąż karę
rwać chcą przędziwo Parki stare…?
Ach, tak bym chciała kochać bardzo!

HANECZKA

Musisz się wprzódy dość naszlochać,
480
napłakać, zbeczeć, razy wiele,
aże postawią cię w kościele,
a potem sobie możesz kochać.

ZOSIA

Ach, tym uczucia moje gardzą —
nie to, nie jeszcze miałam w myśli:
485
chciałabym, żeby się kto zjawił,
kto by mi nagle się spodobał,
żebym się jemu też udała
i byśmy równo na to przyśli[79].
Widzisz, takiego bym kochała,
490
i to tak bardzo, bardzo, bardzo.

HANECZKA

Ach, tym uczucia moje gardzą;
przecie trza wprzódy wypróbować,
trza coś przecierpieć, coś przeboleć,
żeby móc miłość uszanować.

ZOSIA

495
Już ja tam swoje będę woleć.

Szlachcic, ŻydSCENA XVII

Pan Młody, Żyd

Przyjaźń, WeselePAN MŁODY

Przyszedł Mosiek na wesele…

ŻYD

Nu, ja tu przyszedł nieśmiele.

PAN MŁODY

No, jesteśmy przyjaciele.

ŻYD

No, tylko że my jesteśmy
500
tacy przyjaciele, co się nie lubią.

PAN MŁODY

A tak, jak są tacy, co skubią,
to i są tacy, co się boczą.

ŻYD

Niech się boczą, a jak oni potrzebują,
to ich u mnie jest bardzo wiele.

PAN MŁODY

505
W zastawie.

ŻYD

No, to tak, jak w kieszeni; —
pan dzisiaj w kolorach się mieni[80];
pan to przecie jutro zruci — ?

PAN MŁODY

Narodowy chłopski strój.

ŻYD

510
No, pan się narodowo bałamuci,
panu wolno — a to ładny krój —
to już było[81].

PAN MŁODY

No, to jeszcze wróci.

ŻYD

Jak będzie każdy patrzeć przed nos swój,
515
może co z tego będzie na inkszy[82] raz.

PAN MŁODY

Oto właśnie teraz taki czas.

ŻYD

No, ja to gram na skrzypce, a pan na bas[83].

PAN MŁODY

Przyszedł Mosiek na wesele, to mu basuję.

Córka, Kobieta, OjciecŻYD

No, już ja wiem od mojej córki,
520
że pan młody muzykę czuje.

WeselePAN MŁODY

Pragnąłem widzieć pannę Rachelę.

ŻYD

Ona przyjdzie sama tu;
mówiła, że zamiast snu
woli widok panów i wesele —
525
wykształcona.

PAN MŁODY

Nawet wierzę.

ŻYD

Mówi, że ją muzyka bierze,
za mąż jej nie biorą jeszcze;
może ją przy poczcie umieszczę;
530
moja córka, to kobita,
a jest panna modern[84], całkiem
jak gwiazda.

PAN MŁODY

Więc satelita?

ŻYD

Jakie tylko książki są, to czyta,
535
a i ciasto gniecie wałkiem,
była w Wiedniu na operze,
w domu sama sobie pierze —
no, zna cały Przybyszewski[85],
a włosy nosi w półkole,
540
jak włoscy w obrazach anieli
ala…

PAN MŁODY

A la Botticelli[86].

ŻYD

Żeby pan był przecie kiedy
chciał z nią gadać — ?

PAN MŁODY

545
Chciałem, chciałem.
Raz byłem, to nie zastałem.

ŻYD

Ona lubi te poety;
ona nawet chłopy lubi;
ona chłopom kredyt daje,
550
to mi się aż serce kraje,
bo to rzecz drażniąca wielce
i nieraz jestem w rozterce:
tu interes — a tu serce. —
Po co się pan z chłopką żeni?
555
Są panny inteligentne.

PAN MŁODY

One mnie się wydają przeciętne.
Kocham te z Botticellego,
lecz nie chcę zapychać niemi
każdej piędzi naszej ziemi.

SCENA XVIII

Pan Młody, Żyd, Rachel

Kobieta, Poezja, ŻydRACHEL

560
Ach, bon soir[87].

ŻYD

Moja córka.

RACHEL

Jedna mnie tu zwiodła chmurka,
jedna mgła, opary nocy;
ta chałupa rozświecona,
565
z daleka, jak arka w powodzi[88],
błoto naokoło, potopy,
hukają pijane chłopy;
ta chałupa rozświecona,
grająca muzyką w noc ciemną,
570
wydała mi się arcyprzyjemną,
jako arka, na kształt czarów łodzi,
i przyszłam — — tate pozwoli…?

ŻYD

No, niech sobie Rachel poswywoli.
Córka, OjciecNo, pan się mną Żydem brzydzi,
575
a ją to pan musi uszanować;
ona się ojca nie wstydzi.

PAN MŁODY

Przyszła pani z nami potańcować;
jeśli pani szuka parki,
przygarniemy ją w noc ciemną.
580
Tam są tańce — tam są grajki,
a tu zastaw gospodarski.

SCENA XIX

Pan Młody, Rachel

Poeta, Poetka, Poezja, WieśRACHEL

Ensemble[89] jak z feerii[90], z bajki,
ach, ta chata rozśpiewana,
jakby w niej słowiki dźwięczą,
585
i te stroje ukąpane tęczą.

PAN MŁODY

Ma pani słuszność, ćmy brzęczą
najwięcej wokoło świec:
gdzie błyska, muszą się zbiec.

RACHEL

Zlatują się w dobrej wierze,
590
na oślep, serdecznie, szczerze;
nie domyślają się wcale,
że ich tam czeka ogarek,
co im będzie skrzydła piec.

PAN MŁODY

Na skrzydłach pani tu przyszła — ?

RACHEL

595
Na skrzydłach myśl moja zwisła;
szłam, przez błoto po kolana,
od karczmy aż tu do dworu; —
ach, ta chata rozśpiewana,
ta roztańczona gromada,
600
zobaczy pan, proszę pana,
że się do poezji nada,
jak pan trochę zmieni, doda.

PAN MŁODY

Tak to czuję, tak to słyszę:
i ten spokój, i tę ciszę,
605
sady, strzechy, łąki, gaje,
orki, żniwa, słoty, maje.
Żyłem dotąd w takiej cieśni,
pośród murów szarej pleśni:
wszystko było szare, stare,
610
a tu naraz wszystko młode,
znalazłem żywą urodę,
więc wdecham to życie młode;
teraz patrzę się i patrzę
w ten lud krasy[91], kolorowy,
615
taki rześki, taki zdrowy —
choćby szorstki, choć surowy.
Wszystko dawne coraz bladsze,
ja to czuję, ja to słyszę,
kiedyś wszystko to napiszę;
620
teraz tak w powietrzu wiszę
w tej urodzie, w tym weselu;
lecę, jak mnie konie niosą —
Strójod miesiąca chodzę boso,
od razu się czuję zdrowo,
625
chadzam boso, z gołą głową;
pod spód więcej nic nie wdziewam
od razu się lepiej miewam.

SCENA XX

Pan Młody, Rachel, Poeta

POETA

Panna młoda jakieś słówko
ma do ciebie.

PAN MŁODY

630
Rzucam damę,
muszę służyć mojej pani.

RACHEL

Może słóweczko z wymówką,
bo coś na mnie kiwa główką.

POETA

Takie tam drobnostki same.

Flirt, Kobieta, Miłość, PoetaSCENA XXI

Rachel, Poeta

RACHEL

635
A pan mi zostawia siebie.

POETA

Pani mnie interesuje.

RACHEL

Ja się patrzę i miarkuję[92].

POETA

Tak od pierwszego spojrzenia?

RACHEL

Ach, myśli pan, tak z niechcenia?

POETA

640
Trzask gromu.

RACHEL

Spudłować można.

POETA

Otóż, panienko wielmożna:
miłość, Amor, strzała złota.

RACHEL

Amor, Amor, bóg, bożyszcze,
645
rzuca się na pastwę[93] oślep
i woła:
i zapalę, i zniszczę.

POETA

Bellerofon[94] leci oklep.
Pani poezją przesiąkła;
650
ledwo słówek parę brząkła
Muza pani — a już błyski — ?

RACHEL

Pan sądzi, że koniec bliski;
że mnie porwie Amor-bożek?

POETA

Oto od stóp głowy do nożek:
655
Galatea[95]!

UrzędnikRACHEL

Co, ja nimfa?
To samo mi właśnie powtarza
pewien koncypient jurysta[96].

POETA

Więc go pani zaniedbuje,
660
że to człowiek pracy — ?

RACHEL

Limfa[97]:
to jest taki, jak się zdarza
zbyt często, co tylko powtarza,
co kto drugi gdzie umieści
665
w poezji albo w powieści;
nie indywidualista.

POETA

Pani żąda z pierwszej ręki — ?

RACHEL

Jak od kwiatów, od jabłoni,
od chmur, słońca, żabek, gadu,
670
jak od kwitnącego sadu; —
cała ta poezja, co goni
w powietrzu, którą wichr miata,
która co dnia świeża wzlata,
z wszystkiego fosforyzuje — —
675
pan to pisze, ja to czuję,
więc…

POETA

I czegóż pani życzy?

RACHEL

Miodu, rozkoszy, słodyczy
miłości, roznamiętnienia
680
i szczęścia.

POETA

A miłość wolna[98]?…

RACHEL

Ach, marzyłam o tym zawsze!

POETA

A gdyby tak szczęście łaskawsze
pożaliło się jej biedy?

RACHEL

685
Przestałabym marzyć wtedy.

SCENA XXII

Radczyni, Pan Młody

Małżeństwo, Muzyka, Poeta, WieśPAN MŁODY

Jak się żenić, to się żenić!

RADCZYNI

Komu dzwonią lat południe,
niech się spieszy użyć wczasu.

PAN MŁODY

Tak się pić chce przy źródełku;
690
ożenić się w tym pragnieniu,
to tak jakby w uniesieniu…

RADCZYNI

W równe nogi wskoczyć w studnię.

PAN MŁODY

Nie utonę, nie utonę!

WeseleRADCZYNI

Topi się, kto bierze żonę.

PAN MŁODY

695
Niech się stopi, niech się spali,
byle ładnie grajcy grali,
byle grali na wesele.
Jak się tak muzyka miele,
jak na żarnach[99], hula, dzwończy,
700
niech se huka, stuka, puka,
pląsa, bije, przybasuje,
piska skrzypiec struną cienką,
tak podskocznie, tak mileńko;
niech się miele jak młyn wodny
705
w noc miesięczną, w czas pogodny;
szumiejąca, niech się snuje,
a niech w dźwiękach się nie kończy,
choćby usnąć w tańcowaniu
przy mieleniu, przy hukaniu,
710
w zapomnieniu, w kołysaniu;
światy czarów — czar za światem! —
jestem wtedy wszystkim bratem
i wszystko jest moim swatem
w tym weselu, w tej radości:
715
Bóg mi gości pozazdrości.
Życie snemGranie miłe, spanie miłe,
życie było zbyt zawiłe,
miło snami uciec z życia,
sen, muzyka, granie, bajka —
720
zakupiłbym sobie grajka —
spać, bo życie zbyt zawiłe,
trza by mieć ogromną siłę,
siłę jakąś tytaniczną,
żeby być czymś na tej wadze,
725
gdzie się wszystko niańczy w bladze —
to już tak po uszy sięga,
Los: fatyga, czas: mitręga.
Spać, muzyka, granie, bajka,
zakupiłbym sobie grajka,
730
to mi się do duszy nada…

RADCZYNI

Ach, pan gada, gada, gada.

SCENA XXIII

Pan Młody, Poeta

Literat, Poeta, SztukaPAN MŁODY

Jakże ci tu na weselu?

POETA

Zdaje mi się, żem pan młody.

PAN MŁODY

A mnie się widzi, że patrzę
735
na piękno i szczęście cudze,
że nie moje to, co moje.

POETA

To są takie niepokoje —
a co mnie tam szczęście moje
czy nie moje, a bierz licho!

PAN MŁODY

740
Tylko cicho, tylko cicho,
bo jak najdziesz twoje,
to tak jakbyś nalazł nutę.

POETA

Wiersze?

PAN MŁODY

Wrażenia, wrażenia najszczersze,
745
śpiewnik serdeczny, kantyczki[100],
całość w książce, komplet serca,
i te wszystkie spotkania najpierwsze,
i te wszystkie rozmowy u pola,
i w ogródku, i we dworze,
750
w sieni, na przysionku, w komorze,
aż do ślubu, aże do kobierca:
komplet serca.

POETA

To ciekawe,
że, co my rozumiemy przez prozę,
755
przetapia się na dźwięk, rymy
i że potem z tego idą dymy
po całej literaturze.

PAN MŁODY

Zupełnie tak, jak w naturze:
kwiat w swoim zapachu się lotni
760
i przychodzą różni markotni
te same wąchać róże.

POETA

A gdyby tak ustroić się w róże
i wejść na ogromny stos
drzewa,
765
i pokazać: jak śpiewa
człowiek, co w różach na czole
umiera — — ?

PAN MŁODY

Trzeba by lutni Homera!

POETA

A Los, a Atmosfera,
770
a ogień, a płomieni góra,
a czarna obłoków chmura,
co by się ze stosu wzbiła?!!

PAN MŁODY

Śmierć!?

POETA

A to byłaby Siła!

SCENA XXIV

Poeta, Gospodarz

Chłop, Literat, Naród, Ojczyzna, Poeta, Sztuka, Upadek, WizjaPOETA

775
Taki mi się snuje dramat
groźny, szumny, posuwisty
jak polonez; gdzieś z kazamat[101]
jęk i zgrzyt, i wichrów świsty. —
Marzę przy tym wichrów graniu
780
o jakimś wielkim kochaniu.
Bohater w zbrojej[102], skalisty,
ktoś, jakoby złom granitu,
rycerz z czoła, ktoś ze szczytu
w grze uczucia, chłop „qui amat”[103],
785
przy tym historia wesoła,
a ogromnie przez to smutna.

GOSPODARZ

To tak w każdym z nas coś woła:
jakaś historia wesoła,
a ogromnie przez to smutna.

POETA

790
A wszystko bajka wierutna.
Wyraźnie się w oczy wciska,
zbroją świeci, zbroją łyska
postać dawna, coraz bliska,
dawny rycerz w pełnej zbroi,
795
co niczego się nie lęka,
chyba widma zbrodni swojej,
a serce mu z bólów pęka,
a on, z takim sercem w zbroi,
zaklęty, u źródła stoi[104]
800
i do mętów studni patrzy,
i przegląda się we studni.
A gdy wody czerpnie ręką,
to mu woda się zabrudni.
A pragnienie zdroju męką,
805
więc mętów czerpa ze studni;
u źródła, jakby zaklęty:
taki jakiś polski święty.

GOSPODARZ

Dramatyczne, bardzo pięknie —
u nas wszystko dramatyczne,
810
w wielkiej skali, niebotyczne —
a jak taki heros jęknie,
to po całej Polsce jęczy,
to po wszystkich borach szumi,
to po wszystkich górach brzęczy,
815
ale kto tam to zrozumi.

POETA

Dramatyczny, rycerz błędny,
ale pan, pan pierwszorzędny:
w zamczysku sam, osmętniały,
a zamek opustoszały,
820
i ten lud nasz, taki prosty,
u stóp zamku, u stóp dworu,
i ten pan, pełen poloru,
i ten lud prosty, rubaszny,
i ten hart rycerski, śmiały,
825
i gniew boski gromki, straszny.

GOSPODARZ

Tak się w każdym z nas coś burzy,
na taką się burzę zbiera,
tak w nas ciska piorunami,
dziwnymi wre postaciami:
830
dawnym strojem, dawnym krojem,
a ze sercem zawsze swojem;
to dawność tak z nami walczy.
Coraz pamięć się zaciera — — —
tak się w każdym z nas coś zbiera.

POETA

835
Duch się w każdym poniewiera,
że czasami dech zapiera;
tak by gdzieś het gnało, gnało,
tak by się nam serce śmiało
do ogromnych, wielkich rzeczy,
840
a tu pospolitość skrzeczy,
a tu pospolitość tłoczy,
włazi w usta, uszy, oczy;
duch się w każdym poniewiera
i chciałby się wydrzeć, skoczyć,
845
ręce po pas w krwi ubroczyć,
ramię rozpostrzeć szeroko,
wielkie skrzydła porozwijać,
lecieć, a nie dać się mijać;
a tu pospolitość niska
850
włazi w usta, ucho, oko; — —
daleko, co było z bliska —
serce zaryte głęboko,
gdzieś pod czwartą głębną skibą,
że swego serca nie dostać.

GOSPODARZ

855
Tak się orze, tak się zwala
rok w rok, w każdym pokoleniu;
raz wraz dusza się odsłania,
raz wraz wielkość się wyłania
i raz wraz grąży się w cieniu.
860
Raz wraz wstaje wielka postać,
że ino jej skrzydeł dostać,
rok w rok w każdym pokoleniu
i raz wraz przepada, gaśnie,
jakby czas jej przepaść właśnie. —
865
Każden ogień swój zapala,
każden swoją świętość święci…

POETA

My jesteśmy jak przeklęci,
że nas mara, dziwo nęci,
wytwór tęsknej wyobraźni
870
serce bierze, zmysły drażni;
że nam oczy zaszły mgłami;
pieścimy się jeno snami,
a to, co tu nas otacza,
zdolność nasza przeinacza:
875
w oczach naszych chłop urasta
do potęgi króla Piasta[105]!

GOSPODARZ

A bo chłop i ma coś z Piasta,
coś z tych królów Piastów — wiele!
— Już lat dziesięć pośród siedzę,
880
sąsiadujemy o miedzę.
Kiedy sieje, orze, miele,
taka godność, takie wzięcie;
co czyni, to czyni święcie;
godność, rozwaga, pojęcie.
885
A jak modli się w kościele,
taka godność, to przejęcie;
bardzo wiele, wiele z Piasta;
Chłopchłop potęgą jest i basta.

SCENA XXV

Poeta, Gospodarz, Czepiec, Ojciec

Chłop, Mieszczanin, SzlachcicCZEPIEC

Szczęść wam Boże!

OJCIEC

890
Pochwalony.

GOSPODARZ

Pochwalony, ojcze, kumie —
tyle gości od Krakowa!

OJCIEC

A bo lo[106] nich to rzecz nowa,
co jest lo nos rzeczą starą,
895
inszom[107] sie ta rzondzom wiarą,
przypatrujom sie jak czarom.

GOSPODARZ

A to dla nich nowe rzeczy,
to ich z ospałości leczy.

CZEPIEC

Pan brat — z miasta — do nas znowu.
900
Jak się panu na wsi widzi?

POETA

Jak u siebie za pazuchą.

CZEPIEC

Tu ta ładniej, tam to brzydzij;
Chłop, Obywatel, Patriota, Szlachcicz miastowymi to dziś krucho;
ino[108] na wsi jesce[109] dusa[110],
905
co się z fantazyją rusa.

GOSPODARZ

Gdyby wam tak…

CZEPIEC

Nie powtórzyć; —
jakby kiedy co do czego[111],
myśmy — wi sie[112], nie od tego[113]; —
910
ino kto by nos chcioł użyć —
kosy wissom nad boiskiem[114].

OJCIEC

Toście zawdy mocny pyskiem.

CZEPIEC

Ino[115] sie napatrzcie pięści,
niech no ino kaj-gdzie świsnę,
915
to słychać, jak w ziobrach chrzęści.

GOSPODARZ

Jak z tym Żydem…!

CZEPIEC

Tego Zyda,
było, jak go huknę w pysk —
juzem myśloł[116], że sie stocył,
920
on sie tylko krwiom zamrocył,
a nie upod, bo był ścisk.
A to było przy wyborze[117],
w sali w tym sokolskim dworze[118],
po co sie bestyjo darła,
925
a to tak z całygo garła; —
było, jak go huknę w pysk,
myślołem juz, że sie stocył,
on sie ino krwiom zamrocył,
a nie upod, bo był ścisk.

PtakGOSPODARZ

930
Toście Ptaka wybierali?

CZEPIEC

A kiedy ptak, niechta leci.

POETA

Macie ta skrzydlate ptaki?

CZEPIEC

Pozycja społecznaPtok ptakowi nie jednaki,
człek człekowi nie dorówna,
935
dusa dusy zajrzy w oczy,
nie polezie orzeł w gówna —
pon jest taki, a ja taki;
jakby przyszło co do czego,
wisz pon[119], to my tu gotowi,
940
my som swoi, my som zdrowi.

POETA

Pokłońcie się byle komu,
poszukajcie króla Piasta.

CZEPIEC

Pon mi razy dwa nie powi,
bo jo orze grunt i basta.
945
Znom, co kruk, a co pędraki,
bo jo orze grunt i basta.

Chłop, Ojczyzna, Poeta, SzlachcicGOSPODARZ

Brat mój wiele podróżuje…

CZEPIEC

Szkoda, że pon nie lubuje,
u nas wschodzi pikne żyto,
950
pon pszenice odlazuje;
pojonby sie[120] pon z kobitą,
swoja rola, swoja wola,
swoje trocha, dobre i to.

POETA

Mnie to tak coś gna po świecie.

CZEPIEC

955
Kaj[121] ta znów…

OJCIEC

Nie rozumiecie;
panu trza powietrza dużo.

POETA

Jestem sobie pan, żurawiec[122];
zlatam, jak się ma na lato;
960
buduję se gniazdo z róż,
ciułam słomę z waszych strzech,
przysiadam na kalenice[123],
rozpatruję okolice:
daleko czy blisko burz? —
965
Grób, PoezjaRośnie wtedy wszystko u mnie,
jak na próchnie, jak na trumnie;
pełno wszelakiego ziela,
które słońca żar aż spopiela —
przy tym ta ogromna skala:
970
jak w cmentarzu Ruisdala[124].
Cierpienie, PoezjaA jak mnie kto w serce rani,
ostrz się tępy w biedrze złomi,
tego ani leczyć, ani
ustrzec się i zażyć hartu;
975
człowiek się na ból łakomi,
że ból swój, że to są swoi — — —
ucieka wtedy za morze.
Jak tak sercem co zatarga,
to ostanie w sercu skarga;
980
chce mieć wtedy szumne łoże
fal, gdzie szuka snu w głębinie,
snu w topieli, gnać w przestworze!
Taki grot się ze mną włóczy;
myślę, że ten ból jest siłą.

CZEPIEC

985
ŻonaWeź pan sobie żonę z prosta:
duza scęścia, małe kosta[125].

GOSPODARZ

Cie cie cie, panie starosta!
Wy byście ino[126] swatali!

CZEPIEC

Jo chce, by sie ludzie brali,
990
zeby sie jako garnęli,
zeby sie tak w kupę wzięli,
toby sie przecie nie dali.

GOSPODARZ

A to sie wam chwali, chwali…

OJCIEC

Ptak, Życie jako wędrówkaCzegóż wy tak prosto z mosta
995
na panaście nastawali — ?
Pon pedzieli[127], że żurawiec.

POETA

Ptak powrotny.

CZEPIEC

Pon latawiec[128]!

SCENA XXVI

Ojciec, Dziad

Chłop, Konflikt, SzlachcicDZIAD

Patrzcie, kumie, patrzcie, kumie,
1000
jak sie wam to przydarzyło.

OJCIEC

Pan Bóg daje, Pan Bóg bierze;
ani mi sie o tym śniło.

DZIAD

Piękne pany, szumne pany,
i cóż wy na to mówicie,
1005
że to niby różne stany — ?

OJCIEC

Co tam po kim szukać stanu.
Ot, spodobała się panu.
Jednakowo wszyscy ludzie.
Ot, pany się nudzą sami,
1010
to się pięknie bawiom z nami.

DZIAD

Bawiom, bawiom, moiściewy,
Grzech, Krew, Szatana toć były dawniej gniewy!
Nawet była krew, rzezańce[129]
i splamiła krew sukmany.

OJCIEC

1015
Byli ta tacy pohańce[130].
Jo nic nie wiem, jestem czysty.
To tam pewnie swoje robi
Czart i ogień wiekuisty.
Nie wódź nas na pokuszenie,
1020
Panie Jezusie najsłodszy…
Wyście znali.

DZIAD

Choroba, Krew, Śmierć, ZbrodniaByłeś młodszy,
a ja bywał blisko, bywał,
widziałem, patrzały oczy,
1025
jak topniał śnieg i krew spłukiwał,
a potem Widziadło kroczy[131].
wielką czarną chustą wieje
i Śmierć sieje…

OJCIEC

Strasno[132] podobno cholera…

DZIAD

1030
Tylo sta luda zabiera. —
Padali, jak bąki rażone,
byle ka[133], pod płot, na gnoju.

OJCIEC

Wieczyste odpocznienie…

DZIAD

Hań[134] kreślicie krzyż daremno!
1035
Na czołach, jakby znaczone,
plamy czarne i plamy czerwone.
Dopust Boski — i rzeź dopust.
Odbywało się w czas zapust[135].

OJCIEC

PtakOt wy, dziadu, jakby kruk,
1040
włóczycie się przy weselu.

DZIAD

Hej hej, stary przyjacielu,
będzie pan twój wnuk[136].

SCENA XXVII

Dziad, Żyd

DZIAD

Tu tańcują, tam hulają…

Sługa, ŻydŻYD

W karczmie trza podmiatać izbę,
1045
kręcicie się tu po weselu.

DZIAD

Lepiej się im tańczy w błocie,
tu wcale nie zamiatają —
akurat Żyd o nich dbo[137].

ŻYD

Co godocie, co godocie,
1050
córka wam robotę do,
nie kręćcie się tu, tam służba.

DZIAD

Mosiek ta tyz[138] tu nie drużba.

ŻYD

Ja tom tu po interesie.

DZIAD

Ciągnąć do swojego szynkwasu.

Chłop, Mieszczanin, SzlachcicŻYD

1055
Z weselem tyle hałasu,
że wszystko się gniecie tu.

DZIAD

On z miasta pan, ona chłopka,
z miasta het poprzyjezdzali,
z chłopami się przywitali
1060
jak się patrzy.

ŻYD

Taka szopka,
bo to nie kosztuje nic
potańcować sobie raz:
jeden Sas, a drugi w las[139].

SCENA XXVIII

Żyd, Ksiądz

Chłop, Ksiądz, ŻydKSIĄDZ

1065
Ano, panie arendarzu[140],
jutro!

ŻYD

Termin, ja to wim.

KSIĄDZ

A Mosiek jest akuratny,
to dlatego trzymam z nim.

ŻYD

1070
Co do czego Żyd jest nieprzydatny,
to do takich rzeczy z groszem
zawsze się przyda.

KSIĄDZ

Po chłopach jednaka bieda;
nic nie sprzedam z pustym koszem.

ŻYD

1075
Bierę, płacę.

KSIĄDZ

Daję, bierę.

ŻYD

Moje, twoje.

KSIĄDZ

Twoje, moje.
Chłopską biedą nie obstoję.

ŻYD

1080
Patrz dobrodzij, co się dzieje,
przy stołach się chłopy biją!
Czepiec Maćka gruchnoł w łeb.

KSIĄDZ

Maciek ta ma mocną głowe.

ŻYD

Może mu i nic nie zrobił,
1085
może rozbił na połowe.

Pieniądz, PijaństwoKSIĄDZ

A niech się ta chłopy biją.
To Mosiek w nich wódkę leje,
Żyd, chłop, wódka, stare dzieje.

ŻYD

A sprzedaję, bo mam sklep; —
1090
Czepiec jutro ma mnie płacić,
to dziś wkoło bije w pysk.

KSIĄDZ

Na chłopach się chcesz bogacić,
drzesz podwójny zysk.

ŻYD

Chce dobrodzij na nich stracić,
1095
karczmę oddam.

KSIĄDZ

Jeszcze czas.

ŻYD

Czas to pieniądz.

KSIĄDZ

Dług rzecz święta:
jutro termin.

ŻYD

1100
Żyd pamięta.

KSIĄDZ

Pomów z Czepcem.

ŻYDPijaństwo

Chamy piją.
Kto by zadarł z tą bestyją?

SCENA XXIX

Żyd, Ksiądz, Czepiec

CZEPIEC

O mnie mowa — jestem ci jo.

KSIĄDZ

1105
Panie Czepiec, znów coś było!

CZEPIEC

Obmył sie juz, nic nie będzie,
szyćko[141] przeńdzie[142], wylicy-sie[143].

PrzemocKSIĄDZ

A wam to cosi patrzy-sie
za te bitki, zwady, kłótnie.

CZEPIEC

1110
Zawzięty jestem okrutnie,
po co mi sie pies sprzeciwio.

ŻYD

Panie Czepiec, wyście winni,
wyście zapłacić powinni
za mój konicz[144].

CZEPIEC

1115
Ty psie ścirwo,
konic twój? Łżesz! Z nas się żywią,
ssają naszą krew — grosz łudzą,
nasze szyćko świństwem brudzą.

KSIĄDZ

Panie Czepiec, macie dług.

CZEPIEC

1120
Nawet konic nie był wart;
te trzy kopki raił czart;
nie dam nic.

KSIĄDZ

do Żyda
Pozwijcie sądem.

CZEPIEC

do Księdza
Ciewy, ciewy, z kiepskim rządem!
1125
Toć to z waszej łaski ino
Mosiek w karczmie sie rozpiro.

KSIĄDZ

A bo wy nie chcecie płacić.

CZEPIEC

Bo drzecie skórę aż miło.

ŻYD

Prawda jest, za duży czynsz!
1130
Spuści z czynszu ksiądz dobrodzij.

CZEPIEC

wskazując Żyda
A, bo trzeba drzyć takiego.

KSIĄDZ

Jaka taksa słuszna, muszę.

ŻYD

wskazując Czepca
Nie dam księdzu, aż zapłaci
swój dług.

KSIĄDZ

do Czepca
1135
Płaćcie dług!!

CZEPIEC

Cy kaci?!
To któż moich groszy złodzij,
czy Żyd jucha, cy dobrodzij!?

KSIĄDZ

Wódka —

ŻYD

1140
Weź, skąd chcesz!

CZEPIEC

Psie dusze!!
Niech jegomość sie nie gniewa,
ale takim w gorącości,
żebym, psiakrew, potłukł kości
1145
nawet rodzonemu bratu.

SCENA XXX

Pan Młody, Gospodarz

Chłop, Konflikt, Szlachcic, ZbrodniaPAN MŁODY

Jak się kłócą, jak się łają!

GOSPODARZ

Ha! temperamenta grają!
Temperament gra, zwycięża:
tylko im przystawić oręża,
1150
zapalni jak sucha słoma;
tylko im zabłysnąć nożem,
a zapomną o imieniu Bożem —
taki rok czterdziesty szósty[145] —
przecież to chłop polski także.

PAN MŁODY

1155
A jakże to okropne, jakże…

GOSPODARZ

Do dziś chwalą sobie te zapusty.

PAN MŁODY

Znam to tylko z opowiadań,
ale strzegę się tych badań,
bo mi trują myśl o polskiej wsi:
1160
to byli jacyś psi,
co wody oddechem zatruli,
a krew im przyrosła do koszuli.
Patrzę się na chłopów dziś…

GOSPODARZ

To, co było, może przyjś —

PAN MŁODY

1165
Myśmy wszystko zapomnieli;
mego dziadka piłą rżnęli[146]…
Myśmy wszystko zapomnieli.

GOSPODARZ

Mego ojca gdzieś zadźgali,
gdzieś zatłukli, spopychali:
1170
kijakami, motykami
krwawiącego przez lód gnali…
Myśmy wszystko zapomnieli.

PAN MŁODY

Jak się to zmieniają ludzie,
jak się wszystko dziwnie plecie;
1175
myśmy wszystko zapomnieli:
o tych mękach, nędzach, brudzie;
stroimy sie w pawie pióra.

GOSPODARZ

At, odmienia nas natura;
wiara, co jest jeszcze w ludzie,
1180
że coś z tego przecie będzie;
rok w rok idziem po kolędzie
i szukamy, i patrzymy,
czy co kiedy z tego będzie — ?
Ot, odmienia nas natura:
1185
wicher, co nad łanem wionie;
drżenie, gdzieś aż w ziemi łonie; —
par, który się wsiąka, wdycha,
że się tak w tych zbożach tonie;
chocia gleba może licha,
1190
nie trza ustępować z drogi:
były bogi, będą bogi;
wiara jeszcze jakaś w ludzie.

PAN MŁODY

Jak się wszystko dziwnie plecie[147]…

GOSPODARZ

Jak się wszystko plecie dziwno.

SCENA XXXI

Gospodarz, Ksiądz

GOSPODARZ

1195
Ksiądz dobrodziej chce się spieszyć
chce odjechać, zaraz konie…

KSIĄDZ

Bardzo mile czas tu schodzi;
tak sie w swoim gruncie brodzi;
ciekawi ci państwo młodzi.

GOSPODARZ

1200
Ciekawe, wszystko ciekawe.
Strzemiennego![148]

KSIĄDZ

Strzemiennego!

GOSPODARZ

Kurdesz[149]!!!

KSIĄDZ

Coś staropolskiego — —

GOSPODARZ

1205
Kurdesz nad kurdeszami!!!

SCENA XXXII

Haneczka, Jasiek

HANECZKA

A, dziękuję, Jaśku.

JASIEK

Dobrze?

FlirtHANECZKA

Dobrze, dobrze — później jeszcze.

JASIEK

Ja bo się panienką pieszczę
1210
jak jakim świętym obrazkiem,
jak pisanką, malowanką.

HANECZKA

Jeszcze będę tańczyć z Jaśkiem.

SCENA XXXIII

Kasper, Jasiek

KASPER

Jasiek, drużba, słuchaj, bratku,
co ci powiem na ostatku,
1215
zgadnij, co — ?

JASIEK

Nie wiem, co.

KASPER

Że te panny to nos chcom[150].

JASIEK

Moze — jo tak myśle som[151].
Kasper, drużba, słuchaj, bratku:
1220
co ci powiem na ostatku;
zgadnij, co — ?

KASPER

Nie wiem, no?

JASIEK

Że tak one ino[152] kpiom.

KASPER

Co ta o to, druhny som,
1225
jesceśmy nie lada jacy.

JASIEK, KASPER

Albośmy to jacy, tacy[153].
. . . . . . . . . . . . . . . . . .

