Spis treści

    Introdukcja
  1. Hałajda
  2. Konfederaci
  3. Tytar
  4. Święto w Czehrynie
  5. Trzeci kur
  6. Czerwona uczta
  7. Hupalowszczyzna
  8. Uczta w Łysiance
  9. Lebedyn
  10. Gonta w Humaniu
  11. Epilog
  1. Antysemityzm: 1
  2. Dziecko: 1 2
  3. Literat: 1
  4. Morderstwo: 1
  5. Mądrość: 1
  6. Młodość: 1
  7. Nauka: 1
  8. Obowiązek: 1
  9. Ojciec: 1 2
  10. Okrucieństwo: 1
  11. Patriota: 1
  12. Pogrzeb: 1
  13. Pokora: 1
  14. Przemijanie: 1 2
  15. Przemoc: 1
  16. Przysięga: 1
  17. Radość: 1
  18. Smutek: 1
  19. Strach: 1
  20. Twórczość: 1
  21. Walka: 1
  22. Wojna: 1 2
  23. Wychowanie: 1

Uwspółcześnienia

Pisownia łączna / rozdzielna: jużbym > już bym; ludzieby > ludzie by; wysokoby > wysoko by; biedy-by > biedy by itp.; w około > wokoło; dla tego > dlatego; poniewoli > po niewoli; napróżno > na próżno; po pod > popod; po za > poza; po nad > ponad; w pośród > wpośród; bezemnie > beze mnie; wal-że > walże; tak-to > tak to; chcesz-li > chceszli; niema > nie ma; nietrzeba > nie trzeba; niebardzo > nie bardzo; co niebądź > co nie bądź; Cicho-no > Cicho no; Chodź-no > Chodź no; Bez ojca-m została > Bez ojcam została; hersztu > hersz tu.

Pisownia małą i wielką literą: Tykicz gniły > Tykicz Gniły; ujednolicono: sicz, Sicz > Sicz.

Pisownia wielką i małą literą w zdaniu: Gdzie watażka? kto obroni? > Gdzie watażka? Kto obroni? itp.

Pisownia joty: djabelska > diabelska; historya > historia; kierezyach > kierezyjach (zachowano niektóre daw. formy dla rytmu wiersza).

Zamieniono é pochylone zgodnie z dzisiejszą pisownią na e: mojéj > mojej itp., na y: tém > tym itp. lub na i: odpoczeniéj-że > odpocznijże.

Pisownia spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych: nizko > nisko; zaporozki > zaporoski; z po za > spoza; zkąd > skąd; strzedz > strzec.

Pisownia poszczególnych wyrazów: nócą > nucą; półkownikiem > pułkowinikiem; skłóli > skłuli; niewymówne > niewymowne; wskróś > wskroś; tłómacz > tłumacz; Pobłogosław' > Pobłogosław; cerkiew' > cerkiew (opuszczono daw. zapis miękkości wygłosowego w) itp.; żałośna > żałosna; dowódzca > dowódca; zejdzie > wzejdzie (słońce).

Pisownia numerów w nazwach osób w części dramatycznej: 1szy STARSZY > I STARSZY; 2gi STARSZY > II STARSZY itp.

Fleksja: tém > tym itp.; niememi > niemymi itp.; moję > moją itp.; hetmanowę > hetmanową; mię, mnie > mnie; zeszle > ześle.

Interpunkcja: zamieniono formę wielokropka (…. > …); uzupełniono przecinki, np. Rźniéj kobzarzu, lej szynkarzu! > Rżnij, kobzarzu, lej, szynkarzu!

Poprawiono omyłki źródła: nas > nasz (Ot taki-to nasz ataman, Orlisko nas miły!); urźniéjmy > urżnijmy itp.; łosiczka > łasiczka.

Taras SzewczenkoHajdamacy[1]tłum. Leonard Sowiński

1
PrzemijanieŚwiat stoi, a wszystko i mija, i ginie,
Lecz o tym, skąd idzie i kędy przepada —
I dureń, i mądry nie wiedzieć co gada…
Ten żyje, ów kona… Owo się rozwinie,
5
A tamto zwiędnieje, na wieki zwiędnieje —
I liście pożółkłe gdzieś wicher rozwieje.
A świat tak i będzie, taki sam wschód słońca,
I gwiazdy tak samo popłyną bez końca,
I ty, jak i zwykle, o mój białolicy!
10
Po niebios błękitach w noc jasną przelecisz,
Popatrzysz się w czyste zwierciadło krynicy
I w morze bez granic — i znowu zaświecisz,
Jak nad Babilonu wiszącym ogrodem,
Nad starą mogiłą i biednym jej rodem.
15
O wieczny mój! z tobą, sam nie wiem dlaczego,
Jak z bratem czy siostrą rozmawiam z ochotą
I dumkę ci śpiewam z natchnienia twojego…
Twórczość, DzieckoAch, radźże mi dzisiaj z tą krwawą tęsknotą!
Nie jestem samotny, nie jestem sierotą…
20
Mam dziatki — a nie wiem, co robić mam z nimi!
Grzech ukryć je w sobie — te duchy żyjące,
Bo może to braci pocieszy na ziemi,
Gdy ujrzą te słowa i łzy te palące,
Którymi pieśń moja płakała nad nimi…
25
O, nie! nie ukryję — wszak to duch żyjący!
Jak błękit niebieski bez granic widnieje,
Tak duch bez początku i śmierci istnieje…
Lecz gdzież to on będzie?… dźwięk przemijający!..
Ach! dajcież przynajmniej choć pamięć mi swoją,
30
Bo ciężką jest piersi bezsławna mogiła…
Kochała was ona, o kwiaty wy moje!
I dolę tę waszą opiewać lubiła…
Tymczasem do świtu zaśnijcie, me dzieci,
A ja wam Watażki[2] poszukam po świecie.