SCENA XXXIV

Jasiek

JASIEK

Zdobyłem se pawich piór[154],
nastroiłem pawich piór:
1230
pawie pióra ładne,
pawie pióra kradnę:
postawie se pański dwór!
Zdobędę se pański dwór,
wywlekę se złoty wór:
1235
złoty wór wysypie
ludziskom przed ślipie[155]:
nakupie se pawich piór!

SCENA XXXV

Pan Młody, Radczyni

Małżeństwo, Miasto, WieśPAN MŁODY

Jaki taki niech se szczeka.
Czy dziwota, czy dziwota:
1240
zamiast wody, że chcę mleka;
że nie gonię, kto ucieka;
na konkury lat nie trwonię,
jak ci, co lat kwarantannę[156]
czekają, nim zgarną pannę.

RADCZYNI

1245
Mego zdania to nie zmienia.

PAN MŁODY

Punkt widzenia, kąt widzenia
O ten kredens, o tę szafę
rozbiją się, jak o rafę,
i najbardziej zakochani; —
1250
znałem takich, proszę pani,
pięć lat byli zaręczeni —
naraz kredens wszystko zmieni.

RADCZYNI

Mego zdania to nie zmienia.

SCENA XXXVI

Poeta, Rachel

Flirt, Poetka, PoezjaPOETA

Pani się kiedy zakocha
1255
w chłopie…

RACHEL

Pan może wywróży.
Natura, Kobieta, MężczyznaMam do chłopców pociąg duży,
lecz być musi ładny chłopiec.
Powrót, powrót do natury.

POETA

1260
Nie tak trudno tego dociec:
nie trafia się inszy który;
skarżył się już pani ociec
na ten literacki ton.

RACHEL

Na wszystko dla mnie pozwala;
1265
nawet sobie mnie zachwala.
Interesujące, co?
Wyzysk, handel, ja i on — ?

POETA

Wszystko się w poezji topi
u pani, ojciec i chłopi.

RACHEL

1270
Ogromnie dużo wierszy czytałam.

POETA

Pisała pani kiedy?

RACHEL

Nie chciałam.
Gust ten właśnie wielki miałam,
żeby nie pisać — lichą formą się brzydzę;
1275
ale za to, kędy spojrzę, to widzę
poezję żywą zaklętą,
tę świętą,
i tym jestem szczęśliwa:
że święta i dla mnie żywa.

POETA

1280
Ze świętymi pani przestaje;
za pan brat z różami w ogrodzie;
za pan brat z obłokami,
a ku swojej wygodzie
chce pani za pan brat z poetami.

RACHEL

1285
Ach, pan ciągle mnie łaje —
cała ta przyroda tajemna
przestała mi być ciemna.

MiłośćPOETA

Choć oko wykol, noc na dworze —
to pannie serce żądzą gorze
1290
i wolałaby gdzie w komorze
nie sama…?

RACHEL

Przyszłam na chwilę,
gdzie ta chata rozśpiewana,
przybiegłam jak ćmy, jak motyle,
1295
co biegą — gdzie zapalona
lampa — ale odejdę w pokorze
do dom
i będę sobie wyobrażać pana
z daleka,
1300
a jak będę zakochana,
przyszlę panu list i klucz.

POETA

A włócz się, poezjo, włócz,
od komory do komory,
od ogrodu róż
1305
do sadu tych śpiących drzew:
widać je tu z okienka;
więc jak pójdzie panienka,
a muśnie jej szal który krzew,
to jej tęsknota i żal
1310
udzieli się przyciętej słomie,
a z krzaka smutek i cień
udzieli się nieświadomie
panience…

RACHEL

A tak, a tak…

POETA

1315
A jak się drużba przydarzy,
serduszko się drużbą pocieszy
i zgrzeszy.

RACHEL

A tak, a tak:
przez ogród pójdę, przez sad,
1320
a pan niech tu w oknie stoi.

POETA

Ujrzę panią rad,
błądzącą przez mroczny sad,
niby zakochaną i błędną,
pół dziewicą, pół aniołem,
1325
pochyloną nad chochołem,
jakby z obrazu Bern-Dżonsa[157] —
gdy ja będę w cieple stać.

RACHEL

Kwiaty, Rośliny, Zima, WiosnaNo, nie trza się o mnie bać;
nie przeziębi najgorszy mróz,
1330
jeźli kto ma zapach róż;
owiną go w słomę zbóż,
a na wiosnę go odwiążą
i sam odkwitnie.

POETA

To szczytnie; —
1335
ach, pani się trochę dąsa — ?

RACHEL

Patrz pan różę na ogrodzie
owitą w chochoł ze słomy;
przed tą pałubą[158] słomianą
poskarżę się mej poezji;
1340
wyznam, jakich się herezji
nasłuchałam;
jak się jęto kąsać, gryźć
mnie, com przyszła zakochana! —
Zmówię chochoł, każę przyść
1345
do izb, na wesele, tu —
może uwierzycie mu,
że prawda, co mówi Rachela.

POETA

Pani na imię Rachela —

RACHEL

Czy to postać rzeczy zmienia?

POETA

1350
Ach, pani się zarumienia; —
cieszę się pani imieniem —
sproś pani, jakich chcesz, gości —
imię pani tak liryczne…

Wesele, Poezja, PoetkaRACHEL

Prawda, śliczne —
1355
a teraz proszę Miłości
wysłuchać. —
Chcę poetyczności
dla was i chcę ją rozdmuchać;
zaproście tu na Wesele
1360
wszystkie dziwy, kwiaty, krzewy,
pioruny, brzęczenia, śpiewy…

POETA

I chochoła!

RACHEL

Już pan wierzy?!
Już to pana zajęło:
1365
słoma, zwiędła róża, noc,
ta nadprzyrodzona Moc.

POETA

Może być weselna feta
na wielką skalę!

RACHEL

A! teraz pana pochwalę.
1370
Adie[159] — ta jedyna chwilka —
pan mnie zajął, pan teraz poeta.

POETA

Otula się panna w szal —
więc już adie?!

RACHEL

Nie dorosłam do wielkich skal;
1375
bawię się
pour passer le temps[160] tylko.

SCENA XXXVII

Poeta, Panna Młoda

POETA

Panno młoda, myślę sobie,
że co zechcesz, to się stanie:
miłość płonie z lic.

PANNA MŁODA

1380
Jako, jo nie umiem nic;
niby na moje zawołanie?

POETA

Na prośbę i rozkaz twój:
żeś to dzisiaj panna młoda,
jak jaśminy, jak jagoda…

PANNA MŁODA

1385
I o cóz się to rozchodzi,
że pon tylo się spodziwo
po mnie?

POETA

Wesele, Panna młoda, Gość, Poezja, DuchTy dzisiaj jesteś szczęśliwą,
panno młoda — zaproś gości
1390
tych, którym gdzie złe wciórności[161]
dopiekają — którym źle —
których bieda, Piekło dręczy,
których duch się strachem męczy,
a do wyzwoleństwa się rwie.

PANNA MŁODA

1395
I po cóż te z Piekła duchy?

POETA

Niechaj przyjdą na podsłuchy,
na Wesele, gdzie muzyka…

PANNA MŁODA

A to mi pon zabił ćwika[162];
kaz[163] się tylo luda[164] zmieści?

POETA

1400
Muzyka ich chwilę popieści;
duch taki chwilę przystanie,
a potem, jako dym znika.

PANNA MŁODA

Pon cosi trzy po trzy bają[165];
może się inksi[166] poznają,
1405
o co chodzi — ot, mój mąż.

SCENA XXXVIII

Poeta, Panna Młoda, Pan Młody

POETA

Ach! pan młody! — ty pan młody!
Słuchaj, przecie ty poeta
i ty dzisiaj sprawiasz Gody[167]!

GośćPAN MŁODY

Ja szczęśliwy, do gospody
1410
sprosiłbym tu cały świat:
takim rad, takim rad.

POETA

Zaprośże[168] tego chochoła;
tam za oknem skrył się w sad.

Wesele, Gospodarz, Poeta, Gospodyni, Gość, ŻartPAN MŁODY

Cha cha cha — cha cha cha,
1415
przyjdź, chochole,
na Wesele,
zapraszam cię ja, pan młody,
wraz na gody
do gospody!

PANNA MŁODA

1420
Jest na tyle jeść i pić,
mozes sobie z nami kpić!

PAN MŁODY

Dla nas samych dość za wiele;
przyjdź, chochole,
na Wesele!

PANNA MŁODA

1425
Przyjdze, przyjdze[169], jak mos wole[170]!

POETA

Cha cha cha…

PANNA MŁODA

Cha, cha, cha!
Skoro północ zacznie bić,
do nas tu na izbę przydź[171].

PAN MŁODY

1430
Cha cha cha!

POETA

Cha cha cha…

PANNA MŁODA

Cy on nos tyz posłucha,
bo to głucho psiajucha[172].

PAN MŁODY

Sprowadź jeszcze, kogo chcesz,
1435
ciesz się z nami,
ciesz Godami!

PANNA MŁODA

Ciesz się, ciesz!

PAN MŁODY

Cha cha cha,
czy on nas też posłucha — ?

AKT II

Świeczniki pogaszone; na stole mała lampka kuchenna

SCENA I

Gospodyni, Isia[173]

GOSPODYNI

1440
DzieckoTrza rozbirać dzieci spać,
już północno godzina.

ISIA

Mnie sie nie chce spać,
pokil[174] bedom grać,
a tamte dziecka śpiom,
1445
niech se lezom[175], tak jak som.

GOSPODYNI

Chodź tu zaraz.

ISIA

Matusiu,
jesce ino w kółko raz;
przyjrzę im sie z komina.

GOSPODYNI

1450
Nie bedzies kcieć[176] jutro wstać;
z łóżka trzeba wyganiać,
a do łóżka trzeba gnać.

ISIA

ObyczajeNie, nie póde[177], matusiu,
zaroz bedom[178] cepiny[179],
1455
muse widzieć cepiny,
matusieńku, matusiu,
ino dziś, ino dziś.

GOSPODYNI

Ocy[180] ci sie przymykają,
ślipki ci sie mruzom[181].

ISIA

1460
Chciałabym być duzom[182]:
jak cepiny przypinają,
jak druhny słuzom.

GOSPODYNI

A przynieś tu lampę haw[183],
pozakołysz dziecko,
1465
dobrze mi sie spraw,
to pódzies[184] w kółecko.

SCENA II

Gospodyni, Isia, Klimina

KLIMINA

w drugiej izbie
Juz cepiny, juz cepiny,
podciez[185] tam, podciez juz,
na mężatki szyćkie[186] mus.
Obiedwie zaświecają małe łojówki i z płonącymi świeczkami w rękach idą ku Weselu, gdzie się odbywają oczepiny. Po ich odejściu chwilę Isia sama bawi się rozkręcaniem i przykręcaniem lampki i patrzy we światło. Północ bije na zegarze w izbie.

SCENA III

Isia, Chochoł

Czary, Sen, WizjaCHOCHOŁ

1470
Kto mnie wołał,
czego chciał —
zebrałem się,
w com ta miał:
jestem, jestem
1475
na Wesele,
przyjedzie tu
gości wiele,
żeby ino wicher wiał.
Co się w duszy komu gra,
1480
co kto w swoich widzi snach:
czy to grzech,
czy to śmiech,
czy to kapcan[187], czy to pan,
na Wesele przyjdzie w tan.

ISIA

1485
Aj, aj, aj — aj, aj, aj,
a cóz to za śmieć?!

CHOCHOŁ

Tatusiowi powiadaj,
że tu gości będzie miał,
jako chciał, jako chciał.

ISIA

1490
A ty mi się przepadaj,
śmieciu jakiś, chochole,
huś ha, na pole!

CHOCHOŁ

Tatusiowi powiadaj…

ISIA

Huś ha, na pole,
1495
głupi śmieciu, chochole!

CHOCHOŁ

Szepnij w ucho mamusie…

ISIA

Wynocha, paralusie![188]

CHOCHOŁ

Kto mnie wołał,
czego chciał…

ISIA

1500
A, słomiany nygusie,
wynocha, paralusie!

CHOCHOŁ

Ubrałem sie, w com ta miał,
sam twój tatuś na mnie wdział,
bo się bał, bo się bał,
1505
jak jesienny wicher dął,
zaś bym zwiądł, róży krzak,
a tak, tak, a tak, tak,
skądże bym ja sam to wziął…

ISIA

Idź precz, idź precz, na pole,
1510
huś ha, hulaj, chochole!

CHOCHOŁ

Kto mnie wołał,
czego chciał,
. . . . . . . . . . . . . . . . . .

SCENA IV

Marysia, Wojtek

MARYSIA

Odpocnijze[189] haw[190], Wojtecku,
1515
bo i jo tańcem zmęcona.

WOJTEK

O mojaś ty, serce, zona,
moja duszo, tak mi smutno
o ciebie — idź ta ku muzyce,
hulaj…

MARYSIA

1520
Tak se ta znów nie zyce,
żebym wystoć nie mogła
przy tobie.

WOJTEK

Nagle mi się zawróciło w głowie,
jakby twoje to wesele było,
1525
nuci
„ale nie nase, Marysiu,
ale nie nase[191]…”

MARYSIA

Podź[192] hań[193], przy dzieciach se siądź,
pośpij, zaśpisz bolenie.

WOJTEK

1530
W głowie mi sie zamrocyło,
inom ku muzyce wszed[194],
Wizjai tak mi sie uwidziło,
ze łazom koło nos cienie…

MARYSIA

Czarno figura po ścienie
1535
ze światła — o, patrzajże sie,
widzis, jak po wszyćkim goni — ?

WOJTEK

nuci
„Pilnuj, parobku, koni,
pon ci dziewuchę zgoni…”
Przystaw gęby, żonisiu.

MARYSIA

1540
Smęcisz czego — ?

WOJTEK

Marysiu!
Gdy oboje idą do alkierza w głębi, Marysia zabiera lampkę ze stołu. Izba pozostaje ciemna — tylko alkierz oświetlony i od weselnych drzwi smuga światła.

SCENA V

Gotycyzm, Kochanek, Kochanek romantyczny, Miłość silniejsza niż śmierć, Upiór, Wizja, ŚmierćMarysia, Widmo

WIDMO

Miałem ci być poślubiony,
moja ślubna ty.

MARYSIA

Bywałeś mój narzeczony,
1545
przyrzekałeś mi.

WIDMO

Byłaś dla mnie słońce złote,
w moim domku zimno mnie.

MARYSIA

Mróz jakisi od wos wionie,
zimnem ubiór dmie.

WIDMO

1550
Ogniem, żarem lico płonie,
zaś krew w tobie wre.

MARYSIA

Miałam ci być poślubiona
i mój ślubny ty.

WIDMO

Maryś, Maryś, narzeczona,
1555
długie moje sny.

MARYSIA

Ka[195] ty mieszkasz, kaś ty jest[196]?
Jechałeś do obcych miest,
czekałam cie długo, długo
i nie doczekałam sie.
1560
Kaś ty jest, kajś ty jest,
gdzie ty mieszkasz, gdzie?

Grób, TrupWIDMO

Goniłem do różnych miest,
rozhulaniec, pędziwiatr,
ażem gdziesi w ziemię wpad,
1565
gdzie mnie toczy gad.

MARYSIA

O mój Boże, Boże mój,
to juz ciebie tocy gad.

WIDMO

Zwabiło mnie echo z Tatr,
otom jest, otom jest,
1570
zwabiły mnie głosy z chat,
do myśli mi przyszedł gest
przypomnieć się z dawnych lat;
Ciało, Duch, Kondycja ludzkadomek mój, podobnoś grób,
nie jestem wymagający,
1575
przeszedłem niejedną z prób,
ale żebym ja był trup,
nie wierz, Maryś, bo to kłam;
żywie Duch, żywie Duch,
wytężyłem cały słuch,
1580
zwabiły mnie głosy z chat.

MARYSIA

Ka twój grób, ka twój grób?
Pono gdziesi zadaleko,
nie dobiegnie, nie doleci.
Ona przesłania oczy ręką, on zaś jej, nagły, dłoń odrywa.

WIDMO

Łzy mnie palą, łzy mnie pieką,
1585
licho bierz grób mój;
otom jest, otom twój;
czy pamiętasz jeszcze dzień,
jak nas gruszy cienił cień,
tu w tym sadzie, na zieleni,
1590
śród połednia, śród promieni,
przy mnie stałaś: w dłoni dłoń — ?

MARYSIA

Dawno, dawno, tyle lat.

WIDMO

Skłońże ku mnie główkę, skłoń.

MARYSIA

Hańśmy stoli[197] w dłoni dłoń —
1595
szedł od ciebie swat[198].

MarzenieWIDMO

Dawno, dawno, tyle lat.

MARYSIA

Miałabym tylo wesele,
co jak dziś, jak to dziś.

WIDMO

Potańcujmy raz dokoła,
1600
potem zaś znów mus mnie iść.

MARYSIA

Som tu twoi przyjaciele,
ostań chwile.

WIDMO

Raz dokoła,
— — — — — — — — — — — —
1605
potem to już mus mnie iść:
mus mnie woła, mus mnie woła.

MARYSIA

Ano dziś nasze wesele;
raz dokoła, raz dokoła.

Grób, TrupWIDMO

Taki smutek idzie z czoła…

MARYSIA

1610
Takie zimno wieje z ust…

WIDMO

Przytul mnie do twoich chust,
przytul mnie do piersi, rąk…

MARYSIA

Nie chytaj sie moich wstąg,
taki wieje trupi ciąg.

WIDMO

1615
Kochaj…!

MARYSIA

Precz, nie sięgaj lic.

WIDMO

Nie broń mi się — nic to, nic…

MARYSIA

Zimnem dołu wieje strój,
ty nie mój, ty nie mój!

WIDMO

1620
Mus mnie woła, mus mnie woła,
raz dokoła…

MARYSIA

Stój, ach, stój!

SCENA VI

Marysia, Wojtek

WOJTEK

Maryś — jakoześ ty blado[199] — ?

MARYSIA

To światła sie takie kładą
1625
po twarzy…

WOJTEK

Trzęsiesz się cała.

MARYSIA

Uchyliłam drzwi i stamtąd powiała
jakaś zawieja — to nic —

WOJTEK

A to znów czerwoność do lic
1630
przyszła —

MARYSIA

Z twojego patrzenia;
Bieda, Małżeństwoprzytul mnie, Wojtecku, do siebie,
wole ciebie, wole ciebie.

WOJTEK

nuci
„Pójdze, Maryś, po niewoli
1635
na mój jeden zagon roli”.

SCENA VII

Stańczyk[200], Dziennikarz

STAŃCZYK

idąc
Ktoś się za mną włóczy wciąż.

DZIENNIKARZ

Ktoś przede mną ciągle stąpa.

Błazen, Ojczyzna, UpadekSTAŃCZYK

już był usiadł[201]
Domek mały, chata skąpa:
Polska, swoi, własne łzy,
1640
własne trwogi, zbrodnie, sny,
własne brudy, podłość, kłam;
znam, zanadto dobrze znam.

DZIENNIKARZ

Zacz kto? —

STAŃCZYK

Błazen.

DZIENNIKARZ

poznając
1645
Wielki mąż!

STAŃCZYK

Wielki, bo w błazeńskiej szacie;
wielki, bo wam z oczu zszedł,
błaznów coraz więcej macie,
nieomal błazeńskie wiece;
1650
Salve, bracie![202]

DZIENNIKARZ

Ojcze, Salve!
Szereg dobrych błaznów zrzedł,
przywdziewamy szarą barwę;
koncept narodowy gaśnie;
1655
gasną coraz te pochodnie,
które do hajduków ręku
przywiązane żarem płoną.
Skąpały, zżarły się świece,
a że do rąk przytroczone,
1660
więc jeszcze palą się ręce,
w tę samą zaklęte stronę. —
Trzeba by do służby narodu
błaznów całego zastępu;
palą się hajduki[203] w męce,
1665
z własnego bólu się śmieją;
gasną świece narodowe,
okropne rzeczy się dzieją,
śmiechem i szyderstwem biegu
obudzić, ośmielić zdolne
1670
serce spodlone, niewolne,
które naszą krew zaprawia.

Sen, UpadekSTAŃCZYK

A wolicie spać —

DZIENNIKARZ

To jedno!
Usypiam duszę mą biedną[204]
1675
i usypiam brata mego;
wszystko jedno, wszystko jedno,
tyle złego, co dobrego,
okropne rzeczy się dzieją.
MarzeniePatrzeć na przebiegi zdarzeń —
1680
dalekie, dalekie od marzeń,
tak odległe od wszystkiego,
co było wielkie w kraju;
że wszystko, co było, przepadło,
bezpowrotnie w mroku zbladło:
1685
to bajki o Trzecim Maju!
Grób, Klęska, Matka, Niewola, Ojczyzna, ŚmierćMatkę do trumny się kładło,
siostry i rodzinę całą;
ksiądz pokropił i poświęcił,
grabarze gruz przywalili;
1690
Patriota, Pogrzeb, Polak, Żałobaepigonów[205] co zostało,
na stypie[206] się weselili
wesołością, co przeklina;
w pijaństwie duszę zabili,
a nie mogli zabić serca.
1695
Zostało serce, co woła,
spłakane u bram kościoła,
skrwawione u wrót świątyni
i jeszcze w męce okrutnej,
w czułej litości rozrzutnej
1700
samo siebie wini.

STAŃCZYK

Asan[207] jako spowiedź czyni,
spowiedź, widzę, cudzych grzechów;
Grzech, Kłamstwo, Łzy, Wyrzuty sumieniaAcan się zalewa łzami,
duszę krwawi, serce krwawi;
1705
ale znać z Acana mowy,
że jest — tak — przeciętnie zdrowy;
jutro humor się naprawi. —
Gotów mi płakać najrzewniej,
rozczulać się cudzych grzechów,
1710
u bliskiego widzieć tramy[208],
zbrodnie, brudy, grzechy, plamy
i za swojego bliskiego
uczynić publiczną spowiedź. —
A! doprawdy! warte śmiechów —
1715
Może jeszcze rozgrzeszenie
wziąć kapłańskie z cudzych zbrodni —

DZIENNIKARZ

Ojciec, Ojczyzna, Syn, ZdradaWina ojca idzie w syna[209];
niegodnych synowie niegodni;
ten przeklina, ów przeklina —
1720
ród pamięta, brat pamięta,
kto te pozakładał pęta
i że ręka, co przeklęta,
była swoja[210]. — Rozbrat wieczny
duszy z ciałem[211], ciała z duszą;
1725
w nim się słabi kruszą —
miecz do walki obosieczny —
myśmy słabi. — Wielkość gniecie,
przekleństwo nosi na grzbiecie:
zbrodnie nosi, czarne kiry,
1730
szatę krwawą Dejaniry[212]
Wielkość: Zbrodnia; Małość: podła —
Jakaż nasza dzisiaj Wola?!
CzaryCzarodziejska dłoń ogrodła[213]
nasze pola.

STAŃCZYK

1735
Łzy ze źródła!
Tyle żalów o nieswoje!?
A cóż tobie niepokoje
tych, co w grobach leżą?
Myślisz — że się trupy odświeżą
1740
strojem i nową odzieżą —
a ty z trupami pod rękę
będziesz szedł na Ucztę-mękę
i jako potrawy żuł,
czym się tylko kiejś[214] kto truł;
1745
wsączał w siebie i pił,
czym tylko kto gdzie gnił;
czy to ma być twoja krew?!

DZIENNIKARZ

Morze, PtakMoja krew, moja krew —
czy ja wiem — okrzyk mew,
1750
gdy gonią ponad skały,
okrzyk mew osmętniały,
żałośliwy, straszny,
gdy od brzegu odbiegły daleko.
Morze ciche, strop się chmurzy,
1755
ale burza i orkan daleko.
Tylko głuchość i pustka bezmierna —
a tu skrzydła rozchwiane do lotu,
nie pragną, nie pragną powrotu
i wiedzą, że tam, gdzie dążą,
1760
wylądu szukać daremno;
Los, Śmierćprzekleństwu swojemu wierne,
lecą — i nie śmieją ustać,
aż krew do ust pocznie chlustać
ze znużenia — wtedy padną,
1765
łzą niepożegnane żadną,
bo śmierć ulga, ulga zgon.

STAŃCZYK

Zaśpiewałeś kruczy ton;
tobież tylko dzwoni w głuszy
pogrzebowych jęków dzwon?
1770
— — — — — — — — — — — —
A słyszałżeś kiedy, z wieży
jak dźwięczy i śpiewa On?

DZIENNIKARZ

Zygmunt, Zygmunt[215]…

STAŃCZYK

Dzwon królewski: —
1775
Siedziałem u królewskich stóp,
królewski za mną dwór:
synaczek i kilka cór,
Włoszka[216] — a wielki chór
kleru zawodził hymny; —
1780
a dzwon wschodził.
Patrzali wszyscy w górę,
a dzwon wschodził —
zawisnął u szczytów
i z wyżyn się rozdzwonił:
1785
głos leciał, polatał,
kołysał się górnie,
wysoko, podchmurnie —
a tłum się wielki pokłonił.
Pojrzałem na króla,
1790
a król się zapłonił…
Dzwon dzwonił
— — — — — — — — — — — —

DZIENNIKARZ

A toć on nam tętni dziś,
jak grzebiemy[217], kto nam drogi;
1795
zwołuje nas, każąc iść
posłuchać kościelnych szumów,
w wielkim zamęcie rozumów,
w wielkim modlitew rozjęku,
On pan, ten dzwon królewski,
1800
nieustający w brzęku,
o pękniętym sercu:
nasz ton[218]. — Nad przepaścią stoję
i nie znam, gdzie drogi moje.

STAŃCZYK

Byś serce moje rozkroił[219],
1805
nic w nim nie najdziesz inszego,
jako te niepokoje:
sromota, sromota, wstyd,
palący wstyd;
jakoweś Fata[220] nas pędzą[221]
1810
w przepaść —

DZIENNIKARZ

Ty Wid!

STAŃCZYK

Ja Wstyd!!
Piekło wiem gorsze niż Dante[222],
piekło żywe.

DZIENNIKARZ

1815
Żyję w Piekle[223]!

STAŃCZYK

Społem w przepaść!

DZIENNIKARZ

Społeczeństwo!
Oto tortury najsroższe,
śmiech, błazeństwo —
1820
to my duchy najuboższe. —
„Społem” to jest malowanka,
„społem” to duma panka,
„społem” to jest chłopskie „w pysk”,
„społem” to papuzia kochanka,
1825
próżność, nadczłowieczeństwo —
i przy tym to maleństwo:
serce pęknione, co krwawi.

STAŃCZYK

Asan prawi —
jako najwalniejsi gębacze,
1830
odrośl od tych samych pni
z moich dni.

DZIENNIKARZ

Wolałbym już stokroć razy
policzone dni
niż ten bieg, bieg, pęd, gonitwa
1835
ku przepaści, otchłani, zawrotom!
Ach, kresu, ach, kresu lotom!
Stacza się sercowa bitwa,
opadam coraz na głazy,
mrze na ustach modlitwa,
1840
ach, kresu, ach, kresu lotom! —
Niechby się raz wszystko spali[224],
zetrze się, na proch się zsypie,
jak kolumny, na gruz się rozwali,
byśmy padli potruci
1845
jadami w pogrzebowej stypie;
niechajby się raz wszystko spali,
i te nasze polskie posty
dusz do polskich świętych[225],
i te nasze tęczowe mosty
1850
czułości nad pustką rozpiętych[226],
malowanki Częstochowskie[227]
w koronach — i wszystkie Wiary!
Nieszczęścia wołam!!

STAŃCZYK

Puszczyku[228]…

DZIENNIKARZ

1855
Może by Nieszczęście nareście
dobyło nam z piersi krzyku,
krzyku, co by był nasz,
z tego pokolenia. —
Ach, Sumienia, Sumienia!
1860
Już było tych prawd bez liku
dla nas — Prawdy czy Fraszki??
Stoimy u polskich granic,
a mamy obecność[229] za nic,
od talentów zawisłe igraszki.

STAŃCZYK

1865
Puszczyku!
Zgrałeś się przy zielonym stoliku[230]
czy z kobietami w gorączce
opętałeś duszę mdłością
i w tej momentu palączce
1870
oślep gnasz we własne próchno.
A gdy na nie wichry dmuchną,
rozleci się zgasłe próchno,
zamurują się otchłanie
i krzyk i jęk, i wołanie
1875
zda ci się błazeństwem duszy,
które nikogo nie skruszy,
które zeżre siebie samo,
a trzewia mu gniciem cuchną. —
Serce, SprawiedliwośćZnam ja, co jest serce targać
1880
gwoźdźmi, co się w serce wbiły,
biczem własne smagać ciało,
plwać na zbrodnie, lżyć złej woli,
ale Świętości nie szargać,
bo trza, żeby święte były,
1885
ale Świętości nie szargać:
to boli.

DZIENNIKARZ

Tragediante…

STAŃCZYK

Commediante[231],
dla ciebie błazeńska laska[232].

DZIENNIKARZ

1890
Piastujesz ją, piastun stary;
znasz tylko: status quo ante[233];
błazeństwo z tobą się zrosło.

STAŃCZYK

Oto naści[234] twoje wiosło:
błądzący w odmętów powodzi,
1895
masz tu kaduceus[235] polski,
mąć nim wodę, mąć.

DZIENNIKARZ

Fatum nas w obłędy wodzi:
u rozstajnych dróg zły Duch!
Tu moje rozstajne drogi;
1900
ty mój Duch-zły — demon, Szatan;
błazeństwem ja z tobą zbratan,
byłem ci duszą poswatan,
nim dusza stała się trup; —
a teraz mi pachnie grób,
1905
czuję trąd.

STAŃCZYK

Naści; rządź!
Masz tu kaduceus polski,
mąć nim wodę, mąć.

DZIENNIKARZ

Nie chcę żadnych więcej prób.
1910
Serce miałem kiedyś młode,
porwałeś mi serce młode,
wlałeś jad goryczny w krew[236].
BłądzenieNie widzę, nie widzę dróg,
zaćmił mi się Bóg…

STAŃCZYK

1915
Fata pędzą, pędzą Fata —
Wielkość — Nicość — pusty dzwon,
serce strute —
uderzyłeś błazna ton:
moją nutę[237].
1920
Kłam sercu, nikt nie zrozumie,
hasaj w tłumie!
Masz tu kaduceus, chwyć!
Rządź!
Mąć nim wodę, mąć!
1925
Na Wesele! Na Wesele!
Idź!
Mąć tę narodową kadź,
serce truj, głowę trać!
Na Wesele! Na Wesele!
1930
Staj na czele!!!

SCENA VIII

Dziennikarz, Poeta

DZIENNIKARZ

Może z mętów się dobędzie człowieka;
może minie palączka i głód;
ot, kaleka ja, ot, ja kaleka:
każdy dzień piekielny trud.
1935
Młodość, PrzemijanieMłodości! wyrwi mię z cieśni[238],
oplatają mnie grzyby i pleśni;
o Młodości, jakożeś daleko,
a to jeszcze wczora, prawie wczora…

POETA

Cóżeś tak się rozżalił, rozpalił,
1940
czy cię jakie przemieniły cuda?

DZIENNIKARZ

A przeszedł tu koło mnie cień,
cień goryczy pełen wielkoluda
i ostawił mi laseczkę kaduczą[239].

POETA

Nie przeczę, że rozmyślania uczą,
1945
ale cóż tak sobie żalisz serce?

DZIENNIKARZ

Och, w okropnej jestem poniewierce;
po torturach mię duchowych włóczą,
więżą mnie konwenansowe szpangi[240]:
oto droga utarta do rangi,
1950
a ja gardzę, ja gardzę, ja plwam
na to wszystko, ze serca szczerego —
i nie zdołam rozerwać obroży,
a wstrętów coraz się mnoży
i cokolwiek słyszę, to mnie drażni.
1955
Przyjaźń farsą, Litość: kłam,
a słyszę, że gadają o przyjaźni.
Miłość farsą —
słyszę wkoło półszepty miłości.
Kłamstwo Szczerość, a widzę tu gości
1960
i muzyki słyszę swoje, polskie, nasze,
i po ścianach złożone pałasze[241],
obrazeczki, sceny narodowe.
To mnie drażni i męczy, i boli:
Czy my mamy prawo do czego?!!
1965
Czy my mamy jakie prawo żyć…?
My motyle i świerszcze w niewoli,
puchnąć poczniemy i tyć
z trucizny, którą nas leczą.
I tę naszą dolę kaleczą,
1970
widzieć i trupem gnić…

POETA

Rozżaliłeś się, działa muzyka,
to się koło widzeń zamyka
i działa na nerwy.

DZIENNIKARZ

Na nerwy!?
1975
Na nerwy działa te, na te sieci,
które mają duszę w uwięzi,
że gdy tak mi grają bez przerwy,
zdało mi się, że moja dusza
ze mnie wyszła i koło mnie świeci.

POETA

1980
Zdawało ci się — sam mówisz przez to,
że o jedno złudzenie więcej.

DZIENNIKARZ

PoezjaPoezjo! — tyś to jest spokojną sjestą[242];
chcesz mnie uśpić, znieczulić, zniewolić,
byle słówka nie wyrzec goręcej.
1985
Ach, nie ukrywaj — nie udawaj,
ty sameś w ogniu — to maska
ten pozorny spokój — to kłam.
A! ta muzyka tak brzęczy,
jak z ula dzwonienie pszczół —
1990
a my jak szerszenie:
to mi się rzuca do garła
ta duża wesołość narodowa,
to mi się rozszerza głowa
szumem, gwarnością, zawrotem
1995
i nawet mi jest wstrętny ból.

POETA

Daj rękę.

DZIENNIKARZ

Ech, daj mi pokój —
wyjdę za próg — jak wieje od pól…
Powietrza, powietrza!…

POETA

2000
Daj dłoń…

DZIENNIKARZ

Daj mi spokój!

SCENA IX

Poeta, Rycerz[243]

POETA

Polska, Poeta, Niewola, ŚmierćOtwarła się toń!
Upomina się o swoje Umarła.
Szumem, gwarnością, zawrotem
2005
idzie ku nam z powrotem;
jakaś Przemoc wrotom grobu się wydarła,
oto, słyszę, woła:

RYCERZ

Daj dłoń!!

POETA

Puszczaj!