*

35
Hajże, zuchy, Hajdamacy!
Świat wielki do woli,
Lećcie chłopcy, pohulajcie,
Poszukajcie doli.
Syny moje niedorosłe,
40
Nierozumne dzieci,
Kto was szczerze, sierot biednych,
Przygarnie na świecie?…
Syny moje! orły moje!
Ej, na Ukrainę!
45
Choć i licho tam się zdarzy,
Toć pośród rodziny.
Tam znajdziecie dusze szczere,
Zginąć wam nie dadzą;
A tu… a tu… ciężko, dziatki!
50
Kiedy w dom wprowadzą,
Literat, MądrośćPowitają was ze śmiechem,
Ten już zwyczaj mają —
Wszyscy wielcy, drukowani,
Słońce nawet łają…
55
„Nie z tej strony — mówią — wschodzi,
I nie dobrze świeci,
Tak by — mówią — należało…”
Co tu robić, dzieci!
Trzeba słuchać, któż wie? może
60
Nie tak słońce wschodzi —
Toć piśmienni wyczytali…
Rozum dziwy płodzi!
A cóż na was rzekną oni?
O, znam waszę sławę!
65
„Niech, powiedzą, spoczywają
Póki ojciec wstanie
I rozpowie po naszemu
O tym tam hetmanie!
Co tam kiep ten wygaduje
70
Zmarłemi słowami —
I jakiegoś tam Jaremę
Prowadzi przed nami,
Odzianego w świtę[3] szarą
I w łapcie łyczane…
75
Ej, na próżno widać w szkole
Łatano ci boki!
Po Kozactwie, po Hetmaństwie
Mogiły wysokie,
Nic się więcej nie zostało,
80
I te — rozkopane.
Próżna praca, panie bracie!
Jeśli chcesz mieć grosze
A w dodatku sławę próżną,
Śpiewaj nam Matroszę,
85
Lub Nataszę, radost' naszę,
Sułtàn, parkét, szpory[4]
Ot gdzie sława!… a on śpiewa
Hraje synie more[5],
I sam płacze, za nim szlocha
90
Siermiężna gromada…”
Prawda, prawda; mędrce moi
Dzięki — i to rada…
Kożuch ciepły, szkoda tylko,
Że nie na mnie szyty,
95
A rozumne słowo wasze
Łgarstwami podbite.
Wybaczajcie — dla słów takich
Uszu nie ma u mnie.
Nie zaproszę was do siebie!
100
Wy bardzo rozumni,
A ja dureń; wolę sobie
W kącie mojej chatki
Sam zaśpiewać i zapłakać,
Jak dziecię bez matki.
105
Oj, zaśpiewam… — igra morze,
Wichry powiewają,
Step czernieje i mogiły
Z wiatrem rozmawiają.
Oj, zaśpiewam… — rozwarły się
110
Mogiły wysokie,
Zaporoże[6] aż po morze
Kryje step szeroki,
Atamani na bachmatach
Poprzed buńczukami[7]
115
Przelatują… a porohy[8]
Między sitowiami
Ryczą, jęczą — gniewają się,
Nucą coś strasznego;
Przysłucham się, rozżalę się,
120
Zapytam którego:
Czemu, starzy, smutni tacy?
— „Synu! zła godzina…
Dniepr się na nas gniewa czegoś,
Płacze Ukraina!…”
125
I ja płaczę… A tymczasem
Świetnymi pocztami
Występują atamani,
Setnicy z popami
I hetmani… każdy w złocie,
130
Chatki mej nie minie…
Weszli, kupią[9] się koło mnie,
I o Ukrainie
Rozmawiają, wspominają:
Jak Sicz[10] budowali,
135
Jak Kozacy na bajdakach[11]
Porohy mijali,
Jak po morzu buszowali,
Grzali się w Skutarze[12]
I jak lulki[13] zapaliwszy
140
W Polsce na pożarze,
Znów witali Ukrainę,
Jak bankietowali…
„Rżnij, kobzarzu[14], lej, szynkarzu!”
Kozacy hukali!
145
Dziad nalewa, nie poziewa,
Nie odpocznie, rwie się,
Kobzarz uciął, a Kozacy
Aż Chortyca[15] gnie się…
Metelice i hopaki[16]
150
Hurtem odcinają,
Kufle chodzą i przechodzą,
Tak i wysychają.
Hulaj, panie, nie w żupanie,
Wichrze pośród pola!
155
Graj, kobzarzu, lej, szynkarzu,
Póki wstanie dola,
W bok się wziąwszy, na przysiadki[17]
Parobcy z dziadami:
„Ot tak, chłopcy, dobrze, dziatki!
160
Będziecie panami!”
Atamani wpośród uczty —
Niby jaka Rada —
Chodzą sobie, rozmawiają…
Wielmożna gromada
165
Nie wytrzyma — i tupnęła
Starymi nogami…
A ja patrzę, wpatruję się,
I śmieję się łzami.
Ach, śmieję się, patrzę, zalewam się łzami, —
170
Nie jestem sam jeden, jest z kim żyć na świecie;
Wśród domku mojego, jak w stepie gdzieś przecie,
Kozacy hulają, gaj szumi drzewami,
Mogiła śni dumki osnute żałobą,
I morze gra sine, topola powiewa,
175
Cichuteńko dziewczę Hrycia[18] sobie śpiewa,
Nie jestem sam jeden, — jest żyć z kim do grobu.
Ot, gdzie dobro moje, grosze
I sława poczciwa;
A za radę dziękuję wam,
180
Bo rada zdradliwa.
Póki życia — poprzestanę
Na martwym tym słowie,
By wylewać łzy i smutek…
Bywajcie mi zdrowi!
185
Czas mi w drogę już wyprawiać
Dziatki serca mego.
Niech ruszają! może znajdą
Kozaka starego,
Co powita syny swoje
190
Sędziwymi łzami —
Dość mi tego, raz więc jeszcze:
Pan ja nad panami!

*

Tak to siedząc w końcu stoła,
Myślę po kolei;
195
Kogo prosić, kto powiedzie?…
Na dworze już dnieje,
Zagasł księżyc, słońce świeci,
Hajdamacy wstali,
Pomodlili się, odziali, —
200
Naokoło stali —
I posępnie, jak sieroty,
Milcząc spoglądali.
„Pobłogosław, mówią, ojcze —
Pokąd silne dzieci;
205
Pobłogosław szukać doli
Po szerokim świecie…”
— Poczekajcie, świat nie chata,
A wy — małe dzieci,
Głupie jeszcze… Któż na czele
210
W świat was poprowadzi?
Gdzie watażka? Kto obroni?
Kto w biedzie poradzi?
Nauka, WychowanieJam was chował, wyhodował,
Wzrośliście jak dęby…
215
W świat idziecie, a tam każdy
Na książkach zjadł zęby.
PrzemocWybaczajcie, żem nie uczył:
Bo i mnie choć bili,
Dobrze bili, lecz niewiele
220
Czego nauczyli!
………………………..
………………………..
Cóż wam rzekną? — chodźmy, dzieci,
Biedna moja głowa!
225
Ach, jest u mnie ojciec szczery,
Chociaż nie rodzony,
Da on mi poradę dla was,
Bo sam doświadczony:
Wie, jak ciężko żyć na świecie
230
Sierocie biednemu.
Nie pogardził on tym słowem,
Co śpiewała jemu
Matka niegdyś, spowijając
I nucąc dziecinie;
235
Nie pogardził on tym słowem
Co o Ukrainie
Lirnik ślepy tak żałośnie
Śpiewa gdzieś przy płocie!
On je kocha — on najprędzej
240
Poradzi sierocie.
Gdyby nie on mi dopomógł
O strasznej godzinie,
Już bym dawno leżał w śniegu
Gdzieś w obcej krainie —
245
A ludzie by powiedzieli:
„Dobrze łajdaczynie!”
Przeszło licho, niech się nie śni,
Chodźmyż więc do niego;
A jeżeli w obcym kraju,
250
Wspomógł mnie biednego,
Toć was także przyjmie szczerze
Jak własną dziecinę;
A od niego, po modlitwie
Dalej w Ukrainę…
255
Hej, dobry dzień tacie w chacie!
U twojego progu,
Pobłogosław dziatki moje
Przed daleką drogą.

Introdukcja

Była niegdyś szlachetczyzna,
260
Wszystko butne pany,
Wojowała Moskwę, Niemce,
Ordę i Sułtany[19]
Ej, co było — to już nie jest.
Wszystko w bożej mocy!
265
Lach bywało nas zadziera,
Hula w dzień i w nocy,
I królami poniewiera…
Nie mówię Stefanem:
Bo ci obaj niezwyczajni
270
Ze zwycięskim Janem, —
A innymi. Nieboracy
Milczkiem panowali,
Wrzały sejmy i sejmiki
Sąsiedzi czekali,
275
Spoglądając, jak królowie
Z Polski uciekają,
I słuchając, jak panowie
Szalenie hukają:
„Nie pozwalam! nie pozwalam!”
280
Bracia repetują,
A magnaty palą chaty,
Szablice hartują.
Długo, długo tak się działo,
Aż na tron Piastowski
285
Skoczył figlem ponad Lachy
Żwawy Poniatowski.
Zapanowawszy, myślał szlachtę
Przydusić trochę… Nic z tego!
Pragnął ich dobra po ojcowsku,
290
A może jeszcze chciał czego.
Jedyne słowo nie pozwalam
Myślał, że wydrzeć im zdoła,
A potem… Polska wybuchnęła,
Szlachta zawzięła się… woła:
295
„Słowo honoru! Próżna praca!
Pohaniec! Moskiewski sługa!”
Na okrzyk Puławskiego, Paca,
Szlachta odbiega od pługa,
I — razem sto konfederacji.
300
Rozbiegły się kupy zbrojne
Po Polsce, Wołyniu,
Po Multanach i po Litwie
I po Ukrainie.
Rozbiegli się, zapomnieli
305
Swobodę ocalać,
Zwąchali się z Żydziskami
I dalej podpalać.
Podpalali, mordowali,
Cerkwi nie szczędzili…
310
A tymczasem Hajdamacy
Noże poświęcili[20].