RYCERZ

2010
Ty mój!

POETA

Puszczaj!

RYCERZ

Ty mój!!

POETA

Żelazem owita ręka,
żelazem zakryta skroń.

RYCERZ

2015
Zbieraj się, skrzydlaty ptaku,
nędzarzu, na koń, na koń,
przepadnie przekleństwo, męka!

POETA

Co mówisz, okropne widziadło,
na koń? — gdzie? — jak?
2020
Żelazna twoja dzwoni szczęka,
żelazna więzi mnie ręka.

RYCERZ

Na koń, zbudź się, ty żak,
ty lecieć masz jak ptak!
Bioręć w pętle.

POETA

2025
Na arkan mnie wiąże!

RYCERZ

Poznasz, ktom jest, gdy zaciążę —
Siła, Rycerz, Historiaty więzień mój, mnie służ;
biorę przemocą, Ja Moc:
za mną, przede mną
2030
ognia kurz;
po drogach, po których lecę,
drzewa się palą jak świece,
ciskają się błyskawice,
jak lecę, Duch:
2035
wytężaj, wytężaj słuch!

POETA

Puszczaj, przepadaj w Noc —
o, ręce, ręce martwieją…

RYCERZ

Ty mój!

POETA

Precz. —

RYCERZ

2040
Słysz grom…

POETA

Zatrzasnął się cały dom…

RYCERZ

Sen, Los, Poeta, ProrokA czy wiesz, czym ty masz być,
o czym tobie marzyć, śnić?

POETA

Sen, marzenie, mara, wid.

RYCERZ

2045
Jutro dzień! przede dniem świt!
Wiesz ty, czym ty mogłeś być?

POETA

Słowo, Widmo gończe!

RYCERZ

Zwiastun!!

POETA

Marzenie, RycerzGłos jak marzeń moich piastun;
2050
Rycerz, Widmo, urojenie
przyoblekło szatę żywą.

RYCERZ

Krew, WalkaKrwi, krwi pragnę, krwawe żniwo!
Wracam do dom w noc szczęśliwą,
w noc ponurych wichrów łkań.
2055
Niosę dań, orężną dań.

POETA

Wracasz do dom ze snów, z dali…

RYCERZ

Z dali, hen z zaświatów, z prochów. —
Przeszedłem ogień, co pali,
przeszedłem zapady[244] lochów.
2060
Ścigam, gonię, moc roztrwonię.
Niosę dań, orężną dań.

POETA

W noc ponurych wichrów łkań
wstajesz z lochów, z prochów, skał…

Historia, Obowiązek, Ojczyzna, RycerzRYCERZ

Na głos mój ty będziesz drżał:
2065
Grunwald, miecze, król Jagiełło!
Hajno[245] się po zbrojach cięło,
a wichr wył i dął, i wiał;
stosy trupów, stosy ciał,
a krew rzeką płynie, rzeką!
2070
Tam to jest!! Olbrzymów dzieło;
Witołd, Zawisza, Jagiełło,
tam to jest!! — Z pobojowiska
zbroica się w skibach przebłyska,
żelezce, połamane groty,
2075
drzewce powbijane do ciał,
z trupów zapora, z trupów wał,
rycerski zgotowiony stos:
Ofiarnica —
tam leć — tam chodź, tam leć!!!
2080
brać z tej zbrojowni zbroje.
kopije, miecz i szczyt[246]
i stać tam wśród krwi,
aż na ogromny głos
bladością się powlecze świt,
2085
a ciała wstaną,
a zbroje wzejdą
i pochwycą kopije, i przejdą!!!
Spiesz, tam leżą stosy ciał;
przeparłem trumniska wieko,
2090
czas, bym wstał, czas, bym wstał.

ŁzyPOETA

Łzy mnie pieką, łzy mnie pieką,
czymże bym ja tam być miał.

RYCERZ

Niosę dań, orężny szał.

Gotycyzm, GróbPOETA

Dech twój zimny, dech grobowy…

RYCERZ

2095
Patrzaj w twarz, patrz mi w twarz,
ślubuj duszę, duszę dasz.

POETA

Za przyłbicą pustość, proch;
w oczach twoich czarny loch,
za przyłbicą Noc;
2100
zbroja głuchym jękiem brzękła.

RYCERZ

Miecz, miecz, siła nieulękła;
patrzaj w twarz, patrzaj w twarz;
ty mnie znasz.

Rycerz, Śmierć, Upiór, WizjaPOETA

Ktoś jest?

RYCERZ

2105
Moc.

POETA

— — Przyłbicę wznieś!

RYCERZ

Rękę daj.

POETA

Duszę weź.

RYCERZ

Patrz!!

POETA

2110
Śmierć — — — Noc!

SCENA X

Poeta, Pan Młody

POETA

Potęga, wieczysta Potęga,
Moc nieprzeparta!!

PAN MŁODY

O czym mówisz — ?

POETA

Niedołęga
2115
byłem — a dzieła to mitręga
próżna — mgła nic niewarta.
Teraz naraz się koło mnie zapaliło
i gore — i piersi się palą;
zdaje mi się, że słyszę gdzieś górą,
2120
jak skały się padają
i w otchłań z łoskotem się walą.

PAN MŁODY

Będziesz sonet pisać czy oktawę?

Ojczyzna, Poeta, WizjaPOETA

Nie — przewiduję inszą zabawę;
poczułem na szyi arkan[247] —
2125
Polska to jest wielka rzecz:
podłość odrzucić precz,
wypisać świętą sprawę
na tarczy, jako ideę, godło,
i orle skrzydła przyprawić,
2130
husarskie skrzydlate szelki
założyć,
a już wstanie któryś wielki,
już wstanie jakiś polski święty.

PAN MŁODY

Zajmujące.

POETA

2135
Ty tematem zajęty.

PAN MŁODY

Myślałżeś[248] ty co więcej
niż poemat?

POETA

Może ja to myślę goręcej
i w tej chwili to jeszcze się pali —
2140
jeszcze — a jutro się zawali
w gruz ten pożarny gmach.
A! chciałbym wstąpić w to Piekło
Ach!

PAN MŁODY

Rozpalony.

POETA

2145
Piekło żywe
w tej chacie, w zaklętym dworze:
Piekło gorze!

PAN MŁODY

A to coże?!

SCENA XI

Pan Młody, Hetman, Chór

Pieniądz, Szlachcic, ZdradaCHÓR

Hej, panie, panie Branecki[249],
2150
nie żałuj grosika, nie żałuj[250],
pocałuj się z nami, pocałuj,
nie żałuj dukacika, nie żałuj,
dajże[251] go nam z tej kieski!

HETMAN

Ha, szatańce, sztab moskieski[252],
2155
znajcie pana, bierzcie złoto,
nie stoję ja pan o złoto;
piekielna mnie dziś gospoda:
hulaj dusza, z wami zgoda.

CHÓR

Hulaj dusza, z nami w zgodzie,
2160
potańcujemy w gospodzie;
pocałuj się z nami, pocałuj,
nie żałujta[253], hetmanie, kieski,
braliśta[254] pieniążek moskieski,
hej, hetmanie, hetmanie Branecki!!

HETMAN

2165
Bierzcie złoto, pali złoto.

CHÓR

Pali pieniążek moskieski?

HETMAN

Cierpienie, Kara, Szatan, ZaświatyPiekielna mnie dziś gospoda:
diabły moją piją krew;
szarpają mi pierś, plecyska,
2170
psy zjawiska, łby ogniska;
szarpają, sięgają trzew!

PAN MŁODY

Wojewoda! Wojewoda[255]!

HETMAN

Puszczajcie, litości!

PAN MŁODY

Jezu!!

SCENA XII

Pan Młody, Hetman

Upiór, Pan, Szlachcic, Kara, Piekło, PieniądzHETMAN

2175
Ha, przepadli kędyś diabli,
ktoś się doli ulitował;
rana jeno straszna boli — —
puste żale, mnie nie szkoda,
bo ja pan, piekielny pan,
2180
drwię z serdecznych ran.
Setkę lat przez puszczę gnam,
przez bór gonię, gęsty las,
przez ugory, łąki, błoń —
upałami bije skroń,
2185
młotami serce wali,
ogień wnętrzności pali — — —
Każ muzyce dla mnie grać,
mnie na Piekło stać.
Ja pan, ćwierć kraju mam w ręku,
2190
a jak kto po cichuteńku
powie „Jezus” — ja wolny na chwilę,
powietrzem się zasilę:
odetchnąłem piersią całą;
bierz ty, ile złota zostało,
2195
patrz, oto niecki[256],
diabli mi to kazali nieść;
co noc tak świeżych nasypią,
a sztabowi, czerńcy przeklęci,
krzyczą za mną: panie Branecki,
2200
nie żałuj; — krew moją chlipią — —
Masz!

PAN MŁODY

Hetmaniłeś ty, hetmanie,
chocia byłeś łotr,
i sam król był tobie kmotr[257];
2205
przewodziłeś, przewodziłeś,
a my dzisiaj w psiej niewoli:
nie hetmany, strzęp, łachmany, gruz;
duszę ziębi mróz;
ciebie ogień, ogień pali —
2210
przecz już nic nas nie ocali,
ani król, ani ból,
ani żale, ni płakanie,
hej, hetmanie, hej, hetmanie
Pan, Chłop, Pozycja społeczna, Polska, Lud, Szlachcicdzisiaj to mój dzień miłości…

HETMAN

2215
Czepiłeś się chamskiej dziewki?!
Polska to wszystko hołota,
tylko im złota;
trza było do bękartów Carycy[258]
iść smalić cholewki[259]:
2220
byłać ta we mnie cnota.
Asan mi tu Polski nie żałuj,
jesteś szlachcic, to się z nami pocałuj,
jesteś wolny!

PAN MŁODY

Bierz cię diabli.

HETMAN

2225
Gębuj, widzęś nie przy szabli[260].

SCENA XIII

Pan Młody, Hetman, Chór

HETMAN

Ścigają psy, kąsają psy.

CHÓR

Przeklęty ty, przeklęty ty.

HETMAN

Sursum corda[261], serce żreją —
serce mi wyjmują z trzew.

CHÓR

2230
Zaprzedałeś kraj, ty lew;
złotem pysk ci zaleją!
Złoty pan, weselny pan,
pójdźże w tan, pójdźże w tan!

HETMAN

Złoto pali, złoto war;
2235
sursum corda, wiwat Car!

CHÓR

Lejcie mu do pyska żar,
sięgajcie mu dłońmi trzew.

HETMAN

Piją krew, żłopają krew,
cielsko drą po kawale!

CHÓR

2240
Złoty pan, weselny pan,
Pójdźże w tan, dalej w tan:
na Weselu hula Śmierć,
garniec pereł, złota ćwierć,
zaprzedałeś Czortu kraj.

Polak, RosjaninHETMAN

2245
Żłopią krew Czarty Moskale,
sursum corda, wiwat Car!

CHÓR

Huś ha, huś — haj go, haj[262]!
Pójdźże w tan, dalej w tan!
Złoty pan! weselny pan!

SCENA XIV

Pan Młody, Dziad

PAN MŁODY

2250
Tyle się przewlekło mar
z okropnym śmiechem Piekła…

DZIAD

Cóż wam to? cóż wam to?
Czy was panna młoda urzekła?

PAN MŁODY

Oj, tu Diabły, ze samego Piekła,
2255
włóczyły przede mną człowieka,
ach, powietrza, tchu…

DZIAD

Cóż pon[263] ucieka?

SCENA XV

Dziad, Upiór[264]

DZIAD

za Panem Młodym
Miałem rzec, cosi miałem rzec:
Szczęść Boże przy weselu.

UPIÓR

2260
Przyjacielu, przyjacielu…

DZIAD

Krew, Woda, Upiór, Piętno, Chłop, MorderstwoKto! ty we krwi! precz, piekielny!

UPIÓR

Ja weselny, ja weselny,
dajcie, bracie, kubeł wody:
ręce myć, gębe myć,
2265
chce mi się tu na Weselu
żyć, hulać, pić.

DZIAD

Precz, przeklęty, precz, przeklęty.

UPIÓR

Dajcie, bracie, kubeł wody:
gębe myć, ręce myć…

DZIAD

2270
Krew na sukniach, krew na włosach…

UPIÓR

Nie pyskuj, nie powtarzaj. —
Już, już wiedzą o tym w niebiosach.
nuci
„A stało się to w Zapusty”.

DZIAD

Precz, przeklęty, precz, przeklęty.

UPIÓR

2275
Jeno ty nie przeklinaj usty[265],
boś brat — drżyj! ja Szela!!
Przyszedłem tu do Wesela,
bo byłem ich ojcom kat,
a dzisiaj ja jestem swat!!
2280
Umyje się, wystroje się.
Dajcie, bracie, kubeł wody:
ręce myć, gębe myć,
suknie prać — nie będzie znać;
chce mi się tu na Weselu
2285
żyć, hulać, pić —
jeno ta plama na czole…

DZIAD

Cholera!

UPIÓR

Zaraza, grób.

DZIAD

Precz, precz, ty trup!

UPIÓR

2290
Widzisz, w orderach chodzę[266].

DZIAD

O! plamy na podłodze od nóg.

UPIÓR

To krew, obmyję próg,
dajcie ino, bracie, wody,
kubeł wody — gębe myć,
2295
suknie prać — nie będzie znać.

DZIAD

Przeklęty! Maryjo, strać!

UPIÓR

Gadu, gadu, stary dziadu,
trza się do roboty brać;
kubeł wody, gębe myć,
2300
nie bede próżno stać,
na Wesele, na Wesele,
podź[267] tańcować, bośma[268] brać.
. . . . . . . . . . . . . . . . . .

SCENA XVI

Kasper, Kasia, Jasiek

JASIEK

Kasiu —

KASPER

2305
Kasiu —

KASIA

Cóz ta, Jasiu?

JASIEK

Bo to widzis, Kasiu, że to —
tak mnie ciągnie bez pół[269].

KASPER

Pódź, Kasicko, ku mnie, cosi
2310
mom ci sepnonć[270].

KASIA

Co, że co — ?

KASPER

Radź, co z nami — ?

KASIA

Kiej na ogrodzie rosi.

KASPER

Kiejbyśmy[271] byli sami!…

JASIEK

2315
Kasper — idze[272] pod stodołę.

KASIA

Po co? — Idze ty.

KASPER

Wis[273], bracie,
idź ty pirwy[274] — namość słomę.

KASIA

Przyjdziewa[275].

JASIEK

2320
Cóz sie trzymacie,
lgnies[276] do niego — ?

KASPER

To sie zeń[277].

JASIEK

Do zeniacki[278] pirsy[279] leń,
a wpół chyci, zwyobraco.

KASPER

2325
Jest ta Kasie chycić[280] za co.

JASIEK

Juz bym do wos nic nie cuł —
ino ciągnie mnie bez pół.

KASIA

Przynieś wódki.

KASPER

Naści grosz.

JASIEK

2330
Zaros[281], juści racje mos,
lece!

SCENA XVII

Kasper, Kasia

Chłop, Flirt, Kobieta, MężczyznaKASIA

Powiedziałam tak na hece.

KASPER

Kasiu, dyć[282] to k'sobie[283] miło,
byśwa[284] poszli spolnie[285] ka[286].

KASIA

2335
Na ogrodzie sie zrosiło —
Pocałunekjak kces[287] gęby, na[288] —

KASPER

Ino by najmilej było
k'sobie, Kasiu, byle ka.

KASIA

Juści[289], miło, Kaspruś — co?
2340
k'sobie —

KASPER

Ano —

KASIA

Juści…

KASPER

Zaś.

KASIA

Splezła mi się[290] wstązka kaś[291] —

KASPER

2345
Wstązka od gorseta?

KASIA

Nie ta,
przewiązka spodnicki.

KASPER

Kabyśwa[292] pośli, Kasicko,
mojeś ty palące policki.
nuci
2350
„Ino mi się nie broń dziś,
jutro mozes sobie iść”[293].

SCENA XVIII

Kasper, Kasia, Nos

NOS

z flaszką i kieliszkiem
W twoje ręce.

KASPER

Podziękować.

PocałunekNOS

A dej Kasię pocałować.

KASPER

2355
W twoje ręce!

KASIA

Podziękować!

NOS

A teraz pocałuj z woli.

KASIA

Ej ta, cóz to — ?

NOS

Nie zaboli —
2360
Kasiu, dziwcze, co za dąs,
i on, i ja gołowąs[294];
chcesz go, to ci go nie bronię;
niedobrze ci w tej koronie.

KASIA

Pódzies pon, patrzcie go,
2365
ledwo przysed, juz by kcioł[295].

NOS

Adie, druhna, jak nie, to nie.

KASPER

Cało flaszkę bestia schloł.

SCENA XIX

Panna Młoda, Pan Młody

PANNA MŁODA

Och, mójeśty, juz nie mogę tańcować,
a tańce, nie chciałabym żałować
2370
jutro, że dzisiaj nie dosyć,
jak dzisiaj, że nie dość wczora,
ażem osłabła, aż prawie chora,
ino, że mi nie trza doktora,
ino tańca —

PAN MŁODY

2375
Jak paciorki różańca,
taniec jeden, jak drugi
jednaki,
a łańcuch taneczny długi,
do rana, a od rana do nocy.

PANNA MŁODA

2380
Pokiel[296] starcy piecywa i kołocy[297],
hulać, hulać w kółecko, tańcować…

PAN MŁODY

A pocałuj, bo będziesz żałować.

PANNA MŁODA

Tak ci mnie to granie tkliwi —

PAN MŁODY

Poczekaj, będziemy szczęśliwi —

PANNA MŁODA

2385
Mój ty Boże — !

PAN MŁODY

W jakim dworze;
postawimy se dwór modrzewiowy,
brzózek przed oknami posadzę.

PANNA MŁODA

Brzoza straśnie sybko pusco,
2390
het ściany we trzy roki ocieni.

PAN MŁODY

Będziemy se siedzieć w zieleni,
będziemy se siedzieć w maju[298],
we kwitnącym sadzie.

PANNA MŁODA

W paradzie.

PAN MŁODY

nuci
2395
„A jak będzie słońce i pogoda,
słońce i pogoda…”[299]

PANNA MŁODA

nuci
„Pójdziemy se razem do ogroda —
będziemy se fijołecki smykać…”

SCENA XX

Dziennikarz, Zosia

ZOSIA

Ach!

DZIENNIKARZ

2400
Aa! —

ZOSIA

Bardzo ciemno.

DZIENNIKARZ

Nie widno.

ZOSIA

Zmęczonam, wciąż w kółko, w kółko…

DZIENNIKARZ

I cóż? chłopy pani nie brzydną?

ZOSIA

2405
Nie wiem — nie; — patrzę na ludzi
jak na przeróżnych ludzi.

DZIENNIKARZ

A tak się serduszko budzi.

ZOSIA

Patrzę i usypiam serce;
to ładne — to bardzo górne,
2410
ale z tego co? — ja czuję,
muru głową nie przewiercę,
a jak widzę w lichej poniewierce
rzeczy górne i piękne, i czułe,
to mnie boli.

DZIENNIKARZ

2415
A ten ból przechodzi.

ZOSIA

A pan ma swoją bibułę[300],
żeby ból każdy przeszedł.

DZIENNIKARZ

Epidemia.

ZOSIA

Pan nie wierzy, co nieprzewidziane?
2420
OjczyznaA wie pan, ojczyzna to chemia;
serce, jak się czego uczepi,
to dynamit.

DZIENNIKARZ

Coraz lepiéj,
jeszcze jeden taniec w kółko,
2425
a edukacja skończona.

ZOSIA

Nie byłabym ja chłopu żona;
nikt mnie w śluby nie poprosi —
ale myślę, panie redaktorze,
że tam w tej wiejskiej komorze,
2430
w półblasku kuchennej lampy,
że tam mój taniec coś znaczy.

DZIENNIKARZ

Gdy sama to pani uznać raczy… —

FlirtZOSIA

Pan skąd się tu bierze?

DZIENNIKARZ

Ja się patrzę, lubię i nie wierzę,
2435
za to wierzę w panią.

ZOSIA

Za co?

DZIENNIKARZ

Za tę minkę, oczy, gest.

ZOSIA

Podobam się?

DZIENNIKARZ

W tym coś jest.

SCENA XXI

Poeta, Rachel

POETA

2440
To pani, o, proszę wejść.

PoezjaRACHEL

Idę za panem jak cień;
pan się może śmiać,
ale mnie się wymarzyło,
że się tu zaczyna coś dziać — ?

POETA

2445
Może — a w tej chwili na dworze
pani mi się z dala pokazała,
jak płomieniste widziadło.

RACHEL

Byłam w ten szal owita cała
i w świetle ode drzwi, ot tak.

POETA

2450
Noc nasze przeinacza widzenia.

RACHEL

Ja prawie że jestem w trwodze —
a wie pan, że się zwróciłam w drodze,
bo mi w poprzek ścieżki przeszła
jakaś osoba…

POETA

2455
To są ludowe baśnie.

RACHEL

Chodzą hałaśnie
w huczącym wichrze; pan widzi,
jaki się huragan zrywa,
jak świszczy i drzewa szamoce —

POETA

2460
Zatrząsł szybami; — Rośliny, Jesień, Strójpatrz pani,
czego nie dostrzegam w ogrodzie…

RACHEL

Tak bardzo ciemno…

POETA

Ktoś wyrwał krzew różany.

RACHEL

Czy ten, co był w słomę odziany?

POETA

2465
No ten chochoł.

RACHEL

Ktoś połamał? —
a myśmy, cośmy to chcieli
z nim — ?

POETA

Walka, Duch, Miłość, Ojczyzna, Polak, Obyczaje, PoezjaMyśmy lecieli
2470
na lep poezji — i teraz
dwór się od poezji trzęsie;
odbywa się wielkie darcie
piór wszelijakiego drobiu:
grunwaldzkie duchowe starcie,
2475
lecą pióra orle, pawie, gęsie,
wnet ujrzymy husarię i króla;
zatrzęsło się tu ze wszech jak do ula.

RACHEL

W powietrzu atmosferyczna zmiana:
chata stała się rozkochana
2480
w polskości — właściwa skala:
żar, co się duchem udziela,
co się na powietrzu spala
jak garść lnu[301].

POETA

Sen, Noc, WieczórDawno nie miałem snu,
2485
jak ten wieczór, jak ta noc.

RACHEL

Przedziwna, przedziwna Moc,
te potęgi walczące, ten wiatr,
jakieś prastare siły.

POETA

Hen z Tatr
2490
przylatują ku mnie przypomnienia!
Skrzydeł! — nad ten las z kamienia
lecieć — w górę —

RACHEL

Na szczyty!

POETA

Walküra[302]!

RACHEL

2495
SenDzisiejsze sny,
po tej nocy nieprzespanej,
będą cudne — bo oczy patrzące
stały się figurami ludne,
które się niełatwo zatrzeć dadzą.

POETA

2500
Chodźmy patrzeć!

SCENA XXII

Gospodarz, Kuba

KUBA

Jakiś pon, jakiś pon
zsiadają z siwka w podwórzu;
koń ogromniec[303]…

GOSPODARZ

Weźcie konia
2505
razem ze Staszkiem ku szopie;
podrzućcie co żryć.

KUBA

A pon musi wielgi być:
ubiory na nim czerwone,
siwa broda a lira u siodła,
2510
jak te dziady z Kalwaryje[304]
co nosą lirę u pasa.
Niech pon wyjdą w sień.

GOSPODARZ

Bania się z gośćmi rozbiła
w ten weselny dzień;
2515
kogóż ta ciekawość przywiodła?
Latarkę zaświeć! —

KUBA

Jak żyje,
jeszczem takiego Polaka
nie ujzoł[305] —

GOSPODARZ

2520
Bo żyjesz mało;
jeszcze duża[306] takich Polaków ostało,
co są piękni.

KUBA

A kaz[307] się to wszyćko[308] kryje? —
O, zaroz[309] będzie latarka,
2525
ino sie przypiece siarka[310].

SCENA XXIII

Gospodarz, Gospodyni, Kuba

GOSPODARZ

Słyszysz, ponoś ktoś w gościnę,
jakiś jakby wielki gość…

GOSPODYNI

Tu drzwi zawrzes[311] — tam se gwarzcie[312],
jo[313] już mom[314] tych tańców dość;
2530
a cóż ty mos[315] za tęgom[316] minę,
coś ty jakisik[317] niepewny — ?

GOSPODARZ

Ino, matuś, zaś nie swarzcie[318] —
ja tak dziś przy Weselu rzewny;
jakiś gość nie lada jaki…

GOSPODYNI

2535
Tu drzwi zawrzes, tam se gwarzcie.

GOSPODARZ

Kto to taki, kto to taki — — ?

SCENA XXIV

Gospodarz, Wernyhora[319]

WERNYHORA

Sława, panie Włodzimierzu,
zjechałem tu gość.

GOSPODARZ

Spocznij, Wasza Mość;
2540
żona stroi się w alkierzu…

WERNYHORA

Ostań, panie Włodzimierzu.

GOSPODARZ

Żona stroi się w alkierzu;
niespodziany gość,
właśnie była przy pacierzu,
2545
bo się dziecka[320] kładło spać.

WERNYHORA

Niechajże żona w alkierzu[321]…

GOSPODARZ

Bo się dziecka kładło spać,
a ci nie przestają grać:
jak wesele, to wesele,
2550
to nie będą w miejscu stać;
ot, tu żona jest w alkierzu.

WERNYHORA

Niechajże[322] żony w alkierzu,
niechże tańcuje Wesele.
Siądźże, panie Włodzimierzu,
2555
mam Asaństwu[323] nowin wiele:
Pomówimy o Przymierzu.

GOSPODARZ

Ano proszę, bardzo proszę.

WERNYHORA

Siadaj.

GOSPODARZ

Siadam — zacny gość —
2560
bardzo proszę, bardzo proszę;
ceremonii dość.

WERNYHORA

Ja z daleka — hen od kresów[324],
konia zgnałem.

GOSPODARZ

Podły czas.
2565
A do wszystkich spadłych biesów,
toście tu są pierwszy raz;
któż was zwabił w taki czas?
A do wszystkich spadłych biesów,
żeście tak niespodziewanie
2570
w noc i na to weselisko
zechcieli tu, Ichmość Panie?

WERNYHORA

Z daleka, a miałem blisko
Weselei wybrałem Weselisko,
boście som tu jakoś wraz[325],
2575
i wybrałem Ichmość Mości
dom, gdzie ludzie sercem prości.

GOSPODARZ

Wasza Mość mieliście blisko,
serceście zobligowali[326] —
myśmy sobie prości — mali.

WERNYHORA

2580
Z daleka, a miałem blisko;
ledwom wymienił nazwisko,
a zaraz mi pokazali
tacy chłopcy, rześcy, mali.

GOSPODARZ

Co to u nich serce z miską[327];
2585
przybieżali, powiadali,
czego nie zjęzykowali[328]:
że pan stary, że Dziad stary,
że Dziad z lirą, brodą siwą…

WERNYHORA

Ot, dziadzisko z siwą brodą.
2590
Dawnoż było w duszy młodo;
żeście sobie prości, mali,
toście wielkich krzywd nie znali. —
Chudobę[329] macie szczęśliwą.

GOSPODARZ

A ot, takie złote żniwo,
2595
złote pola — pokoszone —
wszystko błoto[330] — zadyszczone; —
sady ciche — kwitną, rodzą,
jedne z drugich same wschodzą:
złote żniwo, serce z miską;
2600
nie trzeba szukać daleko,
kiedy było jakoś blisko.
Pokażę waćpanu żonę.

WERNYHORA

Złote żniwo, serce złote:
jeszcze u was w duszy młodo,
2605
żeście sobie prości, mali,
toście wielkich krzywd nie znali. —
Może żona ma robotę — ?

GOSPODARZ

Żona stroi się w alkierzu,
chce się wydać urodziwa,
2610
że to gość niespodziewany,
każe zaraz podać piwa.

WERNYHORA

Zostaw, panie Włodzimierzu,
że to chwila osobliwa…

GOSPODARZ

Lepiej gwarzy się przy szklenie,
2615
że to z drogi, tyle[331] błoto;
lepiej gada się przy wenie[332].

WERNYHORA

Kiej[333] się nie rozchodzi o to;
że to chwila osobliwa,
możemy na osobności
2620
porozmawiać.

GOSPODARZ

Słucham Mości;
a to chwila osobliwa.
Wolnoć[334] spytać o nazwisko… — ?

WERNYHORA

Nie poznałeś — ?

GOSPODARZ

2625
Ktoś mi znany,
ktoś serdeczny, ktoś kochany,
ktoś, co groźny — dawny, stary,
jak wiek cały…

WERNYHORA

Dawnej wiary.

GOSPODARZ

2630
Ktoś mi znany, niespodziany…

WERNYHORA

Bunt, Chłop, Naród, Polska, Historia, KrewPrzypominasz krwawe łuny[335]
i jęk dzwonów, i pioruny,
i rzeź krwawą, krwawe rzeki?

GOSPODARZ

A sen, sen jakiś daleki,
2635
jeszcze w uszach mam te dzwony —
mieszają weselne grajki:
jakieś stare dumy, bajki.

WERNYHORA

Jeszcze w uszach mam te dzwony
ponad ich weselne grajki:
2640
jęk posępny, jęk męczony,
tyle krwi rzezanych ciał;
ja tam był, przy trupach stał;
jeszcze w uszach mam te dzwony.
Patrzyłem się na lud święty,
2645
jako upadał przeklęty,
przekleństwami potępiony:
kiedy ojce klną na synów,
kiedy syny przeklną ojce,
takie jęczące ogrojce
2650
łez krwawiących, łez serdecznych
słyszałem w tych głosach wiecznych:
w głosach dzwonów jęk szalony —
jeszcze w uszach mam te dzwony.

GOSPODARZ

Dawne czasy — dawne wieki,
2655
a sen, sen jakiś daleki,
jęki przygłuszają grajki;
jakieś stare dumy, bajki.

WERNYHORA

Ja stałem w pożarnej łunie
na siwym, na siwym rumaku,
2660
czekając Bożego znaku.
Za mną piorun po piorunie
bije z chmur, przez niebo łyska.

GOSPODARZ

Rzecz daleka — taka bliska,
ktoś mi znany, niespodziany;
2665
ktoś, o którym jeszcze wczora
tylko we śnie, tylko w marze:
Pan-Dziad z lirą[336]…

WERNYHORA

Wernyhora.

GOSPODARZ

Pan-Dziad z lirą — Wernyhora!
2670
Wy mnie znany — spodziewany,
Wy, o którym jeszcze wczora
tylko we śnie, tylko w marze:
jak owi dawni mocarze,
Wy na koniu, siwym koniu,
2675
poprzed dom mój, z wieścią.

WERNYHORA

Słowem!

GOSPODARZ

Wy ze Słowem — Wy ze Słowem!

WERNYHORA

Ja z Rozkazem.

GOSPODARZ

Rozkaz-Słowo!
2680
Dawno serce już gotowo[337]
tem wezwaniem piorunowem.

WERNYHORA

Słowo-Rozkaz, Rozkaz-Słowo;
dla serca serce gotowo.
Słuchaj, panie Włodzimierzu:
2685
oto chwila osobliwa,
pomówimy o Przymierzu.

GOSPODARZ

To jak ze snu prawda żywa,
chwila dziwnie osobliwa.
Jakiż rozkaz?

WERNYHORA

2690
Trzy zlecenia.

GOSPODARZ

Chwila dziwnie osobliwa:
żem niejako jest wezwany.

WERNYHORA

Roześlesz wici przed świtem[338],
powołasz gromadzkie stany.

GOSPODARZ

2695
To jak ze snu prawda żywa;
prawie że są wszyscy społem
u mnie przez to weselisko.

WERNYHORA

Ma być jawne, co jest krytem;
co dalekie było — blisko.
2700
Dziś u Waści weselisko;
prawie że są wszyscy społem;
roześlesz wici przed świtem;
niech jadą we cztery strony.

GOSPODARZ

Porozsełam[339] konno gońce,
2705
roześlę wici przed świtem;
Mąż, Żonazaraz się poradzę żony —
ona swoim chłopskim sprytem.

WERNYHORA

Niech jadą we cztery strony!
Bądź gotów, nim wstanie słońce.
2710
Skoro porozsełasz gońce,
zgromadzisz lud przed kościołem,
jak są zdrowi, prości, mali;
ażeby godność poznali,
Bogiem powitasz ich kołem,
2715
a wtedy przykaż im ciszą[340],
niech żaden brzeszczot[341] nie szczęknie,
Przywódca, Powstaniea skoro rzesza uklęknie,
niech wszyscy natężą słuch:
czy tętentu nie posłyszą
2720
od Krakowskiego gościńca — ?

GOSPODARZ

Wytężam, wytężam słuch.

WERNYHORA

Ja wiem, żeś jest Asan zuch
Od Krakowskiego gościńca
czy tętentu nie posłyszą,
2725
czy już jadę z Archaniołem[342] — ?

GOSPODARZ

Wytężam, wytężam słuch —
choćby i największy zuch,
jak to, co to, rozpoczęcie — —?

WERNYHORA

Słuchać ślepo, wierzyć święcie;
2730
ja wiem, żeś jest Asan zuch.

GOSPODARZ

Ja mam stanąć przed kościołem?
to jak we śnie prawda żywa.
Któż mnie darzy tym zaszczytem;
któż śle ku mnie dawne gońce:
2735
chwila dziwno[343] osobliwa.

WERNYHORA

Bądź gotów, nim wstanie Słońce.

GOSPODARZ

Wstaną kosy w słońca świcie;
będę gotów!

WERNYHORA

Przysiąż Słowo.

GOSPODARZ

2740
Rzekłem.

WERNYHORA

Przysiąż.

GOSPODARZ

Rośnie życie.
Czyli marą Wy widmową,
czyliś Waść jest upiór grobów,
2745
czy ty próchno, czy ty czarem,
żeś ze słowem przyszedł starem,
żeś na mnie użył sposobów
i co we mnie tajemnicą,
ty mówisz jak rzecz prawdziwą;
2750
jako żywo, jako żywo — !