Hałajda

„Jaremo! hersz tu[21]? Chamie, świnio!
A idź, kobyłę z dworu weź,
Patynki[22] podaj gospodyni,
315
Ta[23] zamieć izbę, wody wnieś,
Do lochu[24] zajrzyj, jeść daj krowie,
Posyp indykom, gęsiom daj,
PokoraTylko nie zaśnij gdzie tam w rowie,
A narąb drew i sieczki skraj!
320
A prędzej, chamie!… do Olszany
Jejmości czegoś dzisiaj trza…”
Jarema mruknął coś, znękany,
Żydzisko wrzasło: „Cicho! sza!”
I Kozak nic nie odpowiedział.
325
Oj, tak to, tak, spadł Kozak nisko,
Poniewierało go Żydzisko.
Jarema giął się, bo nie wiedział,
Nie wiedział sierota, że skrzydła urosły,
Że gdyby podleciał, wysoko by wzniosły,
330
Nie wiedział — i giął się…
O Boże mój, Boże!
Tak ciężko, na świecie, a jednak żyć chce się,
I chce się ze słońcem popatrzyć wokoło,
I chce się posłuchać jak sine gra morze,
335
Jak płacze mogiła, topola powiewa,
Jak ptaszę szczebiocze, jak szumi liść w lesie,
Jak dziewczę żałośnie gdzieś w gaju zaśpiewa…
O Boże mój miły, jak żyć też wesoło!
Jarema — sierota, sam jeden, ubogi,
340
Ni siostry, ni brata, zamęcza się, trudzi;
Popychacz żydowski, zalega ich progi;
A nie klnie swej doli, nie szemrze na ludzi.
Bo za cóż ich łajać? Alboż oni wiedzą
Kogo pieścić trzeba, a kogo katować?
345
Niech sobie ucztują! Niech piją i jedzą…
Im dola — sierota sam musi pracować;
Czasami gdzieś w kątku cichutko zapłacze,
I to nie dlatego, że serce mu[25] boli,
A wspomni co niebądź, albo co zobaczy…
350
I znowu do pracy… trza żyć po niewoli!
Przecz[26] ojciec i matka i złote komnaty,
Jeżeli brak serca, by z sercem pogwarzyć?
Jarema — sierota, lecz jakże bogaty,
Bo jest z kim zapłakać, bo jest z kim pomarzyć!
355
Są czarne oczęta — jak gwiazdki mu tleją,
Są białe rączęta — w objęciu aż mdleją,
Jest serce jedyne, serduszko dziewicze,
Co śmieje się, płacze, jak on sobie życzy.
Ot, taki to mój Jarema,
360
Sierota bogaty,
I ja takim, czarnobrewki[27],
Bywałem przed laty…
Przeminęło, uleciało,
I ślady zawiało.
365
Pierś zamiera, kiedy wspomnę…
Czemuż nie zostało?…
Czemu nie zostało, czemu nie potrwało?
Lżej byłoby jęknąć i zalać się łzami.
Ludzie mi odjęli, bo im było mało:
370
„Na co jemu dola? Podzielmy się sami,
On i tak bogaty….”
O! bogaty w łaty
I w drobne łzy krwawe — któż otrzeć je zechce?
Dolo moja, gdzie ty? Wróć się do mej chaty,
375
Albo choć się przyśnij… i spać mi się nie chce.
Wybaczajcie ludzie dobrzy!
Trochę zabłądziłem:
O przeklęte dni me czarne
Myślą zawadziłem.
380
Może jeszcze spotkamy się,
Póki nie przepadnę,
Za Jaremą w świat się wlokąc,
A może… nie zgadnę.
Oj, źle ludzie, wszędzie bieda,
385
Za nic nie ma wziąć się;
Kędy, mówią, chyli dola
Tędy trza i giąć się, —
Giąć się milczkiem i ze śmiechem,
Żeby nie poznali,
390
Co się w głębi serca dzieje, —
Żeby nie witali,
Bo ich łaska… kto szczęśliwy,
Niech ujrzy ją we śnie,
A sierocie, ubogiemu,
395
Niech się nigdy nie śni!
Ciężko mówić, a zamilczeć —
Nie w mojej naturze.
Lejcie się więc słowa łzawe:
Słonko gdzieś tam w chmurze,
400
Nie ogrzeje, nie osuszy…
Podzielę się łzami…
Lecz nie z braćmi, nie z siostrami —
Z niemymi ścianami,
W obcym kraju… A tymczasem
405
Spójrzmy na karczmisko.
Pochylony koło łóżka
Trzęsie się Żydzisko
Nad kagankiem: worki liczy,
Bestyja przeklęta!
410
A na łóżku… ach, aż słabo!.
Bialutkie rączęta
Rozrzuciła, odkryła się…
Jak kwiatek na błoniu
Czerwienieje; a koszulka…
415
Koszulka na łonie
Rozerwana… samej, jednej,
Gorąco w pierzynie;
Biedna szepcze, — gwarzyć chce się
Młodziutkiej dziewczynie.
420
Śliczna, śliczna niewymownie
Dziewka Izraelska!
Oto córka! a to ojciec —
Kieszenia diabelska!
Chajka stara leży dalej,
425
Cała w stosach pierza.
Gdzież Jarema? Wziąwszy torbę,
Do Olszany zmierza.

Konfederaci[28]