WERNYHORA

Mówię Słowo — rzecz prawdziwą;
chwila, chwila osobliwa:
wybrałem dziś weselisko,
twój dworek, dróżkę, zagrodę. —
2755
Słyszysz, jaki wicher wyje!
Słyszysz, wielki deszcz się pluszcze!
Słyszysz, chrzęszczą wielkie drzewa
i jako trzaskają kuszcze[344]:
to tam moja drużba[345] śpiéwa,
2760
tysiąc koni grudy bije
ze złotymi podkowami!

GOSPODARZ

Jezus, zmiłuj się nad nami — — !

WERNYHORA

Leć kto pierwszy do Warszawy
z chorągwią i hufcem sprawy,
2765
z ryngrafem[346] Bogarodzicy;
kto zwoła sejmowe stany,
kto na sejmie się pojawi
Sam w stolicy — ten nas zbawi!

GOSPODARZ

Jako żywo, jako żywo;
2770
Waść mi takie dziwa prawi,
i to jako rzecz prawdziwą.

WERNYHORA

Wszystko święte, wszystko żywo:
z daleka, a miałem blisko;
wybrałem twój dom, zagrodę
2775
i wybrałem Weselisko.
Dźwięk, Czary, LosWaszmość rękę miej szczęśliwą:
Daję Waści złoty róg.

GOSPODARZ

Złoty róg.

WERNYHORA

Możesz nim powołać chór.

GOSPODARZ

2780
Bratni zbór.

WERNYHORA

Na jego rycerny głos
spotężni się Duch,
podejmie Los.
Daję w twoje ręce róg.

GOSPODARZ

2785
Dziękuj Bóg.

WERNYHORA

Waść masz porozsełać wici,
lud zgromadzić przed kaplicą.

GOSPODARZ

Jutro? — skoro się zgromadzą?
mają radzić? — co uradzą?

WERNYHORA

2790
Jutro: wielką tajemnicą,
jutro skoro się zgromadzą,
niech nie radzą, nic nie radzą,
jednoś[347] niechaj w ciszy staną.
Jutro wielką tajemnicą.
2795
A ty wstawszy bardzo rano,
skoro zejdzie pierwsze słońce.
ku drogom natężaj słuch.

GOSPODARZ

Jutro?!

WERNYHORA

Jutro!!!

GOSPODARZ

2800
Wszelki duch!!!

SCENA XXV

Gospodarz, Gospodyni

GOSPODARZ

Żono, słuchaj no, żonisia,
pódź no, Hanuś!

GOSPODYNI

Cóz takiego?!

GOSPODARZ

Osobliwy ten dzień dzisia,
2805
tyle naraz wiem nowego.

GOSPODYNI

A złego co, cy dobrego?

GOSPODARZ

A wiesz, mama, tyle tego,
że mi w głowie huczy, szumi;
kto zrozumi, kto zrozumi?

GOSPODYNI

2810
Cóz takiego, cóz takiego?
możeś chory, któż ten stary?

GOSPODARZ

Kto ten stary: — Wernyhora;
jeno nie mów to nikomu,
to ci mówię po kryjomu,
2815
i on był tu w tajemnicy.

GOSPODYNI

Ka[348] już posed[349] — — ?

GOSPODARZ

Precz odjechał,
bardzo ważne mówił rzeczy:
trza się zbierać.

GOSPODYNI

2820
A co tobie?

GOSPODARZ

Trza się zbierać, pasy, torby,
moja flinta, pistolety
i te szable wezmę obie — — !

GOSPODYNI

O Jezusie, jakieś borby[350]
2825
po nocy, gdzież to, cóż znowu — — ?

GOSPODARZ

Mam być gotów.

GOSPODYNI

Gwałtu, rety!
Ledwo stoisz, jesteś chory.

GOSPODARZ

Zaraz konno jechać muszę.

GOSPODYNI

2830
Jeszcze spadniesz ka[351] do rowu…

GOSPODARZ

Poprzysiągłem się na duszę;
konno muszę — — !

GOSPODYNI

Cary[352], zmory,
jakaś siła?!

GOSPODARZ

2835
Od tej pory
żyć zaczniemy — coś wielkiego!

GOSPODYNI

Chowaj Boże czego złego.

GOSPODARZ

Polska, Naród, Patriota, Powstanie, Przywódca, Przysięga, Wizja, PijaństwoZ daleka jechał, miał blisko;
goniec, zwiastun, Wernyhora!
2840
Tam! już jakaś wielka Zgoda.
Z daleka jechał, miał blisko —
koniec i początek Sprawy.
Kazał. — Słowo. Słuchać muszę,
zaprzysiągłem się na duszę.
2845
Jego siła mnie urzekła:
Duch narodu!

GOSPODYNI

Widmo z Piekła!
gwałtu, rety, jesteś chory,
cosi, gdziesi, kajsi, ktosi –
2850
piłeś duza[353].

GOSPODARZ

Duch ponosi!

SCENA XXVI

Gospodarz, Jasiek

GOSPODARZ

Jasiek!!

JASIEK

Pon co!?

GOSPODARZ

Sam tu![354]

JASIEK

2855
Juści!

GOSPODARZ

Siodłać konia, dosiądź szkapy,
pojedziesz zwoływać chłopy!

JASIEK

Jechać, teraz, trzeba — — ?

GOSPODARZ

Musi!

JASIEK

2860
Zagubię się w tej celuści,
wszędy straszne błotne chlapy.

GOSPODARZ

Aleś Jasiek, co przeleci!

JASIEK

Konia se odwiąze z szopy!

GOSPODARZ

Musi! Ważne rzeczy.

JASIEK

2865
Nasza[355]?

GOSPODARZ

Przeleć, przeleć w cztery strony;
pukaj w okna, zakrzycz „musi”;
niech tu staną przede świtem,
niech tu staną przed kaplicą
2870
chłopy z ostrzem rozmaitem.

JASIEK

Chłopy z kosą — dobra nasza!

GOSPODARZ

Dobędzie się i pałasza.

JASIEK

Że pon wojak — dobra nasza!

GOSPODARZ

Dobra nasza!

JASIEK

2875
Lecę duchem[356]!

GOSPODARZ

Tajemnica!

JASIEK

Chłopy z kosą!
Same wichry mnie poniosą!

GOSPODARZ

Niech przed świtem staną.

JASIEK

2880
Musi!!

GOSPODARZ

A nie słuchaj, choć czart kusi,
jeno prosto.

JASIEK

Swego nosa.

GOSPODARZ

Nim na wrzosy padnie rosa,
2885
zanim ptaki zaświergocą…

JASIEK

Lecę duchem.

GOSPODARZ

A leć z mocą!

JASIEK

Hej!

GOSPODARZ

wręcza Jaśkowi złoty róg, który otrzymał był od Wernyhory
Masz w łapę, to jest dar.

JASIEK

2890
Szczyre złoto, cóż to?

GOSPODARZ

Czar!
Owiń se o szyję sznur
i dzierż mocno cięgiem[357] róg.
Bacuj[358] u rozstajnych dróg[359],
2895
by cię jaki czart nie zmóg[360].
Nie chylaj się nigdzie po nic,
ino leć.

JASIEK

Do samych granic!

GOSPODARZ

Wróć, nim trzeci pieje kur[361];
2900
wrócisz, to se staniesz tu;
wtedy zadmij tęgo w róg,
to się taki wzmoże Duch,
jaki nie był od lat stu —
bo wszyscy wytężą słuch.
2905
Dźwięk, Czary, PowstanieIno[362] nie zgub, bo róg złoty,
bo go zseła[363] Jasny Bóg.

JASIEK

Wolę goreć w Piekle poty.

GOSPODARZ

Bez tego złotego dźwięku
wniwecz pójdzie cały ruch.

JASIEK

2910
Opasę sie.

GOSPODARZ

Nie szarp w ręku!

JASIEK

Hajże — !

GOSPODARZ

Leć, krakowski zuch!

JASIEK

który był wybiegł, wraca, chylając się za czapką porzuconą na podłodze
Moja copka[364] z pawim piórem.

GOSPODARZ

2915
Stawaj tu przed trzecim kurem.

SCENA XXVII

Gospodarz, Staszek

STASZEK

Cy pon słyszą, co sie dzioło:
teraz sie tak wicher wzdon[365],
jak odjechał stary pon.

GOSPODARZ

Toś ty przywodził starego,
2920
tego pana w delii[366], w pąsach?

STASZEK

Kiela[367] tego, tela[368] tego,
złote iskry miał na wąsach,
a ta delijo pąsowa,
to jak ogień, jak płomieniec,
2925
Końa koń diabeł, czart, odmieniec[369].

GOSPODARZ

Koń siwy, czaprakiem kryty,
czaprak tkany, rozmaity.

STASZEK

U siodła pistolców dwoje.

GOSPODARZ

I lira przez siodło zwisła.

STASZEK

2930
Wszystko jakbyście widzieli…

GOSPODARZ

Gdziesi, kiedyś coś widziałem…

STASZEK

Przy samiuśkim koniu stałem;
szkapa jak ogonem świsła —
skąd ta u niej tako siła —
2935
to pysk Kubie osmaliła.

GOSPODARZ

Kuba strzymał?

STASZEK

A, psiawiara,
nijak strzymać się nie dała,
ino het ogonem prała,
2940
żeśmy oba sie chycili
uzdek — aż i dosiadł Stary.

GOSPODARZ

Siadł, pojechał —

STASZEK

A cy cary,
koń — jak ony[370] nań sie zwalił,
2945
jakby wągle w nim rozpalił:
ogniem piernół[371], ogniem łysnął[372],
jak się naroz[373] bez płot cisnął,
mnie i Kubie pysk osmalił.

GOSPODARZ

A wszelki duch Pana Boga:
2950
na zegarze po północku.

STASZEK

Została zguba u proga…

GOSPODARZ

Zguba!?

STASZEK

podaje Gospodarzowi złotą podkowę
Na!

SzczęścieGOSPODARZ

Złota podkowa —

STASZEK

2955
Błyskotała sie na błocku[374].

GOSPODARZ

Wymowniejsze niźli słowa:
znak widoczny, oczywisty,
że zawitał gość ognisty
na stepowym siwym koniu,
2960
z lirą dzwoniącą u siodła:
orły, kosy, szable, godła!

SCENA XXVIII

Gospodarz, Gospodyni, Staszek

GOSPODARZ

Patrzaj, Hanuś!

GOSPODYNI

Scęście w ręku!

GOSPODARZ

Szczęście, szczęście znalezione.

GOSPODYNI

2965
Ka[375]?

GOSPODARZ

Pod progiem na przysieniu[376];
szczęście w ręku.

GOSPODYNI

Cała złota,
o mistyrna tyz robota.
2970
Któż to zgubił? — Schować trzeba.

GOSPODARZ

Zwołać ludzi — spadło z nieba;
trza pokazać zgromadzeniu.

SCENA XXIX

Gospodarz, Gospodyni

GOSPODYNI

Ni ma cego — Scęście w ręku;
tego z ręki się nie zbywa,
2975
w tajemnicy się ukrywa,
światom się nie przekazuje:
Scęście swoje sie szanuje!

GOSPODARZ

Złota!

GOSPODYNI

Prawda.

GOSPODARZ

2980
Rzuć do skrzyni!
Prawdziwieś do ręki wzięła;
szczęście swoje się szanuje,
czyli Piekła dar, czy z Nieba —
aleć[377] jensze[378] szczęście moje.

Kobieta, MężczyznaGOSPODYNI

2985
Cóz ty godos[379], ja sie boje.

GOSPODARZ

Czyn, Patriota, Polak, Pijaństwo, SzaleństwoA boś jeszcze nie pojęła:
skończyć nędzę — zacząć dzieła.

GOSPODYNI

Jakie dzieła, co za dzieła?
cóżem to ja nie pojęła?

GOSPODARZ

2990
Orły, kosy, szable, godła,
pany, chłopy, chłopy, pany:
cały świat zaczarowany,
wszystko była maska podła:
chłopy, pany, pany, chłopy,
2995
szable, godła, herby, kosy,
aż na głowie wstają włosy,
wszystko była podła maska
farbiona — jak do obrazka:
cały świat zaczarowany.

GOSPODYNI

3000
A cóż tobie, cy gorącka?

GOSPODARZ

Snuło się to jak gorączka,
jak gorączka na wulkanie,
jak szumienie na organie:
takie figury w koronie,
3005
tacy pyszni szlachta w herbie,
pałace, zamczyska, wille,
tabunami gnane konie,
sześciu paradników w tyle:
hulaj dusza bez kontusza
3010
z animuszem, hulaj dusza!!
ani zbili pan w koronie,
że stoimy gdzieś na szczerbie[380],
ani zbili[381] szlachta w herbie,
ani zbili chłop przy roli,
3015
czy tam kogo gdzie co boli:
wół przy roli, świnia w ganku —
hulajże, panie kochanku.

GOSPODYNI

Połóżże sie, boś pijany.

GOSPODARZ

Świat pijany, świat pijany,
3020
cały świat zaczarowany
puść mnie, ja mam jechać, muszę,
poprzysiągłem się na duszę.

GOSPODYNI

Gwałtu, rety!!!

SCENA XXX

Gospodarz, Gospodyni, Goście z miasta[382]

WSZYSCY

Co się dzieje??
3025
Co się stało?

GOSPODYNI

Ot, szaleje!

GOSPODARZ

Maska, Nuda, Pozory, MiastoWy a wy — co wy jesteście:
wy się wynudzicie w mieście,
to sie wam do wsi zachciało:
3030
tam wam mało, tu wam mało,
a ot, co z nas pozostało:
lalki, szopka, podłe maski,
farbowany fałsz, obrazki;
Szlachcicniegdyś, gdzieś tam, tęgie pyski
3035
i do szabli, i do miski;
kiedyś, gdzieś tam, tęgie dusze,
półwariackie animusze:
kogoś zbawiać, kogoś siekać;
dzisiaj nie ma na co czekać.
3040
Nastrój? macie ot nastroje[383]:
w pysk wam mówię litość moje.
pluje

AKT III

SCENA I

Gospodarz
Chodzi tam i sam; zatrzaskując zamyka to jedne, to drugie drzwi, które ktoś od zewnątrz otworzy; wreszcie znużony położył się na zestawionych krzesłach, drzemiący. Pokój jest ciemny.
Wszystko już odtąd mówione półgłosem.

SCENA II

Gospodarz, Poeta, Nos, Pan Młody, Gospodyni, Panna Młoda

POETA

Spił sie, no!

GOSPODARZ

Zwyczajna rzecz:
Polakpowinien mieć polski łeb
3045
i do szabli, i do szklanki
— a tymczasem usnął kiep.

NOS

Do szklanki i do kochanki —
— chociaż nie — chociaż nie; —
rzecz mi się inaczej widzi,
3050
coś mnie tak pod sercem rwie,
może z tego będzie co; —
wino, wódka — to nie to,
czynnik główny: …miecz.

GOSPODARZ

BrońMiecz — miecz, czynnik główny miecz.

POETA

3055
Dziwna rzecz — dziwna rzecz;
połóżcie go spać.

PAN MŁODY

Szarpie sie.

NOS

Widzi mi się, jestem w lesie;
uciekają drzewa precz….

PAN MŁODY

3060
Czy cię nudzi[384]?

NOS

NudaWszystko nudzi,
wszystko mi się przykrzy już;
koło serca mi się studzi,
odleciał mnie Anioł stróż;
3065
ino[385] mi się widzi las
i te drzewa lecą precz:
wszystko hula: has, has, has.

PANNA MŁODA

To sie spił.

POETA

Ciekawa rzecz.

GOSPODARZ

3070
Wszystko zawsze jest ciekawe,
wszystko interesujące.

PAN MŁODY

Własny ton, muzyka duszy;
ton, przez który dusza krzyczy.

POETA

Ciszej — czegoś sobie życzy.

NOS

3075
Kapkę wina, w gardle suszy.

POETA

Masz —

Artysta, Poeta, SztukaNOS

do Poety
Znam, znam: evviva l'arte[386],
życie nasze nic niewarte:
kult Bachusa i Astarte[387].
3080
Ha! trza znosić Fata, Los,
konsekwentnie próżny trzos[388];
o Wielkościach darmo śnić,
trzeba żyć, trzeba żyć. —
Bonaparte, ten miał nos.

GOSPODARZ

ze swego miejsca
3085
PijaństwoGdzieżeś ty się tak uwinoł,
ledwo drugi dzień wesela,
jużeś powalony z nóg.

Chłop, Pozycja społeczna, SzlachcicNOS

Chciałem, żebym w tłumie zginął,
żeby się tak zniwelować[389],
3090
zanurzyć się po szczyt głowy
w ten świat zdrowy;
indywidualność zdusić,
do prostoty się przymusić,
ale cóż, kiedy natura
3095
rozśpiewała moją duszę;
mimo żem chciał się pogłębić,
Choroba, Melancholia, Pijaństwo, Próżnośćna plan pierwszy wstąpić muszę —
czuję! psiakrew, serce czuję…

POETA

Nie żarty, choroba serca;
3100
po cóż pijesz?

PAN MŁODY

Niebezpieczno,
ach, to już prawie szaleństwo.

GOSPODARZ

mrucząc
…A jednak i to… męczeństwo:
żyć z tą pustką w duszy wieczną.

NOS

3105
Piję, piję, bo ja muszę,
bo jak piję, to mnie kłuje;
wtedy w piersi serce czuję,
strasznie wiele odgaduję:
tak po polsku coś miarkuję
3110
szumi las, huczy las:
has, has, has.
Chopin gdyby jeszcze żył[390],
toby pił —
has, has, has,
3115
szumi las, huczy las.

POETA

Połóżże się na kanapie,
jak się wyśpisz, pójdziesz w tan.

NOS

Chłop, Szlachcic, TaniecTańcowałem z Morawianką,
nikt jej nie chciał w taniec brać,
3120
przecie mnie na litość stać:
ona chłopka, a ja pan,
jak się prześpię, niech poczeka.

GOSPODARZ

majacząc
Sen — sen: — niech poczeka tam;…
długa droga i daleka,
3125
jedzie drogą wielki pan…

POETA

do brata
Coś się marzy — — ?

GOSPODARZ

I ja śpiący.

GOSPODYNI

do męża
Podź na łóżko, zgotowione[391].

GOSPODARZ

Nie — zostanę tu w fotelu.
ku Nosowi
3130
PrzyjaźńHe, dobranoc, przyjacielu,
tych prawdziwych już niewielu.

Pijaństwo, PocałunekNOS

układa się na sofie; do Pana Młodego
Całowałem Morawiankę[392],
a trzymałem flaszkę w łapie;
flaszka mi się przechyliła
3135
i czuję, że wino kapie;
szkoda wina; — w tym przyczyna,
że trzymałem flaszkę w łapie;
chciałem wyjąć korek, a tu
korek coraz na spód idzie;
3140
myślę sobie, daj go katu,
wyciągnę korek za włos,
za włos długi Morawianki,
a ona poszła po szklanki;
no, ale się jakoś stało,
3145
że wypiłem flaszkę całą
i… musiałem wypić włos!
i to mnie tak rozmarzyło,
żem się kochać począł naraz —
chcę całować drugi raz
3150
i tutaj nowy ambaras,
bom runął jak, jak — jak głaz.

PAN MŁODY

Pamiętaj na drugi raz:
wprzód całować, potem pić.

POETA

Wprzódy zmarnieć, potem żyć.

GOSPODYNI

3155
A podźcie juz, niechże śpiom.

NOS

Tom te rom tom, tom, tom, tom…

PANNA MŁODA

Ostawcie ich, podźcie już.

Kondycja ludzkaPOETA

Ciekawy stan takich dusz.

PAN MŁODY

My jeno znamy połowę
3160
o sobie — któż resztę wie — — ?

POETA

SenGdzie to człowiek chadza w śnie:
straszno tam, tutaj źle;
prawie co dzień myślę o tem:
jak to długo może trwać — ?

NOS

3165
Na ten temat myślę co dzień;
jak się wyśpię, powiem mowę —
chce mi się okrutnie spać,
najlepiej na ten temat śpię.

PAN MŁODY

Całe ciało zlane potem.

POETA

3170
Trza mu suknie insze[393] wdziać.

NOS

Czas, Przemijanie, WinoWieczność — czy tak rozumiecie — ?
Nieskończoność — hej, gdzieś, hej —
ty mi, panno, wina lej;
spłyniem, inni po nas przyjdą.

GOSPODARZ

3175
Czy oni już raz stąd wyjdą!
Nie tłuczcie się — ruszaj tam,
chcę mieć spokój, chcę być sam.

NOS

Czas, Kondycja ludzka, PrzemijanieSpłyniem, inni po nas przyjdą;
uciekajcie, kysz, a kysz —
3180
après nous le déluge[394].
Nos zasypia na sofie, Gospodarz na fotelu i krzesłach i tak już śpiący obaj pozostają.

SCENA III

Chłop, Muzyka, WeseleCzepiec, Muzykant we drzwiach wejściowych

CZEPIEC

Durny gajdusie[395],
piniądze tobyś chcioł brać[396]?!

MUZYKANT

Nie gawędźcie, gospodorzu,
połóżcie się spać;
3185
niech se potańcują inni.

CZEPIEC

Psiekwie — mieście grać powinni[397];
to mnie kazujecie[398] leżeć,
jagem wom zesypoł[399] piniądze. —
Patrzyć! — jak wom pyski spiere[400].
3190
Będziecie czy nie będziecie grać — ?

MUZYKANT

Nie gawędźcie[401], gospodorzu,
połóżcie się spać;
niech se potańcują inni.

CZEPIEC

Psiekwie — mieście grać powinni[402].

MUZYKANT

3195
Szóstkeście dali[403],
juześmy wom przegrali;
niech se potańcują inni.

CZEPIEC

Psiekwie — mieście grać powinni.

SCENA IV

Czepiec, Czepcowa

CZEPCOWA

Dejze[404] pokój —
3200
cóz ci ta o głupie granie;
zastępujesz ta komu.

CZEPIEC

Następ[405] — jo im sprawie lanie.

CZEPCOWA

Pojdze[406] do dom, boś ochlany.

CZEPIEC

Caf się[407], babo — jo pijany?
3205
Szuruj[408] do domu!
Skrzypkowie, jo mom rękę silno,
moze wicie[409] — po dobroci.

CZEPCOWA

O cóz to ci — o cóz to ci?

CZEPIEC

Następ, ja im sprawie lanie.

CZEPCOWA

3210
Dejze pokój.

CZEPIEC

Psie gazdonie[410],
pokil[411] mówię po dobroci.

SCENA V

Czepcowa, Gospodyni

CZEPCOWA

Was[412] ta śpi.

GOSPODYNI

Mój ta śpi.

Młodość, WeseleCZEPCOWA

3215
Telo z tym Weselem zachodu.

GOSPODYNI

Niech sie ta pocieszom z młodu.

CZEPCOWA

Młodość, StarośćJuści[413], ino tylecka[414] człowieka,
co sie nawesołuje z młodu;
późni[415] ino cięgiem[416] narzeka:
3220
tego szkoda, tego szkoda…

GOSPODYNI

Tak ta, jak ta, jak sie co da.

CZEPCOWA

Ale piknie[417] sie odbywo.
Chłop, MieszczaninIno[418] to miastowe państwo
patrzy sie, patrzy, a poziwo[419];
3225
widać to niewyspane cy[420] jakie;
poziwo, a nie odydzie[421];
widać im sie szyćko[422] udało[423]; —
a naprzyjezdzało niemało.

GOSPODYNI

Tylo ozrywki w cały bidzie[424].

SCENA VI

Rachel, Poeta

Flirt, Kobieta, Literat, Poeta, Poezja, SztukaRACHEL

3230
Ach, panie, jak to piękna dla pana
chwila — ja panu oddana;
a że to tak przemija
i ani się pan coraz zbliża,
ani ja, bo ja wciąż nieśmiała.

POETA

3235
Pani by tam stała i stała
na tym wichrze…

RACHEL

A, ten pęd; a potem te głosy coraz cichsze —
coraz dalsze — i ta muzyka bliska,
i te wszystkie na sadzie zjawiska,
3240
którem ja widziała —
a że to tak przemija;
że my się rozejdziemy
że się wzajem zapomniemy,
to jest, pan mnie zapomni,
3245
i jak się Rachel oprzytomni,
to będzie marzyć
i może będzie smutna.

POETA

To będzie pani kontenta[425],
że myśl tak upornie[426] zajęta
3250
smutkiem — a Smutek to Piękno.

RACHEL

A jak struny sie jakie rozpękną
i zacznie grać ten żal.

POETA

Wtedy pani weźmie szal
i przystanie jak Polymnia w ogrodzie[427],
3255
i pomyśli — — jaki krój jest w modzie,
jak się ubrać, mając pójść na bal
lub do koncertowych sal,
a tam — to się spotkamy.

RACHEL

No a cóż ten serdeczny żal
3260
i ta na moim czole chmura — ?

POETA

A od czegóż jest literatura ?
to wejdzie w sztukę;
w jakiejkolwiek formie, ale wejdzie:
czy jako sonet, czy liryka,
3265
czy feleton powieści[428].

RACHEL

A moja muzyka
serca — prawie miłość do pana
najszczersza — — ?

POETA

Ta będzie najszczerzej oddana,
3270
co do wiersza[429].

SCENA VII

Haneczka, Pan Młody

Chłop, Kłamstwo, Kobieta, Poeta, SzlachcicHANECZKA

Dziękuję ci, panie bratku,
tak mi dobrze było tańcować.

PAN MŁODY

Dobrze, kwiatku?

HANECZKA

Jakem sie zaczęła kręcić
3275
tak w kółeczko, tak w kółeczko,
takem i chciała pocałować
drużbę.

PAN MŁODY

Dziecko?!

HANECZKA

Pocałunek, PoetaNo a wy, to sie całujecie
3280
nie jak dzieci.

PAN MŁODY

My jako poeci,
to nam, to niby uchodzi,
to się inaczej rozumie.

HANECZKA

A ja to w sobie zatłumię?
3285
PocałunekNiechże przecie sie wyszumię
w czułości dla tych Krakusów.

PAN MŁODY

Wszystko dobrze, prócz całusów

HANECZKA

Całus nie jest żadną stratą.

PAN MŁODY

Drużbowie za głupi na to.

HANECZKA

3290
To tak mówisz na ostatku!

PAN MŁODY

Nie trza, kwiatku!

SCENA VIII

Poeta, Maryna

Poeta, PoezjaPOETA

Coraz piękniej — pani sama.

MARYNA

Pięknieję w tej samotności;
pan już, widzę, przypiął skrzydła,
3295
pan już upoetyzował chwilę
i dom cały, wesele i gości.

POETA

Tak — już wszelakie straszydła,
cały raj fantastyczności
zimaginowałem żywy.

MARYNA

3300
No i stał się pan szczęśliwy,
miarkując talentu tyle;
a my co — my nie poeci; —
czy nie uważa pan, że nad nas leci
jakaś kaskada czułości,
3305
że się nam na oczach świeci,
jakbyśmy już coś widzieli — ?

POETA

Może, to może być,
że staliście się anieli[430]
przez tę noc nieprzespaną,
3310
przetańczoną, przegraną
a dalej co — ?

MARYNA

Myślę właśnie,
co dalej z anielstwem począć —
że do wozu się koniki zaprzągnie,
3315
my siądziemy — lokaj trzaśnie
z bicza — i wszystko…

POETA

Jak z bicza trzask zgaśnie.

MARYNA

No ale któż
ten ton tak wysoki uciągnie??
3320
Chłop, PatriotaTam poza mną, jak stałam
przy skrzypku — wysłuchałam:
mówili o Polsce chłopi
i mówili wcale rozsądnie i szczerze:
że tego, tamtego trzeba bić,
3325
że się nie trzeba dać, że trzeba jakoś żyć,
że dłużej tak nie może trwać,
i, wie pan — jakoś temu wierzę,
że to było rozsądnie i szczerze.

POETA

Że jakby przyszło do czego…

MARYNA

3330
Kiedy!?

POETA

Bo po co się to ciągle skarżyć biedy:
po co myśleć.

MARYNA

Rzeczywiście, po co —

POETA

A za popędem idąc…

MARYNA

3335
Jak kto! —

POETA

Oni i my — my i oni,
na wyścigi — kto kogo przegoni!

MARYNA

A pan na Pegazie na chmurze.
Mnie się zdaje — że coś jest…

POETA

3340
Tam?!

MARYNA

Tam — tu! — w całej polskiej naturze
przemiana.

POETA

Obserwacja?

MARYNA

Ja wróżę.

Poeta, Błądzenie, Szaleństwo, ŁzyPOETA

3345
Ach, wierzę pani, i ja też przemieniony,
a jeszcze sobie nie wierzę
i choć wszystko pani mówię szczerze,
to przed sobą prawdę własną kryję
i we mgle jakowejś żyję.
3350
Tyle się podłości i głupoty
koło mnie wlokło jak psów,
czepiało się moich rąk,
czepiało się moich nóg;
z tylum już zawracał[431] dróg
3355
dla mgieł, dla nocy, ciemności!
Oszaleć — bo wszędy[432] czuję
ten ustrój poetyczności
i wszystko we mnie tańcuje:
mgły i smutek, i podłości —
3360
i na skrzydłach mi cięży
ciężar jakby cudzych łez:
ktoś płacze
i łzy się do mojej duszy
czepiły — skrzydeł nie ruszy
3365
mój Duch, bo spętany.
Słyszałem, jakby gdzieś nad nami
w górze, czy u stropów, czy chmur,
ktoś rzewnymi płakał łzami.

MARYNA

Co panu jest, co panu jest,
3370
niech pan idzie ochłonąć na dworze,
na wichrze.

POETA

Tam! tam gorze
jeszcze więcej — tam mnie porywa
ten sad, gdzie drzewa ogromnieją
3375
i ponurość się rodzi straszliwa
z krzewów i pni, i liści — co rdzewieją
w ciemni, jak majaki
spokojnych Słowiańskich Bogów.

MARYNA

— A, prawda się jak oliwa
3380
zbiera; — cóż to pana boli?
myśl — ?

POETA

Poeta, Konflikt wewnętrzny, CierpienieTa myśl mnie boli: —
jest ktoś, co mnie wiąże do roli,
i ktoś, co mnie od roli odrywa;
3385
jest ktoś, co mi skrzydła rozwija,
i ktoś, co mi skrzydła pęta;
jest ktoś, co mi oczy zakrywa,
i ktoś, co światło ciska;
jest jakaś ręka święta
3390
i jest dłoń inna, przeklęta;
jest Szczęście, co się ze mną mija,
i Nieszczęście, które mnie tuli.

MARYNA

Że to pan wszystko tak pamięta,
że pan tym wszystkim tak się czuli.

SCENA IX

Czepiec, Kuba

CZEPIEC

3395
Pódzies, smyku! pódzies, zdybiu[433]!

KUBA

Dejciez[434] pokój, panie wójcie.

CZEPIEC

Nie kręć się tu pod nogami,
tu starszeństwo ino[435] sami.

KUBA

A jo[436] coś wim[437] i pedziołbym[438],
3400
żebyście się nie ciskali.

CZEPIEC

Co…?

KUBA

Wy macie pójść kajś[439] z nim.
tu wskazuje Gospodarza

CZEPIEC

wskazując
Z tym…

KUBA

wskazując
Co śpi.

CZEPIEC

3405
Ka[440]?

KUBA

Na Moskali!

CZEPIEC

Co, ja z nim, z tym, co śpi — — ?!

KUBA

Cyt, jemu sie cosik śni;
był u niego jakiś pon[441],
3410
bary mioł[442] jak chlebny piec[443].

CZEPIEC

Jakiś bardzo znakomity pon,
jeźli[444] bary mioł jak piec.

KUBA

Zajechał konno w podwórze,
a potem, jak se pogadali
3415
z tym, co śpi — pon Jaśka wzion[445];
Jasiek zaraz konia spion[446]
i zakrzyknął: bić Moskali!
Myśmy dwa ze Staskiem stali.
Jesce[447] wam i to powtórzę,
3420
jak oni tu sie zgodali…

CZEPIEC

A ten pon — — ?

KUBA

Gość z Ukrainy,
jakiś okropnie bogaty,
straśnie[448] polskie robił miny.

CZEPIEC

3425
Stary — ?

KUBA

Pono setne laty. —
Mówili o jakisi rzezi, krwi —
że trza objezdzywać dwory;
pon był do szyćkiego[449] skory,
3430
tak się prędziuśko zmówili,
że jak stary już skońcyli,
tośmy ledwo odskocyli
ze Staskiem ode drzwi
i niby to, ze trzymomy siwka.

KońCZEPIEC

3435
Koń był siwy — ?

KUBA

Jak śnig, mliko[450],
a czaprak pozłocisty.

CZEPIEC

Czy to nie jakosi podrywka,
czy Czart może ze mnie drwi?
3440
Kto go więcej widzioł?

KUBA

Nik[451].

CZEPIEC

Staszek: bajok[452], a ty: śpik[453].

KUBA

Koń, SzczęścieNie wierzycie? — jest podkowa,
bo koń złotem był podkuty;
3445
oddarła sie i jo naloz[454].

CZEPIEC

Gdzie jest?

KUBA

A oddałem zaroz,
a matuś schowali do skrzynie.

CZEPIEC

Schowali podkowę do skrzyni — ?
3450
nikomu nie pokazali;
jak na dobrom gospodynie.
dobrze — to sie nawet chwali.
Ale Szczęście! — Jo już wim,
trza, żebyśmy poszli z nim.
3455
Słuchaj, Kuba, pódź ty ze mną,
bo jest ciemno.
Bedzies świciuł[455], zbierema się[456]!
z gestem w stronę Gospodarza
Czekajcie! Rozmówiewa sie[457]!

SCENA X

Czepiec, Dziad

CZEPIEC

nastąpił we drzwiach na wchodzącego
A cóżeś za…!

DZIAD

3460
Panie wójcie!

CZEPIEC

Ni mocie ka[458]? W drodze stójcie?!

DZIAD

A strzeżcie sie — zmiłujcie sie —
tak sie rozpytujom chłopy,
jakby się co miało dziać:
3465
chcom sie do żelastwa brać.

CZEPIEC

Stanie sie, co ma sie stać.

DZIAD

Jasiek cosi po wsi gonił
konno — w okna wszystkim dzwonił.

CZEPIEC

Czy ja spał, gdziem ja był!

DZIAD

3470
Wyście, panie wójcie, pił.

SCENA XI

Czepiec, Gospodyni

GOSPODYNI

Mój ta śpi…

CZEPIEC

Wasz ta śpi…

GOSPODYNI

Tyla sie naciskoł, szumioł,
zwymyśloł het dookoła.

CZEPIEC

3475
Mówił co i ciekawego?

GOSPODYNI

A kto by ta co rozumioł?

CZEPIEC

To może co będzie — hę?

GOSPODYNI

Tylo z tego, co z niczego;
kajś sie zbiroł, kajś sie broł[459],
3480
moze by był kogo proł.

CZEPIEC

Moze by nie było źle?

GOSPODYNI

Moze byście chcieli ś nim
konno lecieć?

CZEPIEC

Konno, gdzie — !?

GOSPODYNI

3485
Jo to wim[460]?

CZEPIEC

A mówił tyz[461] więcy[462] co?

GOSPODYNI

Jo to wim?

CZEPIEC

Kto jak kto — ale jo!

SCENA XII

Radczyni, Dziennikarz

RADCZYNI

PracaPanowie macie tak wiele
3490
absorbującej pracy — a Wesele
zwabiło pana.

DZIENNIKARZ

Rad jestem
od głupstwa oderwać się chwilę.

RADCZYNI

Pańska praca: rzecz serio,
3495
a pan takim przekreśla ją gestem,
tak ją wspomina niemile,
tę rzecz serio.

DZIENNIKARZ

PrawdaRzeczy serio nie ma;
wszystko jest prowizoryczne:
3500
przekonania, opinie, twierdzenia.

RADCZYNI

Jednak Prawda — ?

DZIENNIKARZ

Nawet Prawdy cienia!

RADCZYNI

To tak zależy od człowieka:
ale gdy pan sam ucieka
3505
z posterunku — —?

DZIENNIKARZ

Pani, to akcyza[463]:
„Placówka”[464] — imaginacja;
Danaid[465] zbyteczne trudy.

RADCZYNI

Obyczaje, Zabawa, Pozycja społeczna, Literat— — A to pan bywa wiele — ?

DZIENNIKARZ

3510
Tak z nudy.
Człowiek się tak w młyn zamiele,
że bywam, i bywam wiele;
wist[466], partyjka, kolacyjka,
bliscy, dalsi przyjaciele.
3515
Z biegiem lat, z biegiem dni
ten umarł, tamtego brak;
człowiek sobie marzy, śni,
a z nudów przywdziewa frak —
przyjechałem na wesele
3520
i choć mi niejedno wspak,
jakoś, jakoś dobrze mi.

SCENA XIII

Radczyni, Panna Młoda

RADCZYNI

Małżeństwo, Pozycja społeczna, SłowoNo, moja ty urocza panno młoda,
jakże wy sobie będziecie żyli?

PANNA MŁODA

A tak-ta, tak-ta, co jo wim,
3525
jescem sie nie zgodała ś nim[467].

RADCZYNI

Ja wiem, że twoja uroda
niejedną trudność przesili,
żeś sobie młoda;
no, ale o czym wy będziecie mówili,
3530
jak tak nadejdzie wieczór długi:
mówić się nie chce, trza przesiedzieć;
on wykształcony, ty bez szkół —

PANNA MŁODA

Po cóz by, prose pani, godoł,
jakby mi nie mioł nic powiedzieć,
3535
po cóż by sobie gębę psuł?

SCENA XIV

Panna Młoda, Marysia

MARYSIA

Cieszę się, a myślę sobie,
że ci będzie, siostro, żal.

PANNA MŁODA

Czego żal?

MARYSIA

Jakeś do pola ganiała
3540
krasą[468] i siemieniatke[469];
jageś jesce była[470] mała
i ty, i Hanusia, i ja,
byłyśmy razem doma,
że ci sie zacnie[471] bez stajnie;
3545
żeś kole niej wyrosła zwycajnie
i bez cały ty wsioski roboty[472],
bez tego harowanio;
że jak ty bedzies panią,
cieszę sie, a myślę sobie,
3550
że ci będzie, siostro, żal.

PANNA MŁODA

Czego żal — —?

MARYSIA

Że ci sie będzie cnieło[473]
bez tatusia, bez nos,
bez tych płotów, bez ogroda;
3555
że choć sie chłopem uciesys,
jesce tu płacząca przylecis,
bo tutok[474] duszę mos[475],
bo tu sie serce przyjęło,
a tam ci będzie samotno
3560
i bez to[476] ci będzie markotno,
i bez to ci będzie żal.

PANNA MŁODA

Mało szkoda, krótki żal.

MARYSIA

A teraz ty sobie chwal,
rumień się teraz i pal;
3565
ale tutok dusza sie ostanie
i tutok twoje kochanie,
a tam ci będzie samotno
i bez to ci będzie markotno,
i bez to ci będzie żal.

SCENA XV

Marysia, Ojciec

Córka, Ojciec, Małżeństwo, Wesele.MARYSIA

3570
Tatuś sie Weselem cieszą…

OJCIEC

Niech sie bawią, niech sie weselą;
tela tego, co te parę dni —
a potem, jak sie pobierą,
to już mnie do nich nic,
3575
niech se ta na swoich żarnach mielą,
jako chcą — nie moje prawo.

MARYSIA

Ale tatuś nam pomogą z tą sprawą
grontów — do tej upłaty — ?

OJCIEC

Jo patrzę swego — jo niebogaty;
3580
posłaś[477], toś posła;
cy tam za tego, cy za insego:
telo, co byś sie wyniosła[478]
na tamten świat.

MARYSIA

Wspomnienia, Zaręczyny, Śmierć, MążMoże byście byli więcej rad,
3585
żebym za pana sie wydała,
jak mię to przed laty chcioł[479] — ?

OJCIEC

Ten, co umarł; — ostał swat,
boś sie przez Wojtka swatała,
i swat ciebie wzioł.

MARYSIA

3590
A ja swata pokochała,
a dzisiok[480], jak sie Jaga wydała[481]
i ja sobie moje przypomniała
o tym zmarłym przyjacielu,
jakem sie to ś nim[482] poznała
3595
na Hanusinym weselu —
zrobiło mi sie markotno,
nie wiem czego —
przecie wolałam mego —
chyba, że onemu samotno.

OJCIEC

3600
Ka[483] twój mąż?

MARYSIA

Już legnoł[484], śpi,
zmęcony — a kazał mi tu być,
tom przyszła — a nie wiem, po co;
nic tu dla mnie, a tu ide,
3605
że tu tańczą — jak przed laty:
kiedy do mnie przyszły swaty
i od chłopa, i od pana,
a ja byłam zakochana.

OJCIEC

Idze[485] ku nim.

MARYSIA

3610
ŁzyIno[486] patrze:
jak te druhny coraz bladsze
z umęcenia[487], a kręcom sie,
nie ustanom, radujom sie.

OJCIEC

Potańcuj se.

MARYSIA

3615
Ino patrzę…

OJCIEC

Płaczesz — — ?

MARYSIA

Tak się w oczach mgli,
wszystko widzę coraz bladsze.

SCENA XVI

Poeta, Panna Młoda

POETA

Panna młoda — ze snu, z nocy?

PANNA MŁODA

3620
A sen to miałam,
choć nie spałam,
ino[488] w taki[489] ległam niemocy…

POETA

Od miłości panna młoda osłabła.

PANNA MŁODA

— — — — — — — — — — — —
3625
Marzenie, Pieniądz, PoetaWe złotej ogromnej karocy
napotkałam na śnie diabła;
takie mi sie głupstwo śniło,
tak sie ta pletło, baiło.

POETA

I od razu diabeł jak z procy,
3630
i od razu kareta złota?

PANNA MŁODA

A tak-ta na śnie, nie dziwota,
że sie jakie byle co zwidzi;
niech ino pon nie szydzi,
bo pon, to po dniu zdziwuje,
3635
jesce[490] wsady[491] rozgaduje,
jakby cejco[492] — choć ni ma co.

POETA

Są tacy, co za to płacą;
że z jednego takiego bajania
można sobie powóz sprawić
3640
i zestrojonego diabła,
i ogromnie wielu gapiów zabawić.

Ojczyzna, Polak, SenPANNA MŁODA

Od tańcenia takem osłabła…
Śniło mi się, że siadam do karety,
a oczy mi sie kleją — o rety. —
3645
Śniło mi sie, że siedzę w karecie
i pytam sie, bo mnie wiezą przez lasy,
przez jakiesi murowane miasta
„a gdzież mnie, biesy, wieziecie?”
a oni mówią: „do Polski” —
3650
A kaz[493] tyz[494] ta Polska, a kaz ta?
Pon wiedzą?

POETA

Po całym świecie
możesz szukać Polski, panno młoda,
i nigdzie jej nie najdziecie.

PANNA MŁODA

3655
To może i szukać szkoda.

POETA

A jest jedna mała klatka —
o, niech tak Jagusia przymknie
rękę pod pierś.

PANNA MŁODA

To zakładka
3660
gorseta, zeszyta trochę przyciaśnie.

POETA

— — — A tam puka?

PANNA MŁODA

I cóz za tako nauka?
Serce — ! — ?

POETA

A to Polska właśnie.

SCENA XVII

Poeta, Pan Młody

PAN MŁODY

3665
Takie zimno bardzo rano;
noc tę dzisiaj nieprzespaną
zapamiętam długie czasy.

POETA

Zapewne, noc to poślubna,
ta jest zawsze siłopróbna.

PAN MŁODY

3670
Trochę to, co inne jeszcze.
Ujęły mnie jakieś kleszcze
przestrachu, ogromne grozy.
Uląkłem się nagle prozy,
jaka jest we fantastycznym świecie:
3675
że to, co jest tu przed nami żywe,
tak się nagle wiatrem zmiecie;
że my próżno wyciągamy ręce
do widziadeł — bo to są widziadła,
i tak mi fantazja zbladła,
3680
bo już się była układła
do snu we widziadeł lesie.

POETA

A mnie to znowu teraz niesie
ten wicher z nocy.
Określiłbym to tak, że dusza pnie się
3685
po skale stromej w górę
i wie — wie, że stanie tam!
Taka pewność sił, tę teraz mam!

PAN MŁODY

I to wszystko na żart — — ?

POETA

A ot tak, jak leci czart
3690
po nocy — nie zeszła jeszcze noc.

Arkadia, Sielanka, WieśPAN MŁODY

A trafiaj ty orły z proc,
ja wolę gaik spokojny,
sad cichy, woniami upojny:
żeby mi się kwieciły jabłonie
3695
i mlecze w puchów koronie,
i trawa schodziła zielona,
kręciła się przy mnie żona,
żebym miał kąt z bożej łaski,
maleńki, jak te obrazki,
3700
co maluje Stanisławski[495]
z jabłoniami i z bodiakiem
we złotawem słońcu takiem…
żeby mi tam było cicho, spokojnie,
a jeśli gwarno i rojnie,
3705
to od brzęczących pszczół, błyszczących much.
. . . . . . . . . . . . . . . . . .

SCENA XVIII

Poprzedni, Czepiec

Chłop, Pan, Szlachcic, Walka, PrzywódcaCZEPIEC

w kożuchu, z wielką kosą w ręku
A moi panowie tu.

PAN MŁODY

Kosa!
Jaka piękna.

CZEPIEC

3710
A bo nastawiona.

PAN MŁODY

Prawda, ostro najeżona,
jak do bicia — cóż to będzie z tego?

CZEPIEC

Ano nastawiona do użycia,
ale to wy, panowie, nie wicie,
3715
jak widzę — co sie gotuje.

POETA

Cóż to Czepiec mówią — czy do brata
jaka sprawa?

CZEPIEC

Ano właśnie: Sprawa.

PAN MŁODY

Rzecz ciekawa —

POETA

3720
Rzecz ciekawa,

PAN MŁODY

Cóżeście to niby mieli,
żeście tak nagle wlecieli — ?

CZEPIEC

Ej, pon jakby ślepy, ślepiec;
nie do panam szedł.

POETA

3725
No, Czepiec;
brat drzymie, budzić nie trzeba;
czy co ważne — — ?

CZEPIEC

Ważno kosa.

POETA

Jeśli potrzebował do obrazu
3730
kosy — postawcie ją w kącie —
jak się zbudzi…

CZEPIEC

Aha, bratku, mom cie.
Juz sie obrazy skońcyły;
panom ino obrazy, płótna.

PAN MŁODY

3735
Coś dziś u Czepca mina butna.

CZEPIEC

Pańska ta za rezolutna;
pon sie na mnie skrzywiom, jak rzekę,
że my sie nie rozumiewa[496]
i na nic rozmowa nasa.

POETA

3740
No pewnie, my do Sasa, wy do lasa.

SCENA XIX

Poprzedni, Gospodarz

CZEPIEC

podszedł ku śpiącemu i szarpie go za ramię
Hej, hej, panie — — — !
Cóz to pon śpią, trzeba wstać,
trzeba się do czego brać.

GOSPODARZ

rozbudzony, z fotelu i z krzeseł, na których leży
Cóż — wyście tu — któż hałasi!?
3745
Gdzież Hanusia? Hanuś!

CZEPIEC

przywierając drzwi do izby
Cicho,
nie potrza jej tu do rzeczy,
co chcę panu powiadać.

Chłop, Przywódca, Szlachcic, Sen, CzynGOSPODARZ

Cóż mi kum do ucha skrzeczy,
3750
o czym? — cóż z tą kosą, po co?

CZEPIEC

A tam ludzie sie szamocą
we wsi — tam sie garną, kupią;
może idą już — pon śpią!!
Zaspane ślipia.

GOSPODARZ

3755
Co ty mnie tu — co wy, co to?

CZEPIEC

A spieszy mi sie z robotą,
juzem sie wycniół[497] ze spania
i jestem gotów, i czekam
dalszego rozkazowania,
3760
a pon sie nie wycniół i śpi.

GOSPODARZ

A wam co się z kosą śni — — ?!

CZEPIEC

Mnie sie nie śni, wstawaj pon;
boć kum pono rozkaz wzion
jakiś ważny, najważniejszy,
3765
i papiry, czy tam co.

GOSPODARZ

Ja, papiery, rozkaz, czyj?

CZEPIEC

Myjze sie pon prędzej, myj —
niech po próżności nie stoję,
bo mi próżno mitręga[498] i wstyd.
3770
Pon mają pójść razem z chłopami,
a chłopi tu wsioscy[499] już som
gotowi — i stoją tam!
Zbierają się kole studnie z gościeńca
i przywalą się tu do dziedzieńca,
3775
jak się poszarzeje świt.

GOSPODARZ

Zachodzę, zachodzę w głowę…

CZEPIEC

Tam w Krakowie już wszystko gotowe.

GOSPODARZ

Coście, kumie, coście, chłopie,
zbajczyli[500] przez długą noc? —
3780
Ja z Wami?

CZEPIEC

Wy z nami!

GOSPODARZ

A wy wszyscy z kosami…?

CZEPIEC

Jak się patrzy, ostrzem tak.

GOSPODARZ

Jakiś znak?

POETA

3785
— — Jakiś znak?

Chłop, SzlachcicCZEPIEC

Zbierajcie się, póki czas,
byśwa byli[501] radzi z was,
a nie stójcie jak te ćmy
albo kpy;
3790
co kto ma, do ręki brać,
na podwórze wyjść i stać;
tam już ludzie som,
co sie sami rwiom:
chłopi, tak! A chłopi, tak!

POETA

3795
— Jakiś znak.

GOSPODARZ

Jakiś znak!

CZEPIEC

Panowie, jakeście som,
jeźli nie pójdziecie z nami,
to my na was — i z kosami!

GOSPODARZ

3800
Wy, a jako — ?

POETA

Wiecież, kto my!?
Co wy o nas wiecie — nic.

CZEPIEC

O, pon, widno, niewidomy;
widać, że nie znacie nas.

PAN MŁODY

3805
Widzę, żeście krwi łakomy;
jeno że na krew nie czas.

CZEPIEC

Hej, pan młody, hej, pan młody,
wyszczezyły[502] mu się gody,
to mu ino w myśli wczas[503].

GOSPODARZ

3810
A! wstydzę się waszych słów,
choć mi radość z waszych lic.

CZEPIEC

Wyście bo to żarnych[504] świc
rozpalili z naszych lic.
Panie, a cy pon pamięta,
3815
jak pon szeptoł nieraz w noc,
co mówiła Panna Święta,
jako w nas jest wielga[505] moc,
jako że moc jest zaklęta,
że sie kiedyś opamięta…
3820
Wyście to pożarnych świc
rozpalili z naszych lic.

PAN MŁODY

A wy zaraz w rękę nóż.

CZEPIEC

A cóż czekać, cy jo tchórz?

GOSPODARZ

Kumie, miarkujcie się w słowie.

CZEPIEC

3825
A kiej słucho, niech sie dowie.

PAN MŁODY

Gębą toście bardzo harny[506].

CZEPIEC

Kręć pon ino próżne żarny[507],
poezyje, wirse, książki,
podobajom ci sie wstążki,
3830
stroisz sie w te karazyje[508],
a jak trza sie mirzać[509] z czego,
to pon w sobie szyćko skryje.

POETA

A przecież się nic nie dzieje.

CZEPIEC

A toć przecie wciąż mówicie,
3835
jeśli rozumiem co z tego;
ponoć nawet pierwsi wicie:
to rzecz wielka?

GOSPODARZ

Jaka?!

Konflikt, Marzenie, Poezja, SenCZEPIEC

Dnieje[510]!!!

POETA

3840
Dnieje, tak, to tam szaleje
ta majaka z chmur i mgły,
ta majaka, co sie wieje
ponad łan.

PAN MŁODY

ku oknu
Na liściach skry.
3845
Opalowa rosa spływa;
przesiewa się w dyjamentach
z drzew, jak wiszar[511] w skalnych pętach. —
Cud!

CZEPIEC

Pon ino widzisz pchły,
3850
pchły, świecidła, rosę, ćmy,
a nie chcesz znać, co som my:
że w nas dnieje, dusa świci,
że zarucko[512] kur zapieje,
że na nas czekają w mieście,
3855
że nas tu jest ze dwiedzieście
z kosom, cepem, żelaziwem
i że to, to nie som sny.

POETA

Co on mówi? A to dziwne,
bo mi się to dziś marzyło:
3860
jako dramat, jako sen.

PAN MŁODY

Co za temat!

POETA

Chłopska krew
i ten jego pański gniew.

GOSPODARZ

Nas czekają? — Was czekają?
3865
Zaraz — coś to — coś tu było,
co już o tym mnie mówiło —
lecz kto, jaki…

CZEPIEC

Ktoś tu był,
co przejechał duże światy,
3870
ponoś kajsi[513] z Ukrainy;
przywiózł hasło cy papiry,
rozesłać kazał wiciny[514] —
a są tu za progiem ludzie,
mogą świadczyć, jak z północka
3875
słyszeli brząkanie liry.

POETA

do brata
Liry brzęki po północy,
jakeś ty leżał w niemocy,
ja słyszałem.

PAN MŁODY

Ja słyszałem
3880
od podwórza, z tego sadu.

POETA

Z tego sadu, spod jabłonki,
ale sobie myślę: mrzonki —
może ktoś się ubrał w dzwonki?

GOSPODARZ

A był także jakiś taki —
3885
był też inny — nie pamiętam —
ale mi coś świta —

Chłop, Przywódca, SzlachcicCZEPIEC

Pany —
wyście ino do majaki;
niechże który wyjrzy w pole,
3890
co sie widzi hań na dole,
kandy[515] jest krakowsko ścizka.

POETA

wychodzi
I stąd widzieć, bo to z bliska;
trza zobaczyć.

SCENA XX

Pan Młody, Czepiec, Gospodarz

PAN MŁODY

Po cóż gniewy?
3895
takiście są rozpaleni.

CZEPIEC

A tam, panie, się rumieni;
na powietrzu słychać śpiewy.

PAN MŁODY

Wyście, Czepiec, w gorącości,
to wam się coś marzy, dzwoni.

CZEPIEC

3900
Panie młody, tam ktoś goni,
tyle chłopa, tyle koni,
idź pon ujrzyć.

PAN MŁODY

wybiega
Co tam znowu?

SCENA XXI

Gospodarz, Czepiec

GOSPODARZ

PijaństwoKum pijany — ja pijany.
3905
Ładnie wam tak z kosą w dłoni.

CZEPIEC

Psiakrew — — jo mom stać,
a tu ludzie chcom się rwać.
Podźcie, chłopcy — Kasper, podź!
Stańcie se tu kole proga.
Uchylił był drzwi nawołując; wchodzi dwóch parobków z nastawionymi kosami; z tych Kasper w stroju drużby. Stają na warcie: jeden przy drzwiach w głębi, drugi u drzwi weselnych.

SCENA XXII

Gospodarz, Czepiec, Parobcy

Kobieta, Mężczyzna, NaródGOSPODARZ

do Kaspra
3910
Zamknij, niech nie lazom[516] baby.
A więc co to — co to, co — ?!

CZEPIEC

Któż to u was był — no kto?
Jeźli mos pon w sercu Boga,
to sie z nami zgódź.

Chłop, Mądrość, SzlachcicGOSPODARZ

3915
Czekaj, czekaj, coś mi świta:
ktoś był u mnie, mówisz kum
taki w głowie słyszę szum —
nie pamiętam, myśl ukryta
nie może się dobyć z głębi — —
3920
coraz innych myśli tłum…

CZEPIEC

Pon se ino serce ziębi
tym myśleniem, sumowaniem:
boby sie pon usroł na niem.

SCENA XXIII

Poprzedni, Pan Młody

PAN MŁODY

we drzwiach
PtakStado mi białych gołębi
3925
wyfurknęło przed sam nos,
że aż Jaga krzykła w głos;
powietrze się od nich kłębi.
Jaga, podź no!

KASPER

u drzwi weselnych
Nie trza Jagi.
3930
Tu sie ważne grajom sprawy;
podź ta pon, boś tu ciekawy,
ino nie trza żadnych bab.

SCENA XXIV

Poprzedni, Panna Młoda

PANNA MŁODA

szarpła[517] drzwi silnie i wchodząc odpycha Kaspra
Pódzies, selmo, jakiś drab!
Bedzies mi tu groził wniść[518],
3935
żeś se wraził w rękę żyrdź,
kces[519] kim rządzić, taki cap —
wraź se jeszcze na łeb ćwirć[520]!

PAN MŁODY

Cóż ci o to?

KASPER

Jasna pani!
3940
Poszłabyś sie przespać ś nim.

PANNA MŁODA

Wyście wszyscy niewyspani,
w izbach swąd, a we łbie dym.

SCENA XXV

Poprzedni, Poeta

Przeczucie, WizjaPOETA

wbiegając
PtakHuragan się czarnych wron
zerwał z pola, gdzieś z tych stron,
3945
i z krakaniem wielkim goni;
taki był głęboki ton
w tym krakaniu czarnych wron,
jakby jakiś niosły plon
we łbach.

GOSPODARZ

3950
Bracie — nie to.

POETA

Na chmurach się dziwy stroją.

PAN MŁODY

ku oknu
Z daleka już widać róż;
przypatrz się, tak oczy zmruż:
co za gra tych pierwszych zórz!

POETA

3955
Z chmur się stawia jakby tron
i jakieś zjawiska skrzydeł
koło tronu.

CZEPIEC

Widzioł pon!

SCENA XXVI

Poprzedni, Gospodyni

GOSPODYNI

wchodząc żywo
Słyszcie, chłopy, podźcie patrzeć,
3960
jakieś wojsko w ogniu stoi.
Całe pole pod Krakowem
od tych kosisków się roi.

GOSPODARZ

Ha! — już stoją!

POETA

Tyś widziała —
3965
muszę widzieć! płoniesz cała!
odbiegł, wiodąc za sobą Gospodynię

SCENA XXVII

Poprzedni, prócz Gospodyni i Poety

PAN MŁODY

Cóż wy tutaj?

PANNA MŁODA

ciągnie go ze sobą
Podź sie patrz:
dają znaki, dają znaki!

PAN MŁODY

A cóż za świat jakiś taki;
3970
to ciekawe, to ciekawe.
Wybiegają obydwoje.

SCENA XXVIII

Poprzedni, prócz Państwa Młodych, Poeta

POETA

wraca szybko
Słyszałem w powietrzu wrzawę,
coś jakoby głosy, śpiew,
ale wiatru zimny wiew
w coraz inną dmucha stronę
3975
i co było już widome,
już, zdaje się, pojawione,
staje się nagle znikome;
umilka i cichnie śpiew,
przestaje się chylić krzew…

SCENA XXIX

Poprzedni, Pan Młody

PAN MŁODY

wraca pędem
3980
Ze Zorzy się zrobiła krew:
taki sznur krwi wydłużony
ponad Kraków[521] — krwawy pąs,
jakby wieża Zygmuntowska
miała we dwie strony wąs.

SCENA XXX

Poprzedni, Panna Młoda

PANNA MŁODA

wraca pędem
3985
PtakOgromny przyleciał ptak,
hań[522] se na ganecku siad,
taki ci ogromiec kruk.
Potem sie ze skrzydlich wag
uniósł, wzleciał, znowu spad,
3990
potrzaskał gałązki brzóz,
strącił rosy gęsty deszcz
i posed — !

SCENA XXXI

Poprzedni, Gospodyni

GOSPODYNI

wpada
Niech broni Bóg!!!
Cóz wy chcecie, co wy chcecie!?
3995
Cózeście sie kosów jeni[523];
do Czepca
idźcież, kumie, haw[524] do sieni,
boście całom noc nie spali.

KASPER

Coroz wiency[525] nas sie wali[526].

SCENA XXXII

Poprzedni, wielu Chłopów z kosami i różną bronią, poubieranych jak do drogi

GOSPODYNI

Gwałtu rety, Boże chroń!
4000
Kto wam wraził kosy!?

CZEPIEC

Broń!!
Dejcie, matka, spokój dziś,
trza nam iść.

GOSPODARZ

Trza nam iść.
4005
Coś mi świta; — świta w polu.
Wszyscy widzą jakieś cuda.
Sen — sny: bajki — Myśl: kąkolu!
Precz, kąkolu, chwaście, precz. —
Niechże wymiarkuję rzecz:
4010
ktoś był — kazał — co — ?

POETA

do Gospodarza
Co, bracie,
w tobie się szamoce ból.

Przeczucie, WizjaPAN MŁODY

do Panny Młodej
Mgły się już rozwłóczą z pól;
będzie ranek śliczny — Jaga,
4015
wczoraj były wichry, burza,
dzisiaj wszystko się rozchmurza,
moja duszo, jużeś moja.

POETA

do Gospodarza
Mnie się w nocy zjawił duch:
na nim była czarna zbroja;
4020
napadł na mnie tak obcesem,
krzyczał słowa, takie słowa,
wytężałem cały słuch.

GOSPODARZ

do Poety, a słuchany przez wszystkich
Tak mi cięży, cięży głowa.
To powietrza ranny wiew.
4025
Czy to prawda, bracie drogi,
że oni tam jakiś śpiew
napowietrzny słyszą gdziesi?

POETA

A może we wichrach biesi[527]
śpiewają i pryszczą krew
4030
na chmury — ?

PAN MŁODY

Na niebie ruch.

GOSPODARZ

do Poety
Mówisz, żeś wytężył słuch —
bracie — skądś te słowa znam:
„wytężać — wytężać słuch”.

SCENA XXXIII

Poprzedni, Haneczka, Zosia

HANECZKA

do Pana Młodego
4035
Bratku, w niebie jakiś ruch,
jakieś wojny, jakieś dziwy:
gonitwy po chmurach konne.

ZOSIA

A powietrze takie wonne…

HANECZKA

Gonitwy po niebie konne;
4040
rycerze jacyś ogromni
stoją równo w dwa szeregi
i dalekim łanem drzewców
godzą na się wielkim pędem.

PAN MŁODY

Marzenie, SzaleństwoA to graniczy z obłędem,
4045
tyle zwidzeń, dziwów tyle;
jak to człowiek z czego byle
wysnuje znaczące rzeczy.

Kobieta, MężczyznaHANECZKA

do Czepca
Ach, jaka to wielka kosa,
moiściewy, taka szczytna;
4050
można by nią ciąć niebiosa
na płaty, jak sztukę płótna.

CZEPIEC

Nie daj Boże ciąć po niebie;
mowa jakaś bałamutna;
zjawi się w naszy potrzebie
4055
nie bluźniercza, ale bitna;
panienka se rezolutna,
jesce[528] nic o kosach nie wi[529].

HANECZKA

Jacyście wy, moiściewi,
dajcie no mi ją do ręki.

CZEPIEC

4060
A to juz nie lo[530] panienki;
Sprawa inso[531].

GOSPODARZ

do Poety, a słuchany przez wszystkich
Sprawa, Sprawa!
Duch! — przez Boga — Duch — miarkuję:
Ta noc była: dziwna jawa —
4065
miałem gościa — kto przeczuje? —
Była na dusze obława.

POETA

Widziałem rycerza w zbroi,
bracie, mówisz: Duch!

GOSPODARZ

Mój bracie,
4070
przyleciał Duch — ludzie moi!
Jeszcze w oczach, jak cień, stoi.
Przypominam, przypominam:
człowiek stary, z brodą siwą,
twarz owita w siwy włos,
4075
w kożuchu ogromnym czerwonym
przyszedł tu.

STASZEK

który się przecisnął ku Gospodarzowi przez gromadę chłopów i bab w natłoku zebraną na izbie
Przyjechał, wim,
trzymaliśmy konia razem z nim;
koń był biały.

KUBA

tuż za Staszkiem
4080
W siodle lira.

GOSPODARZ

Myśli zbieram, słuch naginam…

POETA

W siodle lira…

STASZEK

Dwa pistolce.

GOSPODARZ

W mózgu kłuje — jakby kolce:
4085
myśli zbieram…

CZEPIEC

do gromady otaczającej Gospodarza
Myśli zbira[532].

GOSPODYNI

O mój Boże, jakiś chory —

GOSPODARZ

Lżej, opadła z piersi zmora. —
Słuchajcie — wytężcie słuch:
4090
był u mnie Duch: Wernyhora!

WSZYSCY

Co ty mówisz, wszelki duch?!

GOSPODARZ

Oblatywał nocą dwory,
był spokojny, dziwnie silny,
dawał mi rozkazy, hasła,
4095
a był w sprawach takich pilny,
nic w nim Siła, Moc nie gasła.
Spieszył się, wyleciał zara[533],
miał objechać liczne dwory
i miał wrócić do tej pory.

WSZYSCY

4100
Tego rana?!

GOSPODARZ

Tego rana.

WSZYSCY

I cóż rozkaz — — ?!

GOSPODARZ

Wić posłana.

POETA

ku kosynierom
Boże, toście wy są z Wici?

CZEPIEC

4105
A som ludzie rozmaici;
my ta wiemy od chłopaków,
co sie trzymali czapraków,
jak ta śkapa[534] w dworcu stała.

STASZEK

Co sie szarpią, to kopała;
4110
trzymaliśmy uzdki w łapach;
mnie i Kubie pyski sprała;
co za pon na takich śkapach!

GOSPODARZ

Wernyhora! — Wernyhora!
Obudziłem się ze snu —
4115
kazał broń — broń kazał brać!

POETA

Lecieć?!

GOSPODARZ

Nie — tu w miejscu stać.
Czekać, jak zapieje kur,
wytężać, wytężać słuch,
4120
aż się pocznie słyszeć ruch
od Krakowa na gościńcu.

GOSPODYNI

z drugiej izby
Tyle luda na dziedzińcu.

PANNA MŁODA

we drzwiach
Sami swoi!

GOSPODYNI

z drugiej izby
Som i z Toń[535].
4125
Cała pod Krakowem błoń
pełna ludu, pełna kos!

POETA

Jakaś złuda.

GOSPODARZ

Jakiś los.

POETA

Jakoweś wołanie duszy;
4130
w tak długiej żyjemy głuszy.

PAN MŁODY

Jakiś błysk, jakiś dźwięk.

POETA

Jakieś serce krzyczy w głos.

CZEPIEC

A! pon słucho! A! pon zmięk!

POETA

Słuchać, słuchać, co to być ma — — ?

GOSPODARZ

4135
Ma być słychać tętent, pęd.

POETA

Tętent konia.

HANECZKA

Kto przyjedzie?

GOSPODARZ

Nie tu, ale na gościniec
wjedzie stary lirnik siwy.

HANECZKA

4140
Wjedzie stary Wernyhora!?!

GOSPODARZ

I przeżegna lirą niwy —
wtedy trzeba się pokłonić,
potem siąść na koń.

POETA

I gonić!

GOSPODARZ

4145
Nie wiem — potem co — tajemno
potem świt…

POETA

Jeszcze mrok, ciemno.
Jeszcze świt daleki, z dala
łuna zorna się zapala,
4150
świt…

CZEPIEC

Ma zapiać trzeci kur.

GOSPODARZ

Tak, na znak.

POETA

Te widma chmur
znaczą? — ?

GOSPODARZ

4155
Znaczą! Widma!

PAN MŁODY

Wzdęła się na chmurach wydma;
ucichło się, szumy zaszły.

POETA

Słuchać!

CZEPIEC

Słuchać.

HANECZKA

4160
Słuchać —

GOSPODARZ

Cóż…?

PAN MŁODY

u okna zasłuchany
Jakiś pęd, ile mój słuch —
szedł, lecz wplątał się w sad grusz;
drzewa go więżą.

POETA

wśród ogólnej ciszy
4165
Brzęk much,
nad malw badyle suche
brzęczy przedranny szum.

GOSPODYNI

szepce
Poklękali, luda tłum,
patrzajcie hań ku dworcowi.

PANNA MŁODA

z wykrzykiem
4170
Coraz nowi, coraz nowi!!

HANECZKA

między Gospodarzem a Czepcem; przez łzy
Czy on sam, czy jedzie społem
z kim — czy jest kto z nim? — ?

GOSPODARZ

Pokłońcie się o ziem czołem:
ma przyjechać z ARCHANIOŁEM,
4175
od gościńca, od Krakowa…
Na Zamku czeka KRÓLOWA[536]
z Częstochowy.

POETA

Bracie, Duch!

GOSPODARZ

Natężać, natężać słuch.

HANECZKA

4180
Rany Boskie, słyszę!

GOSPODYNI

Kaj?

PANNA MŁODA

Hań, daleko, słyszę.

PAN MŁODY

Gdzie?!

POETA

półgłosem
Spadły liście suche z drzew.