„Hej, odmykaj, podły Żydzie!
Będziesz bity…” — „W to mu graj!
430
Drzwi wywalić póki wyjdzie
Psisko stare!”
Żyd — „Aj waj!
Zaraz, zaraz!”
— „Nahajami
435
Juchę! Co to? Będziesz spać,
Czy żartować?”
„Ja? Z panami?
Chowaj Boże! Dajcie wstać,
Jasne pany (ciszej — głupi)!”
440
— „Co tam czekać! walże już!”
Drzwi runęły… nahaj wzdłuż
Po żydowskim karku łupi.
„A! Jak się masz, świnio, Żydzie!
Trzymaj psiego syna!”
445
Ta nahajem, ta nahajem.
Żyd kurczy się, zgina:,
„Nie żartujcie, mości panie!”
— „Dzień dobry, niezdaro!
Jeszcze parcha, jeszcze!… dosyć!
450
Wybaczaj, psia wiaro!
Masz dobrydzień! a gdzie córka?”
— „Umarła, panowie.”
— „Łżesz, Judaszu! pal go batem!
Na zdrowie, na zdrowie!”
455
— „Oj, panie mój, gołąbku mój,
Dalibóg nie żyje!”
— „Łżesz, łajdaku!”
— „Jeśli kłamię,
Niech mnie Bóg zabije!” —
460
„Nie Bóg, a my. Przyznawaj się!”
— „Na co bym ja chował,
Gdyby żyła? Bodaj mnie tak
Pan Bóg poratował!…”
— „Cha, cha, cha, cha!… Patrzcie, państwo,
465
Czart pacierze mruczy.
Przeżegnaj się!”
„Jakże ono?
Niech mnie pan nauczy.”
— „Ot tak, patrzaj!…”
470
Lach żegna się,
Za nim Żyd parszywy:
„Brawo! brawo! ot i ochrzcił.
No! za takie dziwy
Mohoryczu, mości panie!
475
Słyszysz? Ty ochrzczony!
Mohoryczu!”
— „Zaraz, zaraz!”
Każdy jak szalony
Ryczy, wrzeszczy, a po stole
480
Kufle postukują.
„Jeszcze Polska nie zginęła!”
Lachy wyśpiewują[29].
„Dawaj, Żydzie!”
Nowochrzczeniec
485
To w lochu, to w chacie,
Miga, biega i dolewa;
A konfederaci
Znów hukają: „Żydzie! miodu!”
Żyd lata zziajany.
490
„Gdzie cymbały? Graj, psia wiaro!”
Aż trzęsą się ściany —
Odcinają krakowiaka,
Walca i mazura,
A Żyd spojrzy — tu pod nosem:
495
„Szlachecka natura!”
— „Dobrze, dosyć! śpiewaj teraz!”
— „Dalibóg, nie mogę!”
— „Nie przysięgaj się, psia jucho!”
— „Jakąż wam? Niebogę?
500
Była sobie Handzia,
Kaleka nieboga,
Bożyła się, prosiła się,
Że boli jej noga:
Na pańszczyznę nie chodziła,
505
A za parobkami
Po cichutku i ładniutko
Między burzanami.”
— „Dość! to jakaś schizmatycka[30],
I słowa nieskromne!”
510
— „Jakiejże wam? chyba taką?
Czekajcie! przypomnę…”
„Oj, przed panem Todorem
Chodził Żydek ślad w ślad,
Oj, przed panem Todorem
515
Chodził w przód, chodził w zad.”
„Dobrze, dosyć! teraz zapłać!”
— „Żartujecie, panie;
Za co płacić?”
— „Że słuchali.
520
Nie krzyw się, bałwanie!
To nie żarty. Dawaj grosze!”
„Jakie grosze? Czyje?
U mnie nie ma ni szeląga,
Łaską pańską żyję.”
525
„Łżesz, sobako! przyznawaj się!
Hajże go tu znowu
Nahajami!”
Zaświstały,
Chrzczą Lejbę na nowo.
530
I ćwiczyli i łupili
Aż pierze leciało…
„Dalibógże, ani grosza!
Zjedzcie moje ciało!
Ani grosza! Gwałt! Ratujcie!”
535
„My tu tobie damy.”
„Poczekajcie, ja coś powiem.”
„Słuchamy, słuchamy,
Tylko nie łżyj, bo choć zdechniesz,
Łgarstwo nie pomoże.”
540
— „Nie, w Olszanie…”
— „Grosze twoje?”
— „Moje!… chowaj Boże!
Nie, ja mówię, że w Olszanie…
Olszańscy Schizmaci[31]
545
Po trzy domy i po cztery
Żyją w jednej chacie.”
— „My to wiemy, bośmy sami
Tak ich ociosali.”
— „Nie to, nie to… Bodajże was…
550
Biedy by nie znali,
Niech pieniądze się wam przyśnią…
Widzicie… Olszana…
Tam jest cerkiew… u starosty…
Jest córka Oksana.
555
Chowaj Boże! Jaka śliczna!
A jakie to mile!
A dukatów! Choć nie jego —
To co? Byle były!”
— „Byle były, jednakowo!
560
Dobrze Lejba radzi:
Lecz, by większa pewność była,
Niechże sam prowadzi.
Ubieraj się!”
Pojechali
565
Lachy do Olszany;
Jeden tylko gdzieś pod ławą
Konfederat pjany[32].
Wstać nie zduża, lecz wesoły
Przyśpiewuje sobie:
570
……………………
……………………

Tytar[33]