PAN MŁODY

szeptem
4185
Ustał przecie wiatru wiew.

POETA

Zerwały się wrony dwie
ze sadu.

PAN MŁODY

Z ogrodu w sad.

PANNA MŁODA

Zajść do pola!

GOSPODARZ

4190
Cicho!

HANECZKA

Cyt!

GOSPODYNI

śród milczenia
Może i słychać co — ?

POETA

rękę stulił przy uchu, głowę pochylił ku piersiom brata
Świt!

GOSPODARZ

Słychać, słychać…

POETA

pewny, z dłonią przy uchu
4195
Wielki Duch!
Wytężać, wytężać słuch.
Słychać.

GOSPODARZ

Cicho!

PAN MŁODY

z uchem przy szybie okienka
Pędzi ktoś.

HANECZKA

zapatrzona przed siebie, osłaniając dłońmi twarz
4200
Zosiu, Zosiu, Boga proś,
jedzie!

ZOSIA

Tętni!

GOSPODARZ

Jedzie!

POETA

Goni!

CZEPIEC

cały w słuchu
4205
Będzie ze sta, do sta koni.

GOSPODYNI

Tętni.

KASPER

Jedzie.

PANNA MŁODA

Dudni.

POETA

Pędzi! — — —

GOSPODARZ

4210
Duch, Marzenie, PrzywódcaCicho — świta, świta, zorze!
Prawie widno — to On — Boże!
On, On — cicho — Wernyhora. —
W pokłon głowy, prawda żywa,
Widmo, Duch, Mara prawdziwa.

POETA

4215
Świtanie na lutniach gędzi…

PAN MŁODY

Tętni.

PANNA MŁODA

Jedzie.

GOSPODYNI

Tętni.

CZEPIEC

— Pędzi.
Wszyscy w nasłuchiwaniu, pochyleni ku drzwiom i oknu — w ogromnej ciszy, w przejęciu.

Anioł, Chłop, Marzenie, Matka Boska, SzlachcicGOSPODARZ

4220
— — — — — — — — — — — —
Słuchajcie, kochani, dzieci —
ażeby to była prawda:
że Wernyhora tam leci
z Aniołem, Archaniołem na czele;
4225
że tej nocy, gdy my przy muzyce,
przy weselu, gdy my w tańcowaniu,
tam, kędyś, stało się tak wiele:
że Kraków ogniami płonie,
a MATKA BOŻA w koronie,
4230
na Wawelskim zamkowym tronie
siedząca, manifest pisze[537]:
skrypt, co przez cały kraj poleci
i tysiące obudzi i wznieci. —
Słuchajcie, serce mi dysze,
4235
ażeby to prawda była:
że Wernyhora tam leci,
a za nim tabunem konie!

PAN MŁODY

Coraz bliżej?

POETA

Klęknąć!!

CZEPIEC

4240
— — — Stanął, wrył.

GOSPODARZ

Strzymał, widać, z całych sił.

HANECZKA

w zachwyceniu
Gdyby to Archanioł był.
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wszyscy pochyleni, półklęczący, zasłuchani; silnie dzierżąc w prawicach kosy; to imając szable, ze ściany pochwycone; to znów jakieś flinty i pistolety; w tym zasłuchaniu jak w zachwycie duszy; dłoń do ucha przychylona. — Słychać było rzeczywiście tętent, który nagle bliski, coraz bliższy — tuż ustał — — słychać po chwili ciężkie kroki szybkie, gwałtowne, w sień, w drugą izbę, aże we drzwiach w głębi staje pierwszy drużba:

SCENA XXXIV

JASIEK

Maryś, panie, panie — Jezu!
4245
koń w podwórcu padł.
rozglądając się
Cóż wy — Hanka — Jaga — hej,
cóż wy — cóż to, Jaga — ej
— — — — — — — — — — — —
Cóż to, co to, czy zaklęci:
4250
stoją wsyscy jak pośnięci;
słysta[538], Hanuś, Błażek, matuś,
panie młody, Czepiec, tatuś,
panie, cóż to — czy zaklęci;
stoją syscy[539] jak pośnięci;
4255
— — — — — — — — — — — —
Aha; prawda, żywy Bóg,
przecie miałem trąbić w róg;
kaz ta[540], zaś ta, cyli[541] zginoł,
cyli mi sie ka[542] odwinoł —
4260
kajsim zabył[543] złoty róg,
ostał mi sie ino[544] sznur.
— — — — — — — — — — — —
Z izby głębnej, od chwili, wszedł był, w tropy za Jaśkiem, kołyszący się słomiany Chochoł.

SCENA XXXV

CHOCHOŁ

. . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak ci spadła czapka z piór.

JASIEK

4265
Tom sie chyloł[545] po te copke[546],
to mi może sie odwinoł.

CHOCHOŁ

Miałeś, chłopie, złoty róg,
miałeś, chłopie, czapkę z piór:
czapkę ze łba wicher zmiótł.

JASIEK

4270
Bez tom[547] wiechę[548] z pawich piór.

CHOCHOŁ

Ostał ci sie ino sznur.

JASIEK

Najdę[549] ka[550] gdzie przy figurze.

CHOCHOŁ

Pod figurą ktosik stał[551].

JASIEK

Strasy u rozstajnych dróg — —
4275
cy to pioł, cy nie pioł kur?
Wybiega przez drzwi weselne, przeciskając się przez gromadę znieruchomioną; — słychać tupot jego kroków w sieni — to raz się zastanowi[552], to dalej biegnie; …w trop za nim kołysze się Chochoł, szeleszcząc słomą po potrącanych ludziach.
Od sadu, od pola, we świetle szafiru, co idzie jak łuna błękitna — głosy się cisną przedrannych ptasich świergotań; niebieskie to Światło wypełnia jakby Czarem izbę i gra kolorami na ludziach pochylonych w pół-śnie, pół-zachwycie. — Przeze drzwi w głębi wraca Jasiek i patrzy dokoła, i oczom nie wierzy, i coraz się słania od grozy.

SCENA XXXVI

JASIEK

Juz świtanie, juz świtanie —
tu trza bydłu paszę nieść,
trza rżnąć sieczki, warzyć jeść; —
jakże ja se rade dam,
4280
oni w śnie — ja ino[553] sam — ?
— — — — — — — — — — — —
Syćko[554] tak porozwierane —
syćko z rękami na usach,
dech im zaparło w dusach;
4285
jako drzewa wrośli w ziem,
jak tu, co tu radzić jem — ?
— — — — — — — — — — — —
Kajsim zabył złoty róg,
u rozstajnych może dróg,
4290
copke strasny wicher zwiał
bez tom wiechę z pawich piór;
żebym chocia róg ten miał —
ostał mi sie ino sznur.
— — — — — — — — — — — —
4295
Straśnie sie zasumowali,
tak im czoła zmarszczek spion,
jakby ciężko pracowali…

SCENA XXXVII

Przez drzwi głębne od chwili wsunął się był za Jaśkiem tropiący Chochoł; a teraz na skrzynię malowaną się wygramolił i ze skrzyni tak do drużby poczyna:

Czary, Sen, TaniecCHOCHOŁ

To ich Lęk i Strach tak wzion,
posłyszeli Ducha głos:
4300
rozpion sie nad nimi Los.

JASIEK

Tak sie męcą, pot z nich ścieko,
bladość lica przyobleko; —
jak ich zwolnić od tych mąk?

CHOCHOŁ

Powyjmuj im kosy z rąk,
4305
poodpasuj szable z pęt,
zaraz ich odejdzie Smęt.
Na czołach im kółka zrób,
skrzypki mi do ręki daj;
ja muzykę zacznę sam,
4310
tęgo gram, tęgo gram.

JASIEK

który był uczynił rzecz
Ka te kosy złożyć — — ?

CHOCHOŁ

W kąt.

JASIEK

ciska za piec drzewca
Nik ich ta nie najdzie stąd.

CHOCHOŁ

Ze skałek[555] postrzepuj proch
4315
i ciś[556] je w piwniczny loch.
Lewą nogę wyciąg w zad[557],
zakreśl butem wielki krąg;
ręce im pozałóż[558] tak:
niech się po dwóch chycą[559] w bok;
4320
odmów pacierz, ale wspak[560].
Ja muzykę zacznę sam,
tęgo gram, tęgo gram:
będą tańczyć cały rok.

JASIEK

który był uczynił wszystką rzecz
Już ni majom[561] kos.

CHOCHOŁ

4325
Rozśmiej im się w nos.

JASIEK

Już ich odszedł Smęt.

CHOCHOŁ

Już nie mają pęt.

JASIEK

Chytajom sie w tan.

CHOCHOŁ

Już nie czują ran.

JASIEK

4330
Zniknoł czar!

MuzykaCHOCHOŁ

To drugi CZAR!
A zaklęte słomiane straszydło, ująwszy w niezgrabne racie[562] podane przez drużbę patyki — poczyna sobie jak grajek-skrzypek — i — słyszeć się daje jakby z atmosfery błękitnej idąca muzyka weselna, cicha a skoczna, swoja a pociągająca serce i duszę usypiająca, leniwa, w omdleniu a jak źródło krwi żywa, taktem w pulsach nierówna, krwawiąca jak rana świeża: — melodyjny dźwięk z polskiej gleby bólem i rozkoszą wykołysany.

JASIEK

jest teraz kontent a dziwuje się
Tyle par, tyle par!

CHOCHOŁ

Tańcuj, tańczy cała szopka,
a cyś to ty za parobka?

JASIEK

z ręką do czoła, jakby se chciał na ucho nasunąć czapki
4335
Kajsi mi sie zbyła copka[563] —
przeciem drużba, przeciem drużba,
a drużbie to w copce służba.

CHOCHOŁ

w takt się chyla a przygrywa
Miałeś, chamie, złoty róg,
miałeś, chamie, czapkę z piór:
4340
czapkę wicher niesie,
róg huka po lesie,
ostał ci sie ino sznur,
ostał ci sie ino sznur[564].
PtakKogut pieje.

JASIEK

jakby tknięty, przytomniejąc
Jezu! Jezu! zapioł kur!
4345
Hej, hej, bracia, chyćcie koni!
chyćcie broni, chyćcie broni!!
Czeka was WAWELSKI DWÓR!!!!!

CHOCHOŁ

w takt się chyla a przygrywa
Ostał ci sie ino sznur.
— — — — — — — — — — — —
4350
Miałeś, chamie, złoty róg.

JASIEK

aże ochrypły od krzyku
Chyćcie broni, chyćcie koni!!!!
A za dziwnym dźwiękiem weselnej muzyki wodzą się liczne, przeliczne pary, w tan powolny, poważny, spokojny, pogodny, półcichy — że ledwo szumią spódnice sztywno krochmalne, szeleszczą długie wstęgi i stroiki[565] ze świecidełek podzwaniają — głucho tupocą buty ciężkie — taniec ich tłumny, że zwartym kołem stół okrążają, ocierając o się w ścisku, natłoczeni.

JASIEK

Nic nie słysom, nic nie słysom,
ino granie, ino granie,
jakieś ich chyciło spanie…?!
Dech mu zapiera Rozpacz, a przestrach i groza obejmują go martwotą; słania się, chyla ku ziemi, potrącany przez zbity krąg taneczników, który daremno chciał rozerwać; — a za głuchym dźwiękiem wodzą się sztywno pary taneczne we wieniec uroczysty, powolny, pogodny — zwartym kołem, weselnym —
Kogut pieje.

JASIEK

nieprzytomny
4355
Pieje kur; ha, pieje kur…

CHOCHOŁ

nieustawną[566] muzyką przemożny
Miałeś, chamie, złoty róg….
— — — — — — — — — — — —

Przypisy

[1]

świetlica — jasna izba w chacie chłopskiej; także: reprezentacyjna, gdzie m.in. przyjmuje się gości. [przypis edytorski]

[2]

krasy (daw., gw.) — kolorowy; piękny. [przypis edytorski]

[3]

kierezja a. karazja — sukmana granatowa z czerwonymi wyłogami i szerokim kołnierzem, ozdobionym haftami i błyszczącymi blaszkami, opadającym nisko na plecy; kierezja i rogatywka czerwona, „krakuska”, należały do szczególnie charakterystycznych składników chłopskiego stroju spod Krakowa. [przypis redakcyjny]

[4]

kaftan — noszony pod sukmaną (kierezją) żupanik z rękawami, granatowy na czerwonej podszewce, naszywany frędzlami i metalowymi guziczkami. [przypis redakcyjny]

[5]

kabat — wcięta w pasie kurtka czerwona albo jasnobłękitna, z dwiema fałdami z tyłu, niekiedy naszywana. [przypis redakcyjny]

[6]

alkierzyk — izdebka przylegająca do większej izby, zwykle bez okien. [przypis redakcyjny]

[7]

przysłonione — dziś popr.: przysłonięte. [przypis edytorski]

[8]

krzew otulony w słomę — tzw. chochoł albo chachoł; motyw u Wyspiańskiego powtarzający się; występuje np. w obrazie (pastelu) Chochoły już w 1898 r., także w Nocy listopadowej (1904) mowa jest o „krzewach w słomianej uwięzi”. Słownik języka polskiego, tzw. warszawski, z 1900 r. objaśniał, podając formy oboczne: chochoł, chachoł etc.: „a) wierzch spiczasto okrągły, wierzchołek spiczasto wypukły (…); b) najwyższy snop w mendlu (…) (snop rozczapierzony i opuszczony w okap, niby daszek); c) snopek przykrywający ul (…); c) okrycie słomiane, używane przez pasterzy w polu” i inne. Znaczenie, w jakim wyrazu używa Wyspiański, było, jak się okazuje, opracowującym Słownik (przed Weselem) nieznane. [przypis redakcyjny]

[9]

świecznik żydowski — menora; siedmioramienny świecznik przez swój charakterystyczny kształt nawiązujący do rajskiego Drzewa Życia, symbolizujący światło i życie; w tradycji judaistycznej zapala się go w piątkowy wieczór, na rozpoczęcie święta szabatu. Siedem ramion reprezentuje: zrozumienie, siłę, bojaźń Boga, boską obecność, wiedzę, radę i mądrość. Ponadto w tradycji judaistycznej używany jest również świecznik chanukowy (chanukija), dziewięcioramienny kandelabr zapalany na święto Chanuki (Święto Świateł), trwające osiem dni, każdego z kolejnych dni zapala się kolejną świecę, dziewiąte ramię świecznika nazywa się szamasz („sługa”) i spełnia ważną rolę pomocniczą. [przypis edytorski]

[10]

Matejkowski „Wernyhora” — obraz Jana Matejki z 1883 r.; według relacji świadków jego reprodukcja wisiała w domu Włodzimierza Tetmajera w Bronowicach Małych. Wernyhora to legendarna (lub na pół legendarna) postać Kozaka-wróżbity, którego przepowiednie miały się spełnić w drugiej połowie XVIII i w początkach XIX wieku. Wróżby Wernyhory łączono z dalszymi losami Polski i Ukrainy, widząc w nim w szczególności proroka „zmartwychwstania” Polski i rzecznika pojednania między narodami obu krajów. Postać Wernyhory zyskała dużą popularność w literaturze romantycznej — u S. Goszczyńskiego, L. Siemieńskiego, M. Czajkowskiego, J. Słowackiego. Sen srebrny Salomei z występującą w nim postacią Wernyhory grano właśnie w teatrze krakowskim w 1900 roku (premiera 24 marca). Sam Wyspiański pisał (nieukończony) rapsod Wernyhora począwszy od kwietnia 1900 r. i rysował jego postać (projekty witraża). [przypis redakcyjny]

[11]

Matejkowskie „Racławice” — obraz Jana Matejki Kościuszko pod Racławicami (dziś w Muzeum Narodowym w Krakowie), przedstawiający znany moment powitania „naczelnika w sukmanie” przez podkrakowskich kosynierów z Bartoszem Głowackim po zdobyciu przez nich rosyjskich armat. Motyw ten, popularny i nasycony treścią ideową w XIX w., był przedmiotem poematu Teofila Lenartowicza Bitwa racławicka (1858) i później sztuki Władysława Ludwika Anczyca Kościuszko pod Racławicami. [przypis redakcyjny]

[12]

do maści — do koloru, w tym samym kolorze. [przypis redakcyjny]

[13]

empire (fr.) — styl cesarstwa; styl architektury, mebli itp., rozwinięty najpierw we Francji na początku XIX w., w okresie panowania cesarza Napoleona I, nawiązywał do form sztuki Rzymu cezarów. W meblarstwie charakterystyczne były formy proste, przejrzyste, ozdoby z brązu, motywy orientalne. [przypis redakcyjny]

[14]

alabastrowe kolumienki — „klasyczne” kolumienki należały do znamiennych elementów konstrukcji zegarów w stylu cesarstwa; alabaster: marmur o barwie białej, prześwietlony, półprzejrzysty. [przypis redakcyjny]

[15]

skrzynia (…) malowana — takie skrzynie były sprzętami znajdującymi się w niemal każdym podkrakowskim domu, należąc do wyprawy ślubnej; były barwne, malowane głównie w stylizowane kwiaty. [przypis redakcyjny]

[16]

obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej — kopia obrazu z Ostrej Bramy w Wilnie. [przypis redakcyjny]

[17]

obraz Matki Boskiej Częstochowskiej — kopia obrazu z Jasnej Góry w Częstochowie. Wyspiański sam namalował sobie szkic tego obrazu dla potrzeb scenografii Wesela (lecz na scenie zawieszono jego specjalnie przygotowaną kopię). [przypis redakcyjny]

[18]

Czepiec — jedna z postaci, mających (wraz z nazwiskiem) prawzór w rzeczywistości. Błażej Czepiec, wówczas pisarz gminny w Bronowicach, był starostą weselnym na weselu Lucjana Rydla. Oczywiście, jak i w innych wypadkach, postać w dramacie Wyspiańskiego nie jest odtworzeniem osoby rzeczywistej, lecz konstrukcją o określonej funkcji w kompozycji utworu. [przypis redakcyjny]

[19]

Chińcyki trzymają się (…) — jesienią 1899 r. wybuchło w Chinach tzw. powstanie bokserów, skierowane przeciw cudzoziemcom, a właściwie przeciw imperialistycznej dominacji mocarstw europejskich na obszarach „Cesarstwa Nieba”. Interwencja wojskowa w 1901 r. tych państw (między nimi również monarchii Austro-Węgier) doprowadziła do stłumienia ruchu rewolucyjno-niepodległościowego i do zwiększenia zależności Chin od mocarstw. Z końcem 1900 roku (a w Weselu „rzecz dzieje się w roku tysiąc dziewięćsetnym”) rząd chiński jeszcze opierał się ich naciskowi, kiedy spotkał się z żądaniem krwawych represji na powstańcach. Pytanie Czepca ma zatem treść najzupełniej aktualną. [przypis redakcyjny]

[20]

kajsi (gw.) — gdzieś. [przypis redakcyjny]

[21]

cytomy (gw.) — czytamy. [przypis edytorski]

[22]

syćko (gw.) — wszystko. [przypis edytorski]

[23]

w Japonii; jak była wojna — w latach 1894–1895 toczyła się wojna japońsko-chińska; państwa europejskie wysłały tam również swoje oddziały wojskowe dla zabezpieczenia własnych interesów. [przypis redakcyjny]

[24]

wieś zaciszna (…) wieś spokojna — parafraza słów Panny XII z Pieśni świętojańskiej o Sobótce Jana Kochanowskiego: „Wsi spokojna, wsi wesoła, / Który głos twej chwale zdoła?”; w dialogu Czepca z Dziennikarzem nawiązanie to ma wydźwięk ironiczny: wyraża marzenie szlachty o wsi, z pominięciem istotnych potrzeb i pragnień jej mieszkańców. [przypis edytorski]

[25]

pon (gw.) — pan. [przypis edytorski]

[26]

Głowacki, Wojciech (ok. 1758–1794) — inaczej: Bartosz, Bartos, bohater kościuszkowskiego powstania, chłop z podkrakowskich Rzędowic. Zbrojny w kosę (osadzoną „na sztorc” na 5-łokciowym drągu) odznaczył się pod Racławicami zdobywając armatę i przyczyniając się do opanowania całej baterii artylerii rosyjskiej, za co od Kościuszki otrzymał stopień oficerski. Zmarł po bitwie pod Szczekocinami wskutek odniesionych w niej ran. W postaci chłopa-kosyniera pozostał Głowacki w tradycji symbolem udziału ludu w walce o niepodległość kraju. Pisali o nim poeci, jak Lenartowicz i Anczyc, przedstawiali go malarze, jak Matejko i Wojciech Kossak. [przypis redakcyjny]

[27]

Lohengrin — bohater z kręgu legend o Graalu, syn Parsifala. Pospieszył z pomocą Elzie z Brabantu na łodzi, którą ciągnął po wodzie łabędź. Spopularyzowała tę postać opera (dramat muzyczny) Ryszarda Wagnera pt. Lohengrin; tam to śpiewa bohater tytułowy słynną (zwłaszcza na przełomie wieków) arię do łabędzia. [przypis redakcyjny]

[28]

pawimi piórami — pękami pawich piór przybierano czerwone rogatywki, „krakuski”; szczególnie zdobne w pawie pióra i długie, powiewające wstążki, białe i czerwone, były czapki drużbów weselnych. [przypis redakcyjny]

[29]

Pochwalony — zwyczajowy skrót tradycyjnego powitania „Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus”, tu połączony charakterystycznie z „miejskim”: dobry wieczór państwu. [przypis redakcyjny]

[30]

wsiosko (gw.) — wsiowa, wiejska, ze wsi; tu: pochodząca z tej wsi. [przypis redakcyjny]

[31]

radczyni — żona radcy, radnego (m. Krakowa) albo posiadającego ceniony w monarchii austro-węgierskiej tytuł radcy (np. niem. Hofrat: „radca dworu”). [przypis redakcyjny]

[32]

obcesem — obcesowo, gwałtownie. [przypis redakcyjny]

[33]

pirso (gw.) — pierwsza. [przypis redakcyjny]

[34]

raić — radzić, doradzać; tu: swatać. [przypis edytorski]

[35]

gabne (gw.) — gabnę, ujmę. [przypis redakcyjny]

[36]

syrso (gw.) — szersza. [przypis edytorski]

[37]

Czyście sobie już posiali? — pytanie to Radczyni zadaje w listopadzie; na terenie Polski siew odbywa się dwa razy do roku: zboże jare w okresie od marca do kwietnia, a zboże ozime (tj. zimujące w glebie i wschodzące najwcześniej w nowym roku) od września do października. [przypis edytorski]

[38]

Tym ta casem sie nie siwo — w tym czasie się nie sieje. [przypis edytorski]

[39]

tyz (gw.) — też. [przypis edytorski]

[40]

Jak po Marcinie jagoda — żartobliwie: po św. Marcinie (w listopadzie) jagody już powiędły. [przypis redakcyjny]

[41]

lentko (gw.) — lekko. [przypis edytorski]

[42]

pelerynka — narzucona na sutannę, była oznaką kanonika, wyższej godności kościelnej. [przypis redakcyjny]

[43]

inni także robią ślinkę — innym także cieknie ślina; inny też mają apetyt (ochotę). [przypis edytorski]

[44]

konsystorz — urząd podległy biskupowi, kancelaria diecezjalna. [przypis redakcyjny]

[45]

ciarach (gw.) — pogardliwe przezwanie ludowe szlachcica lub mieszczanina. [przypis redakcyjny]

[46]

cięgiem (gw.) — ciągle. [przypis edytorski]

[47]

ino (gw.) — tylko. [przypis edytorski]

[48]

wygodała (gw.) — wygadała; powiedziała. [przypis edytorski]

[49]

krew sie (…) zesumuje (gw.) — [por.] sumować się a. szumować się: burzyć się. [przypis redakcyjny]

[50]

męcąco (gw.) — męcząca. [przypis edytorski]

[51]

śkaradne śtuki (gw.) — szkaradne sztuki (tj. kobiety). [przypis redakcyjny]

[52]

mos (gw.) — masz. [przypis edytorski]

[53]

pódź (gw.) — pójdź. [przypis edytorski]

[54]

ruchać się (daw., gw.) — ruszać się. [przypis edytorski]

[55]

Paź królowej — motyl wielkiej piękności, spotykany w Polsce; tu, oczywiście, żartobliwa gra słów (por. wiersz poprzedni, na tle całego błyskotliwego dialogu). [przypis redakcyjny]

[56]

galanteria (z fr.) — tu: dworność, elegancja względem pań. [przypis redakcyjny]

[57]

Słowa, słowa, słowa, słowa — cytat z kwestii tytułowego bohatera w Hamlecie Shakespeare'a. [przypis edytorski]

[58]

kolorowa bajecznie — żartobliwie ironiczny (ze strony autora) wyraz zachwytu estetycznego „barwnością” ludu, niemal przytoczenie tytułu powieści Sewera Bajecznie kolorowa, której wątku użyczyło małżeństwo Włodzimierza Tetmajera z Anną Mikołajczykówną. [przypis redakcyjny]

[59]

cięgiem ino godos o tem (gw.) — ciągle tylko mówisz o tym. [przypis edytorski]

[60]

Jaguś — forma spieszczona imienia Jadwiga; takie było imię młodej z Mikołajczyków Rydlowej. [przypis redakcyjny]

[61]

juści (gw.) — pewnie, oczywiście. [przypis edytorski]

[62]

z tą koroną — chodzi tu o wieniec ślubny panny młodej: „jakby jakaś mitra wysoka, upleciona z trzęsideł złocistych i z błyskotek, z kolorowych paciorków i wstążek” (z listu L. Rydla do Vondračka). [przypis redakcyjny]

[63]

w Sukiennicach, w gabilotce — w gablotce kramu w hali krakowskich Sukiennic. [przypis redakcyjny]

[64]

zapaseczka — zapaska, w stroju chłopek była zarazem fartuchem i pelerynką, zależnie od uwiązania. [przypis redakcyjny]

[65]

mom (gw.) — mam. [przypis edytorski]

[66]

zezuć a. zzuć — zdjąć (buty). [przypis edytorski]

[67]

ze sewcem (gw.) — z szewcem. [przypis edytorski]

[68]

kpać — wykpić, oszukać. [przypis edytorski]

[69]

Sfinks (mit. gr.) — istota o ciele lwa i ludzkiej głowie; według mitu greckiego Sfinks stawiał pytania, od których zależał los człowieka: kto nie umiał odpowiedzieć, ginął. Przenośnie: oznacza osobę zagadkową. [przypis redakcyjny]

[70]

Meduza (mit. gr.) — jedna z trzech sióstr Gorgon, miała na głowie węże zamiast włosów, a jej wzrok mógł przemienić w kamień tego, kto na nią spojrzał. Przenośnie: osoba wzbudzająca lęk (tu: żartobliwie). [przypis redakcyjny]

[71]

harbuz (daw., gw.) — arbuz, przenośnie: odmowa, rekuza, odrzucenie starającego się [o rękę panny; red. WL]. [przypis redakcyjny]

[72]

snadnie (daw.) — łatwo. [przypis edytorski]

[73]

przedsię (daw.) — przecież; a jednak. [przypis edytorski]

[74]

Psyche (mit. gr.) — ukochana Erosa, boga miłości, wyobrażana w postaci dziewczyny o skrzydłach motyla, oznaczała też duszę ludzką. [przypis redakcyjny]

[75]

etykieta — kartka z napisem o charakterze stałego zaklasyfikowania do odpowiedniej grupy przedmiotów. [przypis redakcyjny]

[76]

Fortuna (mit. rzym.) — bogini losu i szczęścia. [przypis redakcyjny]

[77]

złote runo — w mitol. gr. złote runo owcze, po które do Kolchidy wyprawił się Jazon (wyprawa Argonautów); tu przenośnie: szczęście i dostatek. [przypis redakcyjny]

[78]

Parki (mit. rzym.) — trzy prządki snujące nić ludzkiego życia; jedna z nich, najstarsza, przecinała ją ostatecznie. [przypis redakcyjny]

[79]

byśmy równo na to przyśli — byśmy równocześnie do tego doszli. [przypis edytorski]

[80]

w kolorach się mieni — ubrany jest bardzo barwnie. [przypis redakcyjny]

[81]

to już było — chodzi o chłopomanię charakterystyczną dla okresu romantyzmu, a następnie Młodej Polski, połączoną z hasłami demokratycznymi i narodowymi; fiaska kolejnych powstań osłabiły zapały w tym kierunku. [przypis edytorski]

[82]

inkszy (gw.) — inny. [przypis edytorski]

[83]

gram na skrzypce, a pan na bas — tzn. każdy inaczej; obydwaj co innego mają na myśli. [przypis redakcyjny]

[84]

modern — nowoczesna, modna (por. „modernizm”). [przypis redakcyjny]

[85]

zna cały Przybyszewski — tzn. wszystkie utwory Przybyszewskiego; ostatnie lata przed Weselem były w Krakowie pod urokiem „przybyszewszczyzny”: stąd dowód na „nowoczesność” panny Racheli. [przypis redakcyjny]

[86]

włosy (…) a la Botticelli — fryzura wówczas modna, wzorowana na uczesaniu postaci kobiecych z obrazów włoskiego malarza wczesnorenesansowego, Alessandra (Sandra) Botticellego (1444–1510); włosy były rozdzielone przedziałem na środku głowy, gładkie, spięte z tyłu nisko w węzeł. [przypis redakcyjny]

[87]

bon soir (fr.) — dobry wieczór. [przypis edytorski]

[88]

arka w powodzi — biblijna arka Noego; statek, na którym podczas potopu uratował on wraz z sobą rodzinę i przedstawicieli wszystkich gatunków zwierząt. [przypis redakcyjny]

[89]

ensemble (fr.) — grupa; zespół. [przypis edytorski]

[90]

feeria (z fr.) — widowisko fantastyczne, teatralne lub skomponowane na sposób teatralny. [przypis redakcyjny]

[91]

krasy — piękny. [przypis edytorski]

[92]

miarkować — rozumieć. [przypis edytorski]

[93]

na pastwę — na ofiarę (podczas polowania a. obrzędów na cześć bóstw). [przypis edytorski]

[94]

Bellerofon (mit. gr.) — heros, który dosiadłszy skrzydlatego konia, Pegaza, walczył z Chimerą, a także dokonał zemsty na Antei, zrzucając ją z konia do morza; kiedy próbował wzlecieć na Olimp, Zeus strącił go jednak z Pegaza. [przypis redakcyjny]

[95]

Galatea (mit. gr.) — boginka morska, córka Nereusa (Nereida). Słynny obraz Rafaela przedstawia Triumf Galatei. [przypis redakcyjny]

[96]

koncypient jurysta (z łac.) — praktykant adwokacki. [przypis redakcyjny]

[97]

limfa — tj. człowiek limfatyczny, „bezkrwisty”; tu w znaczeniu szczególniejszym: „nie indywidualista”. [przypis redakcyjny]

[98]

miłość wolna — swobodny związek, wolny od „przesądów”, poza przyjętymi w społeczeństwie „uświęconymi” normami; hasło „wolnej miłości” było bardzo modne na przełomie wieków XIX i XX. [przypis redakcyjny]

[99]

żarna — urządzenie do mielenia ziarna, składające się z dwu okrągłych płaskich kamieni. Te skojarzenia byłyby znamienne dla Lucjana Rydla jako autora Zaczarowanego koła, gdzie motyw młyna odgrywa znaczną rolę. [przypis redakcyjny]

[100]

kantyczki — zbiór polskich pieśni nabożnych, katolickich, śpiewanych na Boże Narodzenie (ale bywają i na inne okresy roku kościelnego). [przypis redakcyjny]

[101]

kazamaty — forteczne lochy, więzienie. [przypis redakcyjny]

[102]

bohater w zbrojej — bohater w zbroi, rycerz; w postaci Zawiszy Czarnego objawi się Poecie w akcie II. Kazimierz Przerwa-Tetmajer pisał w 1900 r. poemat dramatyczny Zawisza Czarny, który teatr krakowski wystawił w lutym 1901 r. [przypis redakcyjny]

[103]

qui amat (łac.) — który kocha; w IV Serii Poezyj K. Tetmajera (1900 r.) znajdował się cykl wierszy pt. Qui amant. [przypis redakcyjny]

[104]

zaklęty, u źródła stoi (…) — zarysowany tu obraz poetycki odpowiada obrazowi pędzla Jacka Malczewskiego Rycerz u studni. Zwrócił na to uwagę już sam Wyspiański, który przesłał Malczewskiemu egzemplarz Wesela z zakreślonym tym właśnie fragmentem. Motyw „zatrutej studni” występuje często u tego znakomitego malarza, współczesnego Wyspiańskiemu, w funkcji symbolicznej. Cykl reprodukcji obrazów z tym motywem, pt. Zatruta studnia, ukaże się w r. 1906 z poetyckim komentarzem L. Rydla. [przypis redakcyjny]

[105]

króla Piasta — Wyspiański pisał w latach 1900–1902 nieukończony rapsod (poemat) Piast. Do podania o Piaście nawiązywali już romantycy, wiążący tak odległą przeszłość, jak i przyszłość Polski z mitem ludu-narodu, z rolą chłopów w historii. Rzecz charakterystyczna, jedno ze stronnictw ludowych w I poł. XX w. przyjmie właśnie nazwę „Piast”. [przypis redakcyjny]

[106]

lo (gw.) — dla. [przypis edytorski]

[107]

inszom (gw.) — inną. [przypis edytorski]

[108]

ino (gw.) — tylko. [przypis edytorski]

[109]

jesce (gw.) — jeszcze. [przypis edytorski]

[110]

dusa (gw.) — dusza. [przypis edytorski]

[111]

jakby kiedy co do czego — pierwsza wyraźna aluzja do gotowości chłopów do walki („kosy wissom nad boiskiem”) z nawiązaniem do tradycji „kosynierów spod Racławic”. Zaraz dalsze fragmenty przynoszą prozaiczną wersję osadzającą tradycję i mit w codziennych realiach („było, jak go huknę w pysk”…). [przypis redakcyjny]

[112]

wi sie (gw.) — wie się; rozumie się. [przypis edytorski]

[113]

nie od tego — być chętnym. [przypis edytorski]

[114]

boisko (gw.) — stodoła, szopa. [przypis redakcyjny]

[115]

ino (gw.) — tylko. [przypis edytorski]