„Oj w gaju, w gaju
Wietrzyk nie wieje,
A tam, na niebie
575
Gwiazdki migają,
Księżyc bieleje.
Serce jedyne, —
Wyglądam ciebie:
Wyjrzyj, rybeczko!
580
Choć na godzinę;
Wyjdź, gołąbeczko!
Wyjdź, pomarzymy,
I pogruchamy
I potęsknimy:
585
Bo ja daleko
Pójdę od ciebie.
Wyjdźże dziewczyno,
Serce ty moje,
Wyjrzyj ptaszyno,
590
Póki bliziutko,
To pogruchamy
We łzach i w smutku!…”
Tak to, błądząc popod gajem,
Zawodzi Jarema —
595
I wygląda, a Oksany
Jak nie ma, tak nie ma;
Gwiazdki płoną; wpośród nieba
Świeci białolicy;
Wierzba cieszy się słowiczkiem,
600
Patrzy sie w krynicę;
Na kalinie, ponad wodą,
Aż się rozbryzguje,
Jakby wiedział, że na dziewczę
Kozak oczekuje.
605
A Jarema na dolinie,
Niby martwa kłoda,
I nie patrzy i nie słucha…
„Na co mi uroda,
Kiedy szczęścia nie ma, gdy taka już dola?
610
Daremnie me lata młodzieńcze zmarnieją,
Ach, sam ja na świecie, jak trawka wśród, pola:
Stepowe ją wichry bez śladu rozwieją!
I mnie się tak ludzie i ty, o mój Boże,
Wyparli — a za co? I sami nie wiecie.
615
Było jedno serce, jedno w całym świecie,
Jedna dusza szczera, lecz i ta już może,
I ta się wyparła.”
I spłakał się srodze,
Pojęczał, serdeczny, łzy otarł rękawem:
620
„Bądź zdrowa, ptaszyno! Ja w drogę, odchodzę
Po dolę, jeżeli za Dnieprem sinawym
Nie złożę gdzie głowy… A ty nie zapłaczesz
A ty nie zobaczysz, jak kruk mi je poje —
Te oczy me czarne, te oczy kozacze,
625
Coś ty całowała, o serce ty moje!
Zapomnij łzy moje; ja tobie nie para,
Zapomnij sierotę; pokochaj innego,
Ja w szarej świcinie[34], ty córka tytara.
Co tobie Jarema? Znajdź sobie lepszego, —
630
Ach, znajdź kogo zechcesz… taka mi już dola,
Zapomnij mnie, serce, i wyprzyj się smutku.
A kiedy posłyszysz, że gdzieś tam, wśród pola
Schowali Jaremę, — pomódl się cichutko,
Ty choć, ptaszko, w całym świecie
635
Pomódl się cieplutko!”
I oparłszy się na kiju,
Płacze po cichutku.
Płakał, płakał, biedaczysko,
Wtem… dola kochana!
640
Popod gajem, jak łasiczka,
Skrada się Oksana.
Pobiegł, porwał, objęli się,
„Serce!” i omdleli.
Długo, długo, tylko — „serce”
645
I znowu milczeli.
„Dość ptaszyno!”
— „Jeszcze trochę,
Jeszcze… mój sokole!
Duszę wyrwij!… jeszcze… jeszcze…
650
Aż serce zaboli!”
— „Odpocznijże, gwiazdko moja!
Ty z nieba mi spadła!”
Zasłał świtkę. Jak wiewiórka,
Zaśmiała się, siadła.
655
„Siadajże i ty koło mnie.”
I znów się tuliła.
„Serce moje, gwiazdko moja,
Komuż ty świeciła?”
— „Opóźniłam się dziś trochę:
660
Ojcam doglądała;
Stary czegoś zachorował…
— „A mnieś zapomniała?”
— „Jakiż bo ty, dalibóg że!”
I łezka błysnęła.
665
— „Nie płacz, serce.”
— „Ty żartujesz?”
Znów się uśmiechnęła,
Przytuliła główkę śliczną
I niby zasnęła.
670
„Widzisz, serce, ja żartuję,
A ty jeszcze płaczesz.
Nie płacz, luba, spojrzyj na mnie:
Jutro nie zobaczysz.
Jutro będę ja daleko,
675
Daleko, Oksano…
Jutro w nocy ja w Czehrynie
Święcony dostanę.
Ej, da mi on srebra, złota,
I da mi on sławę;
680
Ubiorę cię, obuję cię,
Posadzę jak pawę[35],
Niby jaką hetmanową, —
Wpatrzę się jak w zorzę,
Patrzeć będę aż do śmierci.”
685
— „Ej, zapomnisz może?
Zbogaciejesz, gdzieś w Kijowie
Poznasz wielkie panie,
I zapomnisz przy szlachciankach
O biednej Oksanie!”
690
— „Jestże inna, jak ty piękna?”
— „Kto wie? — jest gdzie może…”
— „Co ty gadasz, serce moje?
O Boże mój, Boże!
Ni za morzem, ni za niebem,
695
Ani w samem niebie —
Nigdzie nie ma, rybko moja,
Piękniejszej od ciebie.”
— „Co ty mówisz?”
— „Prawdę, luba!”
700
I znowu, i znowu…
Długo oni słodką, rzewną,
Bawili się mową.
Całowali się, płakali,
Miłość przysięgali,
705
Przysięgali i płakali…
I znów przysięgali.
Jej Jarema opowiedział,
Jak to żyć im będzie,
Jak okuje w złoto całą,
710
Jak dolę zdobędzie,
Jak to Lachów Hajdamacy
Wyrżną w Ukrainie,
Jak on panem sobie będzie
Jeśli nie zaginie.
715
Ej, dziewczęta! zbrzydło słuchać
Jedno i to samo!
„Patrzcie jaki! Ktoś by myślał,
Że prawda!”
A mama
720
Albo ojciec gdy zobaczą
Że wy, moje lube,
Tak zawzięcie wczytały się
W grzeszne takie duby?…
„Wtenczas, wtenczas… ejże, nie pleć!”
725
A bardzo ciekawe?
Jeszcze bym wam opowiedział,
Jak Kozak czarniawy
Popod wierzbą, koło wody,
I świata nie czuje;
730
A Oksana, jak gołąbka,
Zamiera, całuje,
To zapłacze, to omdleje,
Tuli, co ma siły;
„Serce moje, dolo moja!
735
Sokole mój miły!
Mój!…“ aż wierzby schylają się
Posłuchać tej mowy,
Oto mowa! Ej, dziewczęta,
Zawracam wam głowy.
740
Niebezpiecznie słuchać na noc,
Spać, dziewczyno, chceszli[36].
Niechaj sobie rozejdą się
Tak jak się i zeszli, —
Po cichutku i ładniutko,
745
— By nikt nie zobaczył
Ni dziewiczych łezek drobnych,
Ni szczerych kozaczych.
Niechaj sobie… może, jeszcze
Spotkają się oni,
750
Na tym świecie… Zobaczymy…
A tymczasem płonie
Światło w oknach u tytara.
Co się też tam robi?
Trzeba spojrzeć, a opowiem…
755
Ach, bodaj choć w grobie,
A nie być, nie widzieć! bo wstyd mi za braci,
Bo serce na widok okropny zaboli.
Ach, spójrzcie, popatrzcie: to konfederaci,
To ludzie, co bronić porwali się woli[37].
760
Ach, bronią, przeklęci… I toż to są dzieła,
Do których powstali?… Przekleństwo i matce,
Przekleństwo godzinie, o której poczęła,
O której zrodziła i na świat wydała!
Popatrzcie, co robią — u tytara w chatce
765
Piekielne wyrzutki.
W piecu ogień pała
I światło rozlewa po chacie,
Zda się, że ludziom w oczy lży;
Rabusiów pełno; w kącie drży
770
Przeklęty Żyd; konfederaci
Do starca krzyczą: „Łotrze, mów,
Gdzie są pieniądze?”
Nie ma słów,
„Dawajcie sznurka! ręce wiąż.”
775
Nie ma ni słowa.
„Męcz go więcej!”
Pchnęli o ziemię — milczy wciąż.
„Dawajcie żaru! Smoły, prędzej!
Krop mi go! Tak! A co? Nie mięknie?
780
Zawzięta jucha! Żaru syp!
Nie powiesz?” — Tytar ani jęknie!
„To szelma twarda — stary grzyb!
Nasypcie mu w cholewy żaru…
Gwoźdź wbijcie w skronie! diabła zjadł!”
785
Stary nie wytrwał: jęknął — padł
Pod niewymowną bożą karą!
„Oksano! Córko!” tak i zmarł.
Ach, bez spowiedzi pójdzie w grób!…
W milczeniu Lachów tłum się zwarł…
790
„Panowie rada! pomiarkujcie!
Już nie zrobimy nic z nim — trup!
Zapalmy cerkiew!”
— „Gwałt! Ratujcie!
Kto w Boga wierzy! Krzyk kobiéty[38]
795
Przeleciał… Lachy marszczą brwi…
„To co?” Oksana wpada w drzwi,
I z całej siły: „Ach, zabity!”
I pada krzyżem w ojca krwi.
Dowódca skinął na gromadę.
800
Ponura zgraja, jak te psy,
Za próg się wlecze. A sam w ślady
Bierze omdlałą…
„Gdzież to ty,
Jaremo? Gdzie ty? Wróć się ptakiem[39]!”
805
On szedł i śpiewał — śpiewał w czas —
Jak Nalewajko[40] bił się z Lachem…
Lachy przepadli; z nimi wraz
Przepadła także i Oksana.
Gdzieniegdzie szczeknie pies w Olszanie
810
I wszyscy we śnie z biedy kpią.
Bieleje księżyc; ludzie śpią,
I tytar śpi… Nie rano wstanie:
Na wieki sen świętego zdjął.
Światło iskrzyło się, paliło
815
I zgasło… Zmarły niby drgnął —
I smutno, smutno w chacie było.