[116]

juzem myśloł (gw.) — już myślałem. [przypis edytorski]

[117]

było przy wyborze — podczas wyborów do parlamentu Austro-Węgier w 1900 r., poprzedzonych agitacją i ostrą walką wyborczą. Jednym z kandydatów w okręgu krakowskim (w tzw. V kurii, obejmującej m.in. chłopów) był działacz chłopski Franciszek Ptak z Bieńczyc, który jednak w tych wyborach przegrał z Ignacym Daszyńskim, słynnym potem „trybunem robotniczym” (z PPS), ale wszedł do sejmu krajowego (we Lwowie), chociaż dopiero w 1909 r. [przypis redakcyjny]

[118]

sokolski dwór — budynek towarzystwa gimnastycznego „Sokół”, zresztą o szerszych ambicjach i osiągnięciach polityczno-wychowawczych; w Krakowie przy drodze w stronę Woli Justowskiej (dziś ul. J. Piłsudskiego). [przypis redakcyjny]

[119]

wisz pon (gw.) — wiesz pan; wie pan. [przypis edytorski]

[120]

pojonby sie (gw.) — pojąłby się, tzn. ożeniłby się. [przypis edytorski]

[121]

kaj (gw.) — gdzie; kaj ta: gdzież to. [przypis edytorski]

[122]

żurawiec — neol. od: żuraw, ptak czujny, lecz wędrowny („zlatam, jak się ma na lato”); w tu użytym sensie metaforycznym: bywający gościem w ojczyźnie (jak Tetmajer i wielu naówczas artystów odbywających częste podróże, zwłaszcza na zachód i południe Europy). [przypis redakcyjny]

[123]

kalenica — zwieńczenie strzechy, umocnione drewnianymi kozłami; do niedawna często znajdowały się tam gniazda bocianie (stąd obraz w metaforze Poety). [przypis redakcyjny]

[124]

jak w cmentarzu Ruisdala — na obrazie Jakuba van Ruisdaela z XVII w., znakomitego pejzażysty holenderskiego (wspomina o nim Hrabia w Panu Tadeuszu), pt. Cmentarz żydowski, krzewi się bujna roślinność pośród rozburzonych grobowców i ruin budowli w tle. [przypis redakcyjny]

[125]

duza scęścia, małe kosta (gw.) — dużo szczęścia, małe koszty. [przypis edytorski]

[126]

ino (gw.) — tylko. [przypis edytorski]

[127]

pon pedzieli (gw.) — pan powiedzieli (grzecznościowa forma lm. czasownika); pan powiedział. [przypis edytorski]

[128]

latawiec — ptak bez gniazda, według baśni: wieczny tułacz. [przypis redakcyjny]

[129]

krew, rzezańce — pierwsze przypomnienie tzw. „rzezi tarnowskiej” („rabacji”) z 1846 roku, kiedy chłopi niektórych rejonów Galicji (Tarnowskie, Jasielskie) dokonali samosądu na szlacheckich mieszkańcach dworów. Niechęć o podłożu klasowym została celowo rozniecona przez administrację austriacką dla stłumienia przygotowywanego właśnie powstania narodowego. Jedną z pośrednich ofiar wielkiej prowokacji stał się radykalny ludoman i patriota, Edward Dembowski (1822–1846). [przypis redakcyjny]

[130]

pohańce — etym.: poganie, tu jako określenie pejoratywne; Ojciec nie chce pamiętać o krwawej rozprawie sprzed ponad półwiecza. [przypis redakcyjny]

[131]

Widziadło — uosobienie „pomoru”, tyfusu głodowego i cholery, który pochłonął ogromne ilości ofiar w Galicji w latach następujących po rabacji galicyjskiej, 1847–1849. Dopatrywano się w tym „kary bożej”, zesłanej na lud. Na tle tych wydarzeń osnuł swą powieść Pomór Władysław Orkan. [przypis redakcyjny]

[132]

strasno (gw.) — straszna. [przypis edytorski]

[133]

byle ka (gw.) — byle gdzie. [przypis edytorski]

[134]

hań (gw.) — tam. [przypis edytorski]

[135]

w czas zapust — podczas karnawału; krwawa akcja chłopska rozpoczęła się w połowie lutego (z 20 na 21), więc w czas „zapust”; stąd też jej popularna nazwa: „krwawe zapusty”. [przypis redakcyjny]

[136]

będzie pan twój wnuk — mój wnuk będzie panem („z panów”). [przypis edytorski]

[137]

dbo (gw.) — dba. [przypis edytorski]

[138]

tyz (gw.) — też. [przypis edytorski]

[139]

jeden Sas, a drugi w las — parafraza zdania przysłowiowego (z XVIII w.) „Jeden do Sasa, drugi do Lasa” (Leszczyńskiego): każdy w inną stronę potem pociągnie. [przypis redakcyjny]

[140]

arendarz — dzierżawca, w szczególności dzierżawca karczmy, z reguły był nim w XIX w. Żyd. Tu jednak drastyczne i paradoksalne są interesy łączące arendarza z księdzem. [przypis redakcyjny]

[141]

szyćko (gw.) — wszystko. [przypis edytorski]

[142]

przeńdzie (gw.) — przejdzie. [przypis edytorski]

[143]

wylicy-sie — wyleczy się. [przypis redakcyjny]

[144]

konicz — koniczyna. [przypis redakcyjny]

[145]

rok czterdziesty szósty — rok 1846, „rabacja”. [przypis redakcyjny]

[146]

mego dziadka piłą rżnęli — aluzja do losu m.in. osób z rodzin Rydlów i Tetmajerów, które poniosły śmierć lub ciężko ucierpiały podczas „krwawych zapust” z lutego 1846 r. Należy zaznaczyć, że zgodnie z intrygą prowokatorów (rzeczników administracji austriackiej) w szczególnie wysokim stopniu wydarzenia te dotknęły patriotyczny i demokratyczny odłam szlachty, gromadzącej się po niektórych dworach dla potrzeb konspiracji politycznej (szykowano powstanie, wybuchło ono i chwilowo zwyciężyło w Krakowie). [przypis redakcyjny]

[147]

Jak się wszystko dziwnie plecie — por. Jan Kochanowski, Pieśń IX, Księgi pierwsze („Chcemy sobie być radzi?”): „Wszystko sie dziwnie plecie Na tym tu biednym świecie; A kto by chciał rozumem wszystkiego dochodzić, I zginie, a nie będzie umiał w to ugodzić.” [przypis edytorski]

[148]

Strzemiennego! — toast pożegnalny (stp. przy wsiadaniu na koń). [przypis redakcyjny]

[149]

kurdesz — jedna z nazw (pochodzenia tureckiego) popularnej w Polsce w XVIII w. pieśni biesiadnej. Franciszek Bohomolec napisał tekst z refrenem „Kurdesz, kurdesz nad kurdeszami”. Według Boy'a, miała to być ulubiona piosenka Włodzimierza Tetmajera. [przypis redakcyjny]

[150]

nos chcom (gw.) — nas chcą. [przypis edytorski]

[151]

jo (…) som (gw.) — ja sam. [przypis edytorski]

[152]

ino (gw.) — tylko. [przypis edytorski]

[153]

Albośmy to jacy, tacy — początek znanego „krakowiaka”; Jasiek z Kasprem zapewne intonują tę piosenkę. [przypis redakcyjny]

[154]

Zdobyłem se pawich piór — popularne odtąd słowa z Wesela do dawnej piosenki ludowej, niegdyś pieśni żołnierskiej: „Pod Krakowem czarny las, / Pytała się Kasia / O swojego Jasia, / Czy powróci z wojny wraz (…)”. Melodię tę wskazał Wyspiański dołączając do wydania zapis nutowy jako „Motyw muzyki wiejskiej, kończący akt III”. [przypis redakcyjny]

[155]

ślipie — oczy. [przypis edytorski]

[156]

kwarantanna — tu przenośnie: długi okres czekania. [przypis redakcyjny]

[157]

z obrazu Bern-Dżonsa — popularność znaczną zdobyły z końcem XIX wieku obrazy angielskiego malarza Edwarda Burne-Jonesa (1833–1898), współtwórcy stylu nawiązującego do włoskiego malarstwa wczesnorenesansowego (stąd nazwa prerafaelici). Znamienne dla jego obrazów były idealizowane postacie kobiece, wiotkie i eteryczne, częste motywy kwiatowe, nastrój melancholijny, kompozycja o cechach dekoracyjnych. [przypis redakcyjny]

[158]

pałuba — jak chochoł, słomiana osłona krzewu, może być również upleciona z trzciny. [przypis redakcyjny]

[159]

adie (fr. adieu) — żegnaj, pożegnanie. [przypis redakcyjny]

[160]

pour passer le temps (fr.) — dla zabicia czasu. Kazimierz Tetmajer napisał oktawą poemat Pour passer le temps (Poezje, Seria III, 1898 r.). [przypis redakcyjny]

[161]

wciórności (gw.) — diabli (właściwie: wciornostki od: wciornostek: diabeł), użyte jako przekleństwo (bodaj to wciórności!: bodaj to diabli!), tu: zło, zły los. [przypis redakcyjny]

[162]

zabił ćwika — wprawił w zakłopotanie, sprawił kłopot. [przypis redakcyjny]

[163]

kaz (gw.) — gdzież. [przypis edytorski]

[164]

tylo luda (gw.) — tyle ludzi. [przypis edytorski]

[165]

pon cosi trzy po trzy bają (gw.) — pan coś mówi trzy po trzy (tj. bez sensu). [przypis edytorski]

[166]

inksi (gw.) — inni. [przypis edytorski]

[167]

gody (daw., gw.) — święto; wesele. [przypis edytorski]

[168]

zaprośże — konstrukcja z partykułą -że wzmacniającą wymowę czasownika; znaczenie: zaproś koniecznie itp. [przypis edytorski]

[169]

przyjdze (gw.) — przyjdźże (konstrukcja z partykułą wzmacniającą). [przypis edytorski]

[170]

jak mos wole (gw.) — jeśli masz wolę; jeśli chcesz. [przypis edytorski]

[171]

przydź (gw.) — przyjdź. [przypis edytorski]

[172]

Cy on nos tyz posłucha, bo to głucho psiajucha (gw.) — czy też on nas posłucha, bo to głucha psiajucha; psiajucha (psiakrew): gw. przekleństwo, przezwisko. [przypis edytorski]

[173]

Isia — Jadwisia (Jadwiga, rzeczywiste imię córki Tetmajerów). [przypis redakcyjny]

[174]

pokil a. pokiel (gw.) — póki, jak długo. [przypis redakcyjny]

[175]

niech se lezom (gw.) — niech sobie leżą. [przypis edytorski]

[176]

kcieć (gw.) — chcieć. [przypis edytorski]

[177]

póde (gw.) — pójdę. [przypis edytorski]

[178]

zaroz bedom (gw.) — zaraz będą. [przypis edytorski]

[179]

cepiny (gw.) — czepiny, oczepiny: główna część obrzędu weselnego, polegająca na zdjęciu pannie młodej wieńca, a nałożeniu czepca, oznaki mężatki. Odbywały się około północy, towarzyszyły im obrzędowe pieśni, potem weselnicy ze świecami obchodzili „młodą” dokoła (por.: „to pódzies w kółecko”). [przypis redakcyjny]

[180]

ocy (gw.) — oczy. [przypis edytorski]

[181]

ślipki ci sie mruzom (gw.) — ślipki (oczki) ci się mrużą. [przypis edytorski]

[182]

duzom (gw.) — dużą. [przypis edytorski]

[183]

haw (gw.) — tu. [przypis edytorski]

[184]

pódzies (gw.) — pójdziesz. [przypis edytorski]

[185]

podciez (gw.) — pójdźcie (właśc. pójdźcież: konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że, skróconą do -ż). [przypis edytorski]

[186]

szyćkie (gw.) — wszystkie. [przypis edytorski]

[187]

kapcan (gw.) — tu: biedak, ktoś bez znaczenia. [przypis redakcyjny]

[188]

Wynocha, paralusie! — przekleństwo lud.; zwykle: „do paralusa” (lub „do palarusa”): do diabła. Właściwie: paralus: paraliż („Bodaj cie paralus naruszył”). [przypis redakcyjny]

[189]

odpocnijze (gw.) — odpocznijże. [przypis edytorski]

[190]

haw (gw.) — tu. [przypis edytorski]

[191]

ale nie nase, Marysiu — podobnie jak dalsza: „Pilnuj, parobku, koni”, piosenki ludowe, dziś nieznane i o niezidentyfikowanej melodii; trzecia: „Pójdze, Maryś, po niewoli” rzeczywista piosenka ludowa spod Krakowa. [przypis redakcyjny]

[192]

podź (gw.) — pójdź. [przypis edytorski]

[193]

hań (gw.) — tam. [przypis edytorski]

[194]

inom (…) wszed (gw.) — (jak) tylko wszedłem (konstrukcja z przestawną końcówką czasownika). [przypis edytorski]

[195]

ka a. kaj (gw.) — gdzie. [przypis edytorski]

[196]

kaś ty jest (gw.) — gdzie ty jesteś (konstrukcja z przestawną końcówką czasownika). [przypis edytorski]

[197]

hańśmy stoli (gw.) — tam staliśmy (konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika). [przypis edytorski]

[198]

szedł od ciebie swat — swat był przyjacielem przyszłego pana młodego, który w jego imieniu przychodził do rodziców panny poprosić o jej rękę. [przypis edytorski]

[199]

jakoześ ty blado (gw.) — jaka żeś ty blada; jak jesteś blada. [przypis edytorski]

[200]

Stańczyk — nadworny błazen (trefniś) trzech ostatnich Jagiellonów, wcześnie już wsławiony ostrym i trafnym dowcipem w tradycji rósł w znaczenie jako bystry a odważny mędrzec zatroskany o los Polski. Postać jego malował kilka razy Matejko, m.in. na obrazie Hołd pruski, wcześniej: Stańczyk (na dworze królowej Bony). Tu chodzi zapewne o ten obraz. Podobno reprodukcja Stańczyka Matejki wisiała nad biurkiem Starzewskiego w redakcji „Czasu”. Postacią Stańczyka dla własnych celów politycznych posłużyli się twórcy obozu konserwatystów krakowskich: J. Szujski, S. Tarnowski, S. Koźmian, L. Wodzicki, pisząc Tekę Stańczyka, opublikowany w 1869 r. pamflet na dążności niepodległościowe, powstańcze i demokratyczne, w duchu zachowawczym. Stąd nazywano konserwatystów galicyjskich „stańczykami”; „Czas” był ich organem. [przypis redakcyjny]

[201]

już był usiadł [Stańczyk] — tak siedzi Stańczyk przedstawiony na obrazach Matejki: Stańczyk (na dworze królowej Bony) z 1862, Dzwon Zygmuntowski, Zygmunt I słuchający dzwonu „Zygmunta”, Hołd pruski (1882), jak również na nieukończonych zachowanych szkicach. Aktor Kamiński, grając tę rolę na pierwszych przedstawieniach Wesela w Krakowie, ucharakteryzował się i przyjął pozę gorzko zadumanego Stańczyka z pierwszego z wymienionych obrazów. [przypis redakcyjny]

[202]

salve (łac.) — witaj; Salve, bracie!: powitanie na sposób staroszlachecki. [przypis redakcyjny]

[203]

hajduk (węg.) — w wojsku polskim XVI i XVII w. szeregowiec piechoty węgierskiej, z czasem służba nadworna ubrana z węgierska; tu: w znaczeniu przenośnym. [przypis redakcyjny]

[204]

Usypiam duszę mą biedną (…) — Typ polskiej spuścizny romantycznej, w który jest wymierzona krytyka zawarta w scenie dialogu Dziennikarza ze Stańczykiem, to przede wszystkim ta odmiana romantyzmu, której patronuje Zygmunt Krasiński. Wymieniając najważniejsze piętnowane tu cechy, zbieżne z postawą ideową Krasińskiego, należy zwrócić uwagę na: jego konserwatywną politykę powstrzymywania Polaków od działań, które potencjalnie mogłyby przekształcić się w rozruchy godzące w niesprawiedliwą strukturę społeczną w kraju, podnoszące antagonizm interesów szlachty i chłopstwa („usypiam brata mego”, ubolewanie nad rozbratem „duszy z ciałem”), naznaczone bezsilnością odwoływanie się do idei Woli i Czynu, przy jednoczesnym kierowaniu uczuć patriotycznych ku obrzędowości pogrzebowo-żałobnej (motyw śmierci ojczyzny-Matki; tradycja mszy patriotycznych), a wreszcie tony melancholijne (Dziennikarz mówi: „wolałbym już stokroć razy / policzone dni / niż ten bieg”; por. M. Bieńczyk, Czarny człowiek. Krasiński wobec śmierci, Gdańsk 2001), postawy katastroficzne (pragnienie kresu, nieszczęścia) i dekadenckie (charakterystyczne dla Krasińskiego poczucie postawienia nad otchłanią) znajduje tu oddźwięk w słowach Dziennikarza: „Nad przepaścią stoję” itd., a jednocześnie łączy romantyka z postawami twórców żyjących na przełomie XIX i XX wieku; por.Jarosław Włodarczyk, „Z rozłamów wielkiego ducha”. O młodopolskiej recepcji Krasińskiego, Kraków 2002). [przypis edytorski]

[205]

epigoni (z gr.) — pogrobowcy, potomkowie daremnie naśladujący wielkich poprzedników. [przypis redakcyjny]

[206]

stypa — uczta po pogrzebie. [przypis redakcyjny]

[207]

asan, acan (starop.) — forma grzecznościowa nieco poufała, jak Waćpan (skrót od: Wasza Miłość Pan). [przypis redakcyjny]

[208]

tram (starop.) — belka; tu: przetworzenie zwrotu z Biblii (Nowego Testamentu): „Widzisz trzaskę w oku brata swego, tramu w oku swoim nie obaczysz” (w przekł. ks. Wujka). [przypis redakcyjny]

[209]

Wina ojca idzie w syna (…) — można tu dostrzec motyw, który z pism Krasińskiego zaczerpnął Szujski, współtwórca krytycznej szkoły historycznej krakowskiej. Szujski opublikował pełen patriotycznej goryczy list Krasińskiego do ojca pisany z Florencji 26 stycznia 1836 r., w którym padają m.in. słowa: „Strasznymi bywają zapisy czynione przez przodków: zdrowie, choroba — materialnie, radość, smutek — moralnie, i jeszcze kara lub chwała. My w testamencie dostali tylko wypłatę długów”. [przypis edytorski]

[210]

ręka, co przeklęta, była swoja — chodzi tu o zdrajców sprawy narodu w okresie rozbiorów, o sprzedawczyków na żołdzie mocarstw rozbiorowych, zwłaszcza Rosji. [przypis redakcyjny]

[211]

Rozbrat wieczny duszy z ciałem (…) — jest to dość wyraźna aluzja do słów z Psalmu miłości Zygmunta Krasińskiego (z powodów politycznych promowanego na najważniejszego z polskich wieszczów romantycznych przez St. Tarnowskiego, jednej z ważnych postaci wśród krakowskich stańczyków): „Z szlachtą polską polski Lud. / Dusza żywa z żywem ciałem / Zespojone świętym szałem; / Z tego ślubu jeden Duch, / Wielki naród polski sam, / Jedna wola, jeden ruch (…)”. Konserwatywny projekt „zbawienia” ojczyzny oceniony został w dramacie Wyspiańskiego jako niemożliwy do zrealizowania z powodu duchowej niemocy cechującej szlachtę, klasę, na którą Krasiński wskazywał jednoznacznie jako na jedyną predystynowaną do roli przywódczej w Polsce. [przypis edytorski]

[212]

szata krwawa Dejaniry — Dejanira, żona Heraklesa, dowiedziawszy się o jego zdradzie, przesłała mu szatę przesyconą krwią centaura Nessosa, która wżarła się w ciało Heraklesa, sprawiając straszne bóle. Dejanira, zrozpaczona tym, popełniła samobójstwo. Stała się symbolem cierpienia bez nadziei ratunku. Słowacki zwracał się w Grobie Agamemnona do Polski: „Zrzuć do ostatka te płachty ohydne, / Tę Dejaniry palącą koszulę”. [przypis redakcyjny]

[213]

ogrodła — ogrodziła. [przypis edytorski]

[214]

kiejś — kiedyś. [przypis edytorski]

[215]

Zygmunt, Zygmunt — dzwon „Zygmunt” zawieszono na wieży katedry wawelskiej za Zygmunta Starego. Narracja Stańczyka odtwarza sytuacje, które Matejko odmalował w swych obrazach: zrazu Dzwon Zygmuntowski, potem Zygmunt I słuchający dzwonu Zygmunta. [przypis redakcyjny]

[216]

Włoszka — tu: królowa Bona, żona Zygmunta I, z rodu włoskich Sforzów. [przypis redakcyjny]

[217]

on nam tętni dziś, jak grzebiemy, kto nam drogi — majestatyczny dźwięk dzwonu „Zygmunta” rozbrzmiewał podczas większych uroczystości, także pogrzebów, z których Kraków już wówczas słynął. W końcu XIX wieku chowano uroczyście Kraszewskiego, Mickiewicza, Lenartowicza, Matejkę, Asnyka (na Wawelu lub na Skałce). Głosiciel triumfów w XVI w., stał się wówczas głównie dzwonem żałoby. [przypis redakcyjny]

[218]

dzwon (…) o pękniętym sercu: nasz ton — jest to jednocześnie ton patriotyzmu szczególnie uwznioślany przez Zygmunta Krasińskiego: celebrujący powagę żałoby narodowej, narodowego nieszczęścia spowodowanego przez zabory. [przypis edytorski]

[219]

Byś serce moje rozkroił (…) — parafraza słów Stanisława Orzechowskiego z XVI w.: „Byś serce moje rozkroił, nie nalazłbyś w nim nic innego, jedno to słowo: zginiemy” (Quincunx). [przypis redakcyjny]

[220]

fata — losy, przeznaczenie (lp. Fatum). [przypis redakcyjny]

[221]

Fata nas pędzą — Łukasz Górnicki (XVI w.) pisał: „Sądy Boże pędzą nas, jako wiatry na morzu okręt, a co wiedzieć, jeśli ku portowi czy ku zginieniu” (Rozmowa o elekcji). Słowa Stańczyka są stylizowane na wzór wypowiedzi współczesnych autentycznemu „błaznowi” ostatnich Jagiellonów. [przypis redakcyjny]

[222]

Piekło wiem gorsze niż Dante — aluzja do Piekła (Inferno), części Boskiej komedii Dantego Alighieri (1265–1321). [przypis redakcyjny]

[223]

Żyję w Piekle — to stwierdzenie również można odnieść do twórczości i ideologii Zygmunta Krasińskiego jako autora Nie-Boskiej komedii. Rzeczywistość ziemską, szczególnie zaś polityczną uważał on za piekielną. [przypis edytorski]

[224]

Niechby się raz wszystko spali — niechby się spaliło. Tu: oryginalna składnia; por. również dalsze wiersze (np. „niechajby się raz wszystko spali”). [przypis redakcyjny]

[225]

polskie posty dusz do polskich świętych — nie chodzi tu o autentycznych świętych, lecz raczej o rozpowszechniony wówczas kult „wieszczów”, stosowane wobec nich (w szczególności A. Mickiewicza) „brązownictwo”, z podkreślaniem i rozwijaniem elementów mistycznych (towianizm). Być może jest tu aluzja do działalności Wincentego Lutosławskiego, który nawiązywał do mesjanizmu romantycznego i głosił odrodzenie duchowe poprzez rodzaj ascezy i kult „wieszczów”. [przypis redakcyjny]

[226]

tęczowe mosty czułości nad pustką — można odnieść to zdanie do postaci Irydiona, którego imię pochodzi od Iris (mit. gr.): tęcza; posłanka bogów. Irydion (tytułowy bohater dramatu Zygmunta Krasińskiego) miał być uosobieniem myśli, że miłość ojczyzny przynosi zbawienie. Również następna wzmianka o „malowankach częstochowskich” nawiązuje do stylu poezji patriotycznej Krasińskiego, mianowicie Psalmów przyszłości. [przypis edytorski]

[227]

malowanki Częstochowskie — banalne, odpustowe reprodukcje „obrazów świętych”; por. określenie „rymy częstochowskie”, wiersze prymitywne. [przypis redakcyjny]

[228]

Puszczyku — głos puszczyków, ptaków nocnych, był uważany za zapowiedź nieszczęścia. [przypis redakcyjny]

[229]

obecność (daw.) — teraźniejszość; to, co jest obecnie. [przypis edytorski]

[230]

Zgrałeś się przy zielonym stoliku — tj. w karty lub w ruletkę. [przypis edytorski]

[231]

Tragediante… Commediante (wł.) — aktor tragiczny, komediant; ta błyskawiczna wymiana epitetów powtarza „dialog” pomiędzy cesarzem Napoleonem I a uwięzionym przez niego papieżem Piusem VII. [przypis redakcyjny]

[232]

błazeńska laska — godło błazna, zazwyczaj z dzwoneczkami. Komentatorzy zwracają uwagę, że Matejko w obrazie Stańczyk (na dworze królowej Bony) dał mu laseczkę z główką w kapturze z oślimi uszami i z dzwoneczkami, takim, jaki on sam miał na głowie. [przypis redakcyjny]

[233]

status quo ante (łac.) — poprzedni stan rzeczy. [przypis redakcyjny]

[234]

naści (daw., gw.) — masz, trzymaj, weź. [przypis edytorski]

[235]

kaduceus (z łac.; mit. gr.) — laska Hermesa, przewodnika dusz zmarłych w ich drodze do Hadesu, także jako herolda i posła Zeusa, również boga handlu. Laseczka Hermesa, w oplocie dwóch wężów, była skrzydlata. Tu ironicznie: jako symbol przewodnictwa ideowego, politycznego. Komentatorzy zwracają uwagę na później powstały portret R. Starzewskiego pędzla Jacka Malczewskiego, z kaduceuszem uwieńczonym główką Stanisława Koźmiana, jednego z przywódców krakowskich „stańczyków”. [przypis redakcyjny]

[236]

wlałeś jad goryczny (…) — Dziennikarz, na którego gorzki sąd o przeszłości i o przyszłości narodu wpłynęli „stańczycy”, teraz oskarża o to ich rzekomego patrona. [przypis redakcyjny]

[237]

uderzyłeś błazna ton (…) — jest to wyjątkowo dotkliwa krytyka; Zygmunt Krasiński, zanim porzucił wszelką krytykę szlacheckiej przeszłości, pisał o Polskiej historii i winach Polaków: „U nas było ogromne nic. Ni cnota, ni niegodziwość, ale mezzo termino: błazeństwo. Ni sroga tragedia, ni idylla niewinna, ale mezzo termino: farsa. I tak leżąc na kożuchu, pijąc małmazję i piwo, trefnując dziwnie krotofilnie — zeszliśmy do grobu. (…) O, ze śmiechu, który niegdyś rozlegał się po Polszcze całej, została nam tylko za wczesna starość. Polska lat pięćset się śmiała gardłem całym i komiczną była — przez kompensacją my dziś płaczem i czujem nieco tragiczniej!” (list do ojca z 26 I 1836). Skazą na kulturze polskiej, która dręczyła Krasińskiego był brak przejęcia się jakąkolwiek ideą, brak wzniosłości, pozostawiający ziejącą nicością pustkę, którą zasłania się błazenadą, cyrkiem, klownadą, operetką, kabaretem. „Uhonorowanie” Dziennikarza, który jest spadkobiercą tej rzewnej tradycji, laską błazeńską jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że samo ubolewanie oraz płacz nad utraconą wielkością i wzniosłością nie wystarczy, zaś w dalszych konsekwencjach prowadzi do samoośmieszenia. [przypis edytorski]

[238]

Młodości! wyrwi mię — odległa i jakby odwrócona parafraza apostrofy z Ody do młodości Mickiewicza. [przypis redakcyjny]

[239]

laseczka kaducza — tu: kaduceusz. [przypis redakcyjny]

[240]

konwenansowe szpangi — kajdany, więzy konwenansu, utartej i przyjętej formy bycia w sensie towarzyskim lub obyczajowo-moralnym. [przypis redakcyjny]

[241]

po ścianach złożone pałasze (…) — w opisie dekoracji wskazał autor: ponad sofą „złożone w krzyż szable”, „ponad biurkiem fotografia Matejkowskiego Wernyhory i litograficzne odbicie Matejkowskich Racławic”. [przypis redakcyjny]

[242]

sjesta (z hiszp.) — spoczynek, drzemka w spokoju (np. poobiednia). [przypis redakcyjny]

[243]

Rycerz — dalszy tekst ujawnia cechy, kojarzące go z historycznym Zawiszą Czarnym z Garbowa, który m.in. walczył pod Grunwaldem („Grunwald, miecze, król Jagiełło”), pozostał w tradycji jako symbol „rycerza niezłomnego”. Kazimierz Tetmajer był autorem „fantazji dramatycznej” Zawisza Czarny, którą wystawiono w teatrze krakowskim sześć tygodni przed premierą Wesela. [przypis redakcyjny]

[244]

zapady — rozpadliny, zapadnie. [przypis edytorski]

[245]

hajno — żmudnie, z trudem. [przypis edytorski]

[246]

szczyt (starop.) — tarcza. [przypis redakcyjny]

[247]

arkan — sznur, lina. [przypis edytorski]

[248]

myślałżeś — konstrukcja z partykułą -że-; znaczenie: czy myślałeś. [przypis edytorski]

[249]

panie Branecki — Branicki lub Branecki Franciszek Ksawery (ok. 1730–1819), hetman wielki koronny, współtwórca konfederacji targowickiej wraz z Sewerynem Rzewuskim i Szczęsnym Potockim; podczas powstania kościuszkowskiego zaocznie skazany na śmierć jako sprzedawczyk i zdrajca narodu. [przypis redakcyjny]

[250]

nie żałuj grosika, nie żałuj — wers z ludowej pieśni dożynkowej. [przypis redakcyjny]

[251]

dajże — konstrukcja z partykułą -że, tu: wzmacniającą wymowę czasownika. [przypis edytorski]

[252]

sztab moskieski — Hetman wykupuje się diabłom pieniędzmi, jakie sam brał od carycy Katarzyny II. „Chór” występuje w roli diabłów-oficerów rosyjskich (tak też ucharakteryzowani byli grający te role aktorzy w przedstawieniu krakowskim). Obraz cały wystylizowany na wzór Widma (Doktora) z Dziadów cz. III (z epilogu). [przypis redakcyjny]

[253]

żałujta (gw.) — forma 2 os. lm: żałujcie. [przypis edytorski]

[254]

braliśta (gw.) — forma 2 os. lm: braliście. [przypis edytorski]

[255]

Wojewoda — w baśni dramatycznej L. Rydla Zaczarowane koło Wojewoda, jedna z głównych postaci, zapisawszy duszę diabłu dla zdobycia buławy hetmańskiej, na koniec musi mu ją oddać. Stąd analogia między Hetmanem a Wojewodą. [przypis redakcyjny]

[256]

niecka — miska. [przypis edytorski]

[257]

kmotr — kumoter, kum, druh; Franciszka Ksawerego Branickiego łączyła w latach młodości przyjaźń ze Stanisławem Augustem. Później stał się jednak przeciwnikiem króla. [przypis redakcyjny]

[258]

do bękartów Carycy iść — Branicki ożenił się z Aleksandrą Engelhardtówną, naturalną córką carycy Katarzyny II. [przypis redakcyjny]

[259]

smalić cholewki (daw.) — zalecać się. [przypis edytorski]

[260]

widzęś nie przy szabli — widzę, że nie masz przy sobie szabli. [przypis edytorski]

[261]

sursum corda (łac.) — w górę serca. [przypis edytorski]

[262]

Huś ha, huś — tradycyjny okrzyk przy szczuciu psów na łowach. [przypis redakcyjny]

[263]

pon (gw.) — pan. [przypis edytorski]

[264]

Upiór — to zjawa Jakuba Szeli; ukazuje się ona Dziadowi, który niedawno uparcie wracał do myśli o „krwawych zapustach”, drażniąc ojca panny młodej, co wydał córki za „panów” z miasta. Jakub Szela (1737–1866), chłop ze Smarzowej niedaleko Tarnowa, stanął 20 lutego 1846 r. w Tarnowskicm Jasielskiem na czele żywiołowego „poruszenia chłopskiego” przeciw szlachcie, sprowokowanego przez administrację austriacką w Galicji dla rozbicia przygotowań do powstania narodowego. Później władze austriackie stłumiły chłopski sprzeciw wobec powrotu do pańszczyzny, a sam Szela musiał przenieść się z Galicji (w 1848 r.) na Bukowinę, gdzie otrzymał 30-morgową posiadłość od rządu cesarskiego, ale pozostawał pod nadzorem policyjnym. [przypis redakcyjny]

[265]

usty (daw. forma N.lm) — dziś: ustami. [przypis edytorski]

[266]

w orderach chodzę — po pacyfikacji wsi, przeprowadzonej przez administrację cesarską latem 1846 r., władze rozdały nagrody gromadom chłopskim zasłużonym w rozgromieniu szlachty gotującej się do powstania; oprócz nagród pieniężnych administracja rozdała również medale („ordery”). Legenda przyznała szczególny medal honorowy Szeli właśnie, choć nie odpowiadało to rzeczywistości: chłopski prowodyr nadawał się do usunięcia z okolicy, w której był działał, więc i przeniesiono go na wschód, na wówczas austriacką Bukowinę. [przypis redakcyjny]

[267]

podź (gw.) — pójdź, chodź. [przypis edytorski]

[268]

bośma (gw.) — bo jesteśmy. [przypis edytorski]

[269]

bez pół (gw.) — przez pół, w połowie; w pasie. [przypis edytorski]

[270]

mom ci sepnonć (gw.) — mam ci szepnąć. [przypis edytorski]

[271]

kiejbyśmy — gdybyśmy. [przypis edytorski]

[272]

idze (gw.) — idźże (konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że, wymowa gw.: -ze). [przypis edytorski]

[273]

wis (gw.) — wiesz. [przypis edytorski]

[274]

pirwy (gw.) — pierwszy. [przypis edytorski]

[275]

przyjdziewa (gw.) — przyjdziemy. [przypis edytorski]

[276]

lgnies (gw.) — lgniesz. [przypis edytorski]

[277]

to sie zeń (gw.) — to się żeń. [przypis edytorski]

[278]

zeniacka (gw.) — żeniaczka; zawarcie ślubu, małżeństwa. [przypis edytorski]

[279]

pirsy (gw.) — pierwszy. [przypis edytorski]

[280]

chycić (gw.) — chwycić. [przypis edytorski]

[281]

zaros (gw.) — zaraz. [przypis edytorski]

[282]

dyć (gw.) — przecież. [przypis edytorski]

[283]

k'sobie (gw.) — ku sobie; do siebie. [przypis edytorski]

[284]

byśwa (gw.) — byśmy. [przypis edytorski]

[285]

spolnie (gw.) — wspólnie; razem. [przypis edytorski]

[286]

ka (gw.) — gdzie; gdzieś. [przypis edytorski]

[287]

kces (gw.) — chcesz. [przypis edytorski]

[288]

na (gw.) — masz. [przypis edytorski]

[289]

juści — pewnie, na pewno, oczywiście. [przypis edytorski]

[290]

splezła się (gw.) — spadła, obsunęła się. [przypis redakcyjny]

[291]

kaś (gw.) — gdzieś. [przypis edytorski]

[292]

kabyśwa (gw.) — gdzie byśmy (ka: gdzie, śwa: -śmy, końcówka tzw. liczby podwójnej). [przypis redakcyjny]

[293]

Ino mi się nie broń — piosenka w Krakowskiem raczej nieznana. [przypis redakcyjny]

[294]

gołowąs — młodzik. [przypis edytorski]

[295]

kcioł (gw.) — chciał. [przypis edytorski]

[296]

pokiel (gw.) — pokąd, dokąd; dopóki. [przypis edytorski]

[297]

kołocy (gw.) — kołaczy, ciasta. [przypis redakcyjny]

[298]

w maju — w zieleni. [przypis redakcyjny]

[299]

A jak będzie słońce i pogoda — piosenka ludowa, popularna w kręgach ówczesnych krakowskich artystów. Pierwsza strofka w całości: „A jak będzie słońce i pogoda, słońce i pogoda, / Pójdziemy se razem do ogroda. / Będziemy se fijołecki smykać, fijołecki smykać. / Będziemy se ku sobie pomykać”. [przypis redakcyjny]

[300]

bibuła — tu: papier, pisanie (dziennikarstwo). [przypis redakcyjny]

[301]

co się na powietrzu spala jak garść lnu — por. Dziadów część II Adama Mickiewicza; spalona przez Guślarza prowadzącego obrzęd Dziadów garść kądzieli (przędzy lnianej) staje się znakiem przywołującym duchy nieobciążone grzechami, lecz niemogące trafić do nieba: „Podajcie mi garść kądzieli / Zapalam ją […] Niech się na powietrzu spali”. [przypis edytorski]

[302]

Walküra a. Walkiria (mit. germ.) — jedna z dziewic kierujących z woli boga Odyna losami bitew; miały odprowadzać cienie poległych do Walhalli i podawać pierwsze czasze niebiańskiego napoju. Przebywały na szczytach gór, pędziły w chmurach na rumakach. Spopularyzowała je opera Wagnera Die Walküre; Walkirie pędzą w niej na szczyty górskie (słynny „galop Walkirii”). [przypis redakcyjny]

[303]

ogromniec — ogromny, olbrzym. [przypis redakcyjny]

[304]

dziady z Kalwaryje — Kalwaria Zebrzydowska, na południe od Krakowa, była słynnym miejscem odpustowym (15 sierpnia), gdzie też schodzili się liczni żebracy, dziadowie-lirnicy, korzystający z ogromnego nagromadzenia wiernych, nawet z odległych stron. [przypis redakcyjny]

[305]

ujzoł (gw.) — ujrzał. [przypis edytorski]

[306]

duża (daw.) — tu: dużo. [przypis edytorski]

[307]

kaz (gw.) — gdzież. [przypis edytorski]

[308]

wszyćko (gw.) — wszystko. [przypis edytorski]

[309]

zaroz (gw.) — zaraz. [przypis edytorski]

[310]

ino sie przypiece siarka — tzn. jak tylko zapalą się (wówczas siarkowe) zapałki. [przypis redakcyjny]

[311]

zawrzes (gw.) — zawrzesz; zamkniesz. [przypis edytorski]

[312]

se gwarzcie (gw.) — rozmawiajcie sobie. [przypis edytorski]

[313]

jo (gw.) — ja. [przypis edytorski]

[314]

mom (gw.) — mam. [przypis edytorski]

[315]

mos (gw.) — masz. [przypis edytorski]

[316]

tęgom (gw.) — tęgą; mocną. [przypis edytorski]

[317]

jakisik (gw.) — jakiś. [przypis edytorski]

[318]

swarzyć — kłócić się. [przypis edytorski]

[319]

Wernyhora — por. objaśnienie „Dekoracji” na pocz. aktu I. Charakterystyczne jest tu pojawienie się Wernyhory jako „Polaka”, więc w stroju „polskim”, zapewne szlacheckim, wita wszakże Gospodarza na sposób ukraiński: sława. [przypis redakcyjny]

[320]

dziecka (gw.) — dzieci. [przypis edytorski]

[321]

Niechajże żona… — tzn. niechaj żona w alkierzu sobie zostanie. [przypis redakcyjny]

[322]

niechajże — poniechaj; zostaw (konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że) [przypis edytorski]

[323]

asaństwu (daw.) — (wielmożnym) państwu. [przypis edytorski]

[324]

hen od kresów — zgodnie z legendą: z Ukrainy, „kresów Rzeczypospolitej”. [przypis redakcyjny]

[325]

wraz — razem. [przypis edytorski]

[326]

serceście zobligowali — zobowiązaliście, podbiliście serce. [przypis redakcyjny]

[327]

serce z miską — raczej: „serce jak na misce”, tzn. otwarte (por. „serce jak na dłoni”). [przypis redakcyjny]

[328]

zjęzykowali (neol.) — naopowiadali. [przypis redakcyjny]

[329]

chudoba — mienie, gospodarstwo. [przypis redakcyjny]

[330]

wszystko błoto — całe błoto. [przypis edytorski]

[331]

tyle (gw.) — takie, tak wielkie. [przypis edytorski]

[332]

przy wenie — w dobrym nastroju. [przypis redakcyjny]

[333]

kiej (gw.) — kiedy; tu: przecież. [przypis edytorski]

[334]

wolnoć — czy wolno (konstrukcja z partykułą -ci, skróconą do -ć). [przypis edytorski]

[335]

Przypominasz krwawe łuny — aluzja do tzw. „koliszczyzny”, krwawego buntu chłopów ukraińskich przeciw polskiej szlachcie w 1763 r. Postać Wernyhory zjawia się na tle tych właśnie historycznych wydarzeń; na takim też tle ukazuje go Słowacki w Śnie srebrnym Salomei. Tam poeta każe mu opowiadać, iż porwie go „piekielny, biały rumak” z „lirą grającą u siodła”, ale że wróci, kiedy Polska będzie trupem; na dźwięk liry trup Polski powstanie. Przed Weselem, a nawet przed weselem Rydla, pisał Wyspiański rapsod pt. Wernyhora. [przypis redakcyjny]

[336]

Pan-Dziad z lirą — tak właśnie zjawia się Wernyhora w Śnie srebrnym Salomei, z lirą, w płaszczu dziadowskim (tu jest jednak w typowym „stroju polskim”). Księżniczka mówi u Słowackiego: „Ten koń, z lirą grającą u siodła, / I z dumkarzem zapomnianym (…)”. Wernyhora zaś zapowiada: „Aż kiedyś — gdy na godzinie / Stanie miesiąc o północy, / To koń znowu z siodła skinie / Mego ducha na kurhany, / Taj znów zagra dziad z powagą (…)”. [przypis redakcyjny]

[337]

gotowo (daw., gw.) — tu: gotowe. [przypis edytorski]

[338]

Roześlesz wici przed świtem (…) — za pomocą wici przekazywano w dawnej Polsce rozporządzenia królewskie, w szczególności zaś zwoływano tak pospolite ruszenie na wojnę (na wici, długim kiju, umieszczano „listy”, tj. zarządzenia, i przekazywano coraz dalej, jakby sztafetą). [przypis redakcyjny]

[339]

porozsełam — porozsyłam. [przypis edytorski]

[340]

przykaż im ciszą — nakaż im milczenie. [przypis edytorski]

[341]

brzeszczot — klinga, ostrze szabli. [przypis redakcyjny]

[342]

Archanioł — Wernyhora przybywa z Ukrainy, której godłem był św. Michał Archanioł. [przypis edytorski]

[343]

dziwno — dziwnie. [przypis edytorski]

[344]

kuszcz (z ukr.) — krzew, krzak. [przypis redakcyjny]

[345]

drużba — tu w znaczeniu zbiorowym: drużyna, poczet. [przypis redakcyjny]

[346]

ryngraf — wypukła, srebrna lub złota blaszka, zwykle z wyrytym lub malowanym wizerunkiem Matki Boskiej. Niegdyś, zawieszona na szyi, z wyobrażeniem orła polskiego, oznaczała oficera będącego na służbie. [przypis redakcyjny]

[347]

jednoś — tylko. [przypis edytorski]

[348]

ka (gw.) — gdzie. [przypis edytorski]

[349]

posed (gw.) — poszedł. [przypis edytorski]

[350]

borba (z ukr.) — walka, bójka. [przypis redakcyjny]

[351]

ka (gw.) — gdzie, gdzieś. [przypis edytorski]

[352]

cary (gw.) — czary. [przypis edytorski]

[353]

duza (gw.) — dużo. [przypis edytorski]

[354]

Sam tu! (starop.) — wezwanie: przyjdź tu, chodź tu. [przypis edytorski]

[355]

nasza — tj. zapewne: nasza sprawa. [przypis redakcyjny]

[356]

duchem — szybko, co tchu. [przypis redakcyjny]

[357]

cięgiem (gw.) — ciągle, nieustannie. [przypis edytorski]

[358]

bacuj — bacz, miej się na baczności. [przypis redakcyjny]

[359]

u rozstajnych dróg — miejsce, gdzie mitologia ludowa lokuje „złe”: diabły, upiory, strachy. [przypis redakcyjny]

[360]

zmóg — zmógł; pokonał. [przypis edytorski]

[361]

kur — kogut; nocne pianie koguta miewało w mitologii ludowej (nie jedynie zresztą) znaczenie magiczne, w szczególności trzecie, nad ranem. [przypis redakcyjny]

[362]

ino (gw.) — tylko. [przypis edytorski]

[363]

zseła — zsyła. [przypis edytorski]

[364]

copka (gw.) — czapka. [przypis edytorski]

[365]

wzdon (gw.) — wzdął; wezbrał (na sile). [przypis edytorski]

[366]

delia — należący do starop. stroju szlachty wierzchni ubiór męski, narzucany na żupan, podbity futrem i z futrzanym kołnierzem, przeważnie barwny. [przypis redakcyjny]

[367]

kiela (gw.) — ile. [przypis edytorski]

[368]

tela (gw.) — tyle. [przypis edytorski]

[369]

odmieniec — istota „nieczysta” (por. lud. „z piekła odmieniec”). [przypis redakcyjny]

[370]

ony (gw.) — on. [przypis edytorski]

[371]

piernół (gw.) — pierdnął. [przypis edytorski]

[372]

łysnął (gw.) — błysnął. [przypis edytorski]

[373]

naroz (gw.) — naraz, nagle. [przypis edytorski]

[374]

błocko — błoto. [przypis edytorski]

[375]

ka (gw.) — gdzie. [przypis edytorski]

[376]

na przysieniu — u progu sieni domu. [przypis redakcyjny]

[377]

aleć — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do -ć. [przypis edytorski]

[378]

jensze (gw.) — inne. [przypis edytorski]

[379]

godos (gw.) — gadasz, mówisz. [przypis edytorski]

[380]

na szczerbie — na wyłomie (muru obronnego). [przypis redakcyjny]

[381]

zbili (gw.) — od: zbilić, zbylić: pamiętać, pomyśleć o czymś, tu: ani zbili: w jakimś innym sensie, dziś mętnym (jak cała przemowa Gospodarza); może: niewątpliwie lub tp. [przypis redakcyjny]

[382]

Goście — w I wydaniu dokładniej: Goście z miasta, do nich to zwraca się Gospodarz „Wy się wynudzicie w mieście…”). [przypis redakcyjny]

[383]

Nastrój?… — słowa zwrócone przeciw poszukiwaniu „nastrojów”, znamiennych dla sztuki modernistycznej (Stimmung), ale tu raczej dla modnej wówczas postawy, podporządkowującej zachowanie się zmiennym, lecz przeważnie posępnym lub marzycielskim nastrojom, odpowiadającym pesymizmowi w poglądzie na świat. [przypis redakcyjny]

[384]

czy cię nudzi — tzn. czy odczuwasz nudności, mdłości. [przypis edytorski]

[385]

ino (gw.) — tylko. [przypis edytorski]

[386]

evviva l'arte (wł.) — niech żyje sztuka. Przybliżony cytat z wiersza Kazimierza Tetmajera Evviva l'arte z Poezyj, Serii II (1894): „i chociaż życie nasze nic niewarte: / evviva l'arte!”. Wiersz ten, głosząc hasło „sztuki dla sztuki”, stał się bez mała programową deklaracją polskich modernistów. [przypis redakcyjny]

[387]

kult Bachusa i Astarte — Bachus w mit. rzym.: bóg wina; Astarte: babilońska i fenicka bogini miłości (także: wojny, księżyca, niebios). [przypis redakcyjny]

[388]

trzos — sakiewka; torebka na pieniądze. [przypis edytorski]

[389]

zniwelować się — zrównać się, zejść. [przypis redakcyjny]

[390]

Chopin gdyby jeszcze żył (…) — w bełkotliwych wynurzeniach pijanego Nosa komentatorzy dosłuchiwali się echa deklaracyj Stanisława Przybyszewskiego, jego fascynacji muzyką Chopina (którego kompozycje grywał podczas pijatyk w gronie cyganerii). W samej postaci Nosa odnajdywano uosobienie „przybyszewszczyzny” krakowskiej. Owo zagadkowe „ram-tam-tam-tam-tam”, które w ustach Nosa zastanawiało może czasem którego z czytelników Wesela, to niewątpliwie nic innego, tylko fraza z Preludium A-dur Chopina, które Przybyszewski godzinami potrafił grywać w chwili największego napięcia, waląc coraz wścieklej, coraz rozpaczliwiej w klawiaturę. I więcej znalazłoby się cech przybyszewszczyzny w Nosie; pewne aktorstwo desperacji, owo „na plan pierwszy wstąpić muszę”, i echa Nadczłowieka: „Bonaparte, ten miał nos” etc. W ten sposób, tą jedną figurą, Wyspiański otwiera (dla wtajemniczonych) okno na cały dwuletni bujny okres krakowskiego i polskiego życia artystycznego. Nos, ten maruder przybyszewszczyzny, odcina się od tego całego środowiska tragicznie groteskową plamą (por. Tadeusz Żeleński-Boy, Plotka o „Weselu”). [przypis redakcyjny]

[391]

zgotowione (gw.) — przygotowane. [przypis edytorski]

[392]

Całowałem Morawiankę — zapewne cząstkowa parafraza jakiejś piosenki, może żołnierskiej (Galicja i Czechy z Morawami wchodziły w skład Austrii, łączyła ich mieszkańców często wspólna służba wojskowa). [przypis redakcyjny]

[393]

insze (gw.) — inne. [przypis edytorski]

[394]

après nous le déluge (fr.) — dosłownie: „po nas [choćby] potop”, „po mojej śmierci niech się dzieje, co chce”, maksyma przypisywana Ludwikowi XV (a raczej powiedziała doń tak pani de Pompadour, chcąc go pocieszyć po klęsce poniesionej pod Rossbach). [przypis redakcyjny]

[395]

gajdus (gw.) — tej formy nie ma w Słowniku gwar polskich J. Karłowicza; gajda: nicpoń, głupiec; gajdziasty: niezgrabny, ociężały. [przypis redakcyjny]

[396]

piniądze tobyś chcioł brać — na zabawie chłopskiej po rzuceniu pieniędzy grajkom można sobie zatańczyć wedle własnej woli (np. na żądaną nutę). [przypis redakcyjny]

[397]

mieście grać powinni (gw.) — mnie powinniście grać (konstrukcja z przestawną końcówką czasownika). [przypis edytorski]

[398]

kazujecie (gw.) — każecie; przykazujecie. [przypis edytorski]

[399]

jagem wom zesypoł (gw.) — jak wam zasypałem (nasypałem). [przypis edytorski]

[400]

spiere (gw.) — spiorę. [przypis edytorski]

[401]

gawędzić — tu: w znaczeniu gwarowym (podkrakowskim): przeszkadzać, zawadzać. [przypis redakcyjny]

[402]

mieście grać powinni — tzn. mnie grać powinniście. [przypis redakcyjny]

[403]

szóstka — potoczna nazwa monety dwudziestohalerzowej (równowartości sześciu krajcarów, które były w obiegu w Galicji do 1857 r.), ok. 1900 r. wartość nabywcza takiej sumy odpowiadała cenie litra mleka lub kilograma chleba; szóstkeście dali (gw.): konstrukcja z przestawną końcówką czasownika, inaczej: daliście szóstkę. Tadeusz Boy-Żeleński, świadek epoki, twierdzi, że autentyczny Czepiec miał za złe Wyspiańskiemu, iż kazał mu się targować o tak małą kwotę, jakiej by porządny gospodarz nie dawał muzykantom (por. Plotka o „Weselu”). [przypis edytorski]

[404]

dejze (gw.) — dajże. [przypis edytorski]

[405]

następ (gw.) — cofnij się. [przypis redakcyjny]

[406]

pojdze (gw.) — pójdźże (konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że w wymowie gwarowej). [przypis edytorski]

[407]

caf się (gw.) — cofnij się. [przypis redakcyjny]

[408]

szuruj (gw.) — idź, wynoś się. [przypis redakcyjny]

[409]

wicie (gw.) — wiecie. [przypis edytorski]

[410]

gazdoń (gw.) — wyraz obelżywy. [przypis redakcyjny]

[411]

pokil (gw.) — póki, dopóki. [przypis edytorski]

[412]

was (gw.) — wasz (mąż). [przypis edytorski]

[413]

juści (gw.) — pewnie, oczywiście. [przypis edytorski]

[414]

tylecka (gw.) — tyle. [przypis edytorski]

[415]

późni (gw.) — później. [przypis edytorski]

[416]

cięgiem (gw.) — ciągle. [przypis edytorski]

[417]

piknie (gw.) — pięknie. [przypis edytorski]

[418]

ino (gw.) — tylko. [przypis edytorski]

[419]

poziwo (gw.) — poziewa. [przypis edytorski]

[420]

cy (gw.) — czy. [przypis edytorski]

[421]

odydzie (gw.) — odejdzie, odjedzie. [przypis edytorski]

[422]

szyćko (gw.) — wszystko. [przypis edytorski]

[423]

udać się komuś (dwa., gw. — spodobać się komuś. [przypis edytorski]

[424]

w cały bidzie (gw.) — w całej biedzie. [przypis edytorski]

[425]

kontent (daw.) — zadowolony. [przypis edytorski]

[426]

upornie — uporczywie. [przypis edytorski]

[427]

Polymnia a. Polihymnia — Muza poezji lirycznej i muzyki, wynalazczyni liry. Przedstawiano ją w pozie pełnej zadumy, często okrytą welonem. Jest rysunek Wyspiańskiego tak właśnie przedstawiający Polihymnię (z 1897 r.). [przypis redakcyjny]

[428]

feleton powieści — felieton, tu: powieść drukowana w odcinkach w gazecie (fr.: roman feuilleton). [przypis redakcyjny]

[429]

wiersz — tu: wers. [przypis edytorski]

[430]

że staliście się anieli — nawiązanie do słów z wiersza J. Słowackiego o sile fatalnej jego poezji, która działać będzie: „aż was, zjadacze chleba w aniołów przerobi” (por. Testament mój). Wyspiański podejmuje dyskusję z romantyzmem, z uwznioślonym wizerunkiem Polski, Polaków i polskości wykreowanym przez poezję romantyczną. Nadała ona naszemu patriotyzmowi ton trudny do utrzymania; nie wiadomo, co z tym projektowanym patriotycznym „anielstwem” począć, jak mówi Maryna, czyli nie ma sposobu, by je wykorzystać w codziennym życiu i działaniu. [przypis edytorski]

[431]

z tylum (…) zawracał — z tylu zawracałem (konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika). [przypis edytorski]

[432]

wszędy (daw.) — wszędzie. [przypis edytorski]

[433]

zdyb (gw.) — znajda. [przypis redakcyjny]

[434]

dejciez (gw.) — dajecież. [przypis edytorski]

[435]

ino (gw.) — tylko. [przypis edytorski]

[436]

jo (gw.) — ja. [przypis edytorski]

[437]

wim (gw.) — wiem. [przypis edytorski]

[438]

pedziołbym (gw.) — powiedziałbym. [przypis edytorski]

[439]

kajś (gw.) — gdzieś. [przypis edytorski]

[440]

ka (gw.) — gdzie. [przypis edytorski]

[441]

pon (gw.) — pan. [przypis edytorski]

[442]

mioł (gw.) — miał. [przypis edytorski]

[443]

chlebny piec — piec chlebowy (służący do wypieku chleba). [przypis edytorski]

[444]

jeźli (gw.) — jeśli. [przypis edytorski]

[445]

wzion (gw.) — wziął. [przypis edytorski]

[446]

spion (gw.) — spiął (tu: ściągnął wodze uprzęży konnej, ew. spiął strzemionami ponaglając do biegu). [przypis edytorski]

[447]

jesce (gw.) — jeszcze. [przypis edytorski]

[448]

straśnie (gw.) — strasznie. [przypis edytorski]

[449]

szyćkiego (gw.) — wszystkiego. [przypis edytorski]

[450]

śnig, mliko (gw.) — śnieg, mleko. [przypis edytorski]

[451]

nik (gw.) — nikt. [przypis edytorski]

[452]

bajok (gw.) — bajarz, łgarz. [przypis redakcyjny]

[453]

śpik (gw.) — malec; [śpioch; red. WL]. [przypis redakcyjny]

[454]

jo naloz (gw.) — ja znalazłem. [przypis edytorski]

[455]

bedzies świciuł (gw.) — będziesz świecił. [przypis edytorski]

[456]

zbierema się (gw.) — zbierzemy się. [przypis edytorski]

[457]

rozmówiewa sie (gw.) — rozmówcie się; porozmawiajcie, umówcie się. [przypis edytorski]

[458]

ni mocie ka (gw.) — nie macie gdzie. [przypis edytorski]

[459]

kajś sie zbiroł, kajś sie broł (gw.) — gdzieś się zbierał, gdzieś się brał (wybierał). [przypis edytorski]

[460]

jo to wim (gw.) — (czy) ja to wiem. [przypis edytorski]

[461]

tyz (gw.) — też. [przypis edytorski]

[462]

więcy (gw.) — więcej. [przypis edytorski]

[463]

akcyza — cło na rogatkach miejskich, tu przenośnie: zajęcie uciążliwe. [przypis redakcyjny]

[464]

Placówka — zapewne od tytułu powieści Prusa w znaczeniu ważnego stanowiska, służby; tu w intencji ironicznej. [przypis redakcyjny]

[465]

Danaidy (mit. gr.) — córki Danaosa skazane na czerpanie wody sitem, zatem na pracę daremną i bez sensu. [przypis redakcyjny]

[466]

wist — gra w karty. [przypis redakcyjny]

[467]

co jo wim, jescem sie nie zgodała ś nim (gw.) — co ja wiem, jeszcze się z nim nie rozmówiłam (umówiłam, dogadałam). [przypis edytorski]

[468]

krasa (gw.) — krowa maści czerwono-białej lub czarno-białej. [przypis redakcyjny]

[469]

siemieniatka (gw.) — krowa maści siemieniatej (siemieniaty: pstry, w cętki lub brunatny, raczej używa się w odniesieniu do kur: siemieniatka to kura pstra). [przypis redakcyjny]

[470]

jageś jesce była (gw.) — jak jeszcze byłaś (konstrukcja z przestawną końcówką czasownika). [przypis edytorski]

[471]

zacnie a. zacni (gw.) — zatęskni. [przypis edytorski]

[472]

bez cały ty wsioski roboty (gw.) — bez całej tej wiejskiej roboty. [przypis edytorski]

[473]

cnieło — cniło, tęskniło. [przypis edytorski]

[474]

tutok (gw.) — tutaj. [przypis edytorski]

[475]

mos (gw.) — masz. [przypis edytorski]

[476]

bez to (gw.) — przez to. [przypis edytorski]

[477]

posłaś (gw.) — poszłaś (tu: za mąż). [przypis edytorski]

[478]

telo, co byś sie wyniosła (gw.) — tak jakbyś się wyniosła. [przypis edytorski]

[479]

chcioł (gw.) — chciał. [przypis edytorski]

[480]

dzisiok (gw.) — dzisiaj. [przypis edytorski]

[481]

wydać się — wyjść za mąż. [przypis edytorski]

[482]

ś nim (gw.) — z nim. [przypis edytorski]

[483]

ka (gw.) — gdzie. [przypis edytorski]

[484]

legnoł (gw.) — położył się. [przypis edytorski]

[485]

idze (gw.) — idźże (konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że w wymowie gwarowej). [przypis edytorski]

[486]

ino (gw.) — tylko. [przypis edytorski]

[487]

z umęcenia (gw.) — ze zmęczenia. [przypis edytorski]

[488]

ino (gw.) — tylko. [przypis edytorski]

[489]

w taki (gw.) — w takiej. [przypis edytorski]

[490]

jesce (gw.) — jeszcze. [przypis edytorski]

[491]

wsady (gw.) — wszędzie. [przypis edytorski]

[492]

jakby cejco (gw.) — jakby coś ważnego. [przypis redakcyjny]

[493]

kaz (gw.) — gdzież. [przypis edytorski]

[494]

tyz (gw.) — też. [przypis edytorski]

[495]

Stanisławski, Jan (1860–1907) — objąwszy katedrę pejzażu w krakowskiej ASP, wprowadził metodę studiów plenerowych. Jeden to z najwybitniejszych przedstawicieli impresjonizmu w malarstwie polskim. Malował małe pejzaże liryczne, głównie o motywach ukraińskich (stamtąd pochodził) i podkrakowskich, znakomicie oddając nastrój. Zresztą słowa Pana Młodego świetnie charakteryzują jego „obrazki”. [przypis redakcyjny]

[496]

my sie nie rozumiewa (gw.) — my się nie rozumiemy. [przypis edytorski]

[497]

wycniół sie (gw.) — przecknął, obudził się. [przypis edytorski]

[498]

mitręga (daw., gw.) — znój, trud. [przypis edytorski]

[499]

wsioscy (gw.) — wiejscy; ze wsi. [przypis edytorski]

[500]

zbajczyć — wymyślić coś nierzeczywistego. [przypis redakcyjny]

[501]

byśwa byli (gw.) — byście byli. [przypis edytorski]

[502]

wyszczezyły [mu] się — znaczenie wyrazu być może w związku z wyr. „wyszczerzać się”, śmiać się. [przypis redakcyjny]

[503]

wczas (daw., gw.) — odpoczynek. [przypis edytorski]

[504]

żarny — rozżarzony, palący się, jarzący. [przypis redakcyjny]

[505]

wielga (gw.) — wielka. [przypis edytorski]

[506]

harny (gw.) — dumny, zuchwały. [przypis redakcyjny]

[507]

żarny — żarna; kamienie do ucierania ziaren na mąkę. [przypis edytorski]

[508]

karazyje — karazja, grube wełniane sukno, z którego szyto chłopskie sukmany, jak również odzież żołnierską. [przypis edytorski]

[509]

mirzać się — znaczenie wyrazu niejasne, zapewne: wykazać się, wziąć się do czegoś realnego [względnie: mierzyć się; red. WL]. [przypis redakcyjny]

[510]

Dnieje (…) — dialog zawiera krytykę konserwatywnych koncepcji politycznych dotyczących relacji między polskim ludem a szlachtą, poruszanych m.in. w Psalmach przyszłości i Przedświcie, gdzie Krasiński, starając się ukoić lęk przed możliwą rzezią szlachty, rewolucją chłopską i w związku z tym rozbratem wewnątrz narodu, postulował ścisły sojusz między tymi dwoma stanami („Jeden tylko, jeden cud: / Z szlachtą polską polski lud”). Wykrzyknik Czepca: „Dnieje!!!” stanowi bezpośrednie nawiązanie do tytułu Przedświtu i oznacza świt niepodległości Polski. [przypis edytorski]

[511]

wiszar — ziele czepiające się kamieni, skał. Wyraz ten zrobił raczej niespodzianą „karierę” w literaturze modernizmu, w poezji. Wyspiański kpił z tej maniery: „»Wiszary«? znany wyraz, powszechnie zużyty, / Artur Górski, Miciński karmią się nim co dzień (…)”. [przypis redakcyjny]

[512]

zarucko (gw.) — zaraz. [przypis redakcyjny]

[513]

kajsi (gw.) — gdzieś. [przypis edytorski]

[514]

wiciny — tu: wici; określenie to oznacza stosowany w dawnej Polsce sposób zwoływania pospolitego ruszenia; początkowo znakiem, że król zwołuje armię były wierzbowe gałązki (witki, wici) rozwożone od dworu do dworu, następnie zastapiły je listy ze stosowną informacją. [przypis redakcyjny]

[515]

kandy — kędy, gdzie. Dom Tetmajera stał na wzniesieniu przy drodze bocznej, prowadzącej ku gościńcowi z Krakowa. [przypis redakcyjny]

[516]

lazom (gw.) — lezą; wchodzą. [przypis edytorski]

[517]

szarpła — dziś popr. forma: szarpnęła. [przypis edytorski]

[518]

wniść (gw.) — wejść. [przypis edytorski]

[519]

kces (gw.) — chcesz. [przypis edytorski]

[520]

ćwirć — ćwierć; tu: drewniane naczynie służące do mierzenia (o pojemności ok. 25 litrów). [przypis redakcyjny]

[521]

ponad Kraków — ze wzniesienia w Bronowicach roztaczał się widok na cały Kraków wraz z Wawelem na horyzoncie. [przypis redakcyjny]

[522]

hań (gw.) — tam. [przypis edytorski]

[523]

cózeście sie kosów jeni (gw.) — cożeście się chwycili za kosy; czemu chwyciliście za kosy. [przypis edytorski]

[524]

haw (gw.) — tu. [przypis edytorski]

[525]

wiency (gw.) — więcej. [przypis edytorski]

[526]

wali — tu: nadchodzi, nadciąga. [przypis edytorski]

[527]

biesi — biesy; diabły. [przypis edytorski]

[528]

jesce (gw.) — jeszcze. [przypis edytorski]

[529]

wi (gw.) — wie. [przypis edytorski]

[530]

lo (gw.) — dla. [przypis edytorski]

[531]

inso (gw.) — inna. [przypis edytorski]

[532]

zbira (gw.) — zbiera. [przypis edytorski]

[533]

zara (gw.) — zaraz. [przypis edytorski]

[534]

śkapa (gw.) — szkapa; koń. [przypis edytorski]

[535]

Toń — Tonie, wieś na północ od Krakowa, blisko Bronowic. [przypis redakcyjny]

[536]

Królowa — Matka Boska Częstochowska jako „Królowa Korony Polskiej”. [przypis redakcyjny]

[537]

manifest pisze — tu, zgodnie z tradycją poezji konfederacji barskiej, Matka Boska jest traktowana niby regimentarz, który pisze i rozsyła manifesty. [przypis redakcyjny]

[538]

słysta (gw.) — słyszcie. [przypis edytorski]

[539]

syscy (gw.) — wszyscy. [przypis edytorski]

[540]

kaz ta (gw.) — gdzież to. [przypis edytorski]

[541]

cyli (gw.) — czyli. [przypis edytorski]

[542]

ka (gw.) — gdzie; gdzieś. [przypis edytorski]

[543]

kajsim zabył (gw.) — gdzieś zapomniałem. [przypis edytorski]

[544]

ino (gw.) — tylko. [przypis edytorski]

[545]

chyloł (gw.) — schylał. [przypis edytorski]

[546]

copke (gw.) — czapkę. [przypis edytorski]

[547]

bez tom (gw.) — przez tę. [przypis edytorski]

[548]

wiecha — pęk. [przypis edytorski]

[549]

najdę (gw.) — znajdę. [przypis edytorski]

[550]

ka (gw.) — gdzie. [przypis edytorski]

[551]

ktosik — ktoś, domyślnie: może „zły”, bies u rozstajnych dróg (zgodnie z mitologią ludową). [przypis redakcyjny]

[552]

zastanowić się (daw.) — zatrzymać się; stanąć. [przypis edytorski]

[553]

ino (gw.) — tylko. [przypis edytorski]

[554]

syćko (gw.) — wszystko. [przypis edytorski]

[555]

ze skałek — raczej z panewek, na które w broni „skałkowej” sypano proch, a kurek ze „skałką”, tj. krzesiwem, spadając powodował wybuch, wystrzał. [przypis redakcyjny]

[556]

ciś — dziś popr. forma: ciśnij; rzuć. [przypis edytorski]

[557]

wyciąg w zad (gw.) — wyciągnij w tył. [przypis edytorski]

[558]

pozałóż (gw.) — pozakładaj. [przypis edytorski]

[559]

chycą (gw.) — chwycą. [przypis edytorski]

[560]

wspak (gw.) — od końca, od tyłu, w odwróconej kolejności. [przypis edytorski]

[561]

ni majom (gw.) — nie mają. [przypis edytorski]

[562]

racie — kończyny, tu niby-ręce. [przypis redakcyjny]

[563]

copka (gw.) — czapka. [przypis edytorski]

[564]

Miałeś, chamie, złoty róg — słowa Wyspiańskiego do melodii ludowej, którą dołączył do tekstu; później „przyjęły się” i słowa jako piosenka rzekomo ludowa. [przypis redakcyjny]

[565]

stroiki — przybrania ludowego stroju krakowskiego. [przypis redakcyjny]

[566]

nieustawny — tu: nieustanny, nieustający. [przypis redakcyjny]