Święto w Czehrynie[41]

Hetmani! hetmani! ach, gdybyście wstali,
Wstali i spojrzeli po owym Czehrynie,
Co wy budowali, gdzie wy panowali!
820
Ciężko byście łkali, bo by nie poznali
Kozaczej swej sławy w ubogiej ruinie.
Bazary, gdzie wojska, bywało, jak maku
Przed rojem buńczuków w purpurze się sypie,
A Jaśnie Wielmożny na karym rumaku;
825
Połyśnie buławą — i morze zakipi…
I zakipi i leje się
Stepami, jarami;
Licho zmyka gdzieś przed nimi
A za Kozakami…
830
Po co mówić? Przeminęło;
Dawno zapomniano,
Żaden z braci nie przypomni,
By nie podsłuchano!
I co z tego, że przypomni?
835
Przypomni — zapłacze.
Ej, choć spójrzmy na ten Czehryn,
Kiedyś to kozaczy.
Ponad borem, ponad mrokiem,
Księżyc w niebie tonie,
840
Czerwienieje, wielki, krągły,
Nie świeci, a płonie.
Może wiedział, że dla ludzi
Światła dziś nie trzeba,
Że pożary Ukrainę
845
Oświecą do nieba.
I zmierzchało, a jak w trumnie
Tak dzisiaj w Czehrynie
Smutno, smutno. (Tak to było
W całej Ukrainie,
850
Kiedy w noc przed Makowejem
Noże poświęcano).
Nigdzie człeka; środkiem rynku
Nietoperz kościany
Zaszeleszcze, albo puszczyk
855
Huknie nad kominem.
A gdzież ludzie?… W ciemnym gaju,
Nad rzeczką Taśminem[42],
Zebrali się — wszyscy razem,
I starzy, i mali,
860
I bogaci, i ubodzy —
Na święto czekali.
Oj, w ciemnym tym gaju, w zielonej dąbrowie, .
Koniki na paszy okryły polanę,
Do jazdy gotowe, koniki siodłane.
865
Lecz gdzież to pojadą i pod kim? Kto powie?
Ot, pod kim, patrzajcie: pierś całą doliny
Jak gdyby pobici, zalegli bez głosu…
Ach, to Hajdamacy! Na gwałt Ukrainy
Orły naleciały: one to rozniosą
870
Lachom, Żydom kary;
Oni — Hajdamacy —
Za krew i pożary
Piekłem im odpłacą.
Pod dąbrową huk żelaza,
875
Taran przy taranie:
To serdeczny, hojny, szczery
Gościniec dla pani[43].
Nic nie szkodzi; niech panuje,
Niech w cudze się wtrąca!
880
Pełno wszędzie, stać gdzie nie ma!
Bez liku, bez końca
Niby ptastwa[44] się zleciało:
Czehryn, Smilańszczyzna[45],
I siermiężni[46], i Kozactwo,
885
I wszelka starszyna.
A Kozacy w kierezyjach[47]
Chodzą i nie dbają,
I na Czehryn spoglądając,
Z cicha rozmawiają:

I STARSZY

890
Stary Hołowaty coś bardzo chytruje.

II STARSZY

891

Mądra głowa, siedzi sobie na futorze[48] i niby nic nie wie, a patrz tylko — wszędzie Hołowaty. „Kiedy sam, powiada, nie dokonam, to synowi przekażę.”

III STARSZY

892

Sztukaż bo to i synek! Spotkałem się wczoraj z Żeleźniakiem[49]; takie rzeczy opowiada o nim, że niech go licho nie zna! „Koszowym[50], powiada, będzie i koniec, a może jeszcze i hetmanem, jeżeli tego…”

II STARSZY

893

A Gonta[51] na co? a Żeleźniak? do Gonty sama… sama[52] pisała: „Skoro, powiada…“

I STARSZY

894

Cicho no, zdaje się dzwonią!

II STARSZY

895

Ej nie, to ludzie tak gwarzą.

I STARSZY

896

Gwarzą, gadają, aż Lachy posłyszą. Oj, stare głowy, a rozumne; chymerują, chymerują i zrobią z lemiesza szydło. Do czego torba, kiedy rańtuch mieć można? Kupili chrzanu, niechajże jedzą; płaczcie oczy, choć powyłaźcie, widziały co kupowały, — a daremnie płacić nie można. Namyślają się, namyślają, ni to w głos, ni to milczkiem, a Lachy domyślą się — ot tobie i raz. Co tam za rada? Czemu oni nie dzwonią? Jakże ludowi przeszkodzić, ażeby nie gadał? Wszak to nie dziesięć dusz, a chwała Bogu, Smilańszczyzna cała, jeżeli nie cała Ukraina. Ot, czy słyszycie? Śpiewają.

III STARSZY

897

A doprawdy coś śpiewa: pójdę, zabronię.

I STARSZY

898

Nie zabraniaj, niech sobie śpiewa, byle nie głośno.

II STARSZY

899

A to musi być Wołoch[53]. Nie wytrzymał, stary dureń; trzeba, i koniec.

III STARSZY

900

A mądrze śpiewa! Kiedybyś nie posłuchał, zawsze inną. Podejdźmy no bracia i posłuchajmy, a tymczasem zadzwonią.

I i II STARSI

901

Cóż robić? Chodźmy.

III STARSZY

902

Chodźmy.

Starsi ukradkiem stanęli za dębem, a pod dębem siedzi kobzarz[54] ślepy; naokoło, Zaporożcy i Hajdamacy. Kobzarz śpiewa z powagą i nie bardzo głośno.
„Oj, Wołochy, Wołochy,
Was zostało się trochę;
905
I wy Mołdawiany,
Teraz wy nie pany:
Wasze hospodary
Okuli Tatary,
Tureckie sułtany,
910
W kajdany, w kajdany!
Ejże się nie smućcie:
Ładnie się pomódlcie,
Bratajcie się z nami,
Z nami Kozakami;
915
Wspomnijcie Bohdana[55],
Starego hetmana.
Będziecie panami,
I jak my z nożami,
Z nożami świętymi,
920
I z ojcem Maksymem[56]
W tę noc pohulamy,
Lachów pohajdamy,
I tak pohulamy,
By piekło się śmiało,
925
Niebo płomiemało,
Ziemia się zatrzęsła…
Dobrze pohulamy.

ZAPOROŻEC[57]

928

Dobrze pohulamy! Prawdę stary śpiewa, jeżeli nie łże. Ej, cóż by to za kobzarz był z niego, gdyby nie Wołoch!

KOBZARZ

929

Tać ja i nie Wołoch; tak tylko — byłem kiedyś na Wołoszczyźnie, a ludzie i ochrzcili Wołochem, sam nie wiem za co.

ZAPOROŻEC

930

A jużciż daremnie. Utnijże jeszcze co nie bądź. A no do ojca Maksyma urżnij[58].

HAJDAMAKA

931

Ale po cichu, żeby starszyzna nie słyszała

ZAPOROŻEC

932

A co nam wasza starszyzna? Posłyszy — to i posłucha, jeżeli ma czym słuchać, ta i koniec. U nas jeden starszy — ojciec Maksym; a on, jak posłyszy, to jeszcze da karbowańca[59]. Śpiewaj, starcze boży, nie słuchaj jego.

HAJDAMAKA

933

Tać to tak, kumie, i ja to wiem dobrze; ale ot co: nie tak pany jak podpanki, albo nim słońce zejdzie, rosa oczy wyje.

ZAPOROŻEC

934

Et, łgarstwo! śpiewaj, starcze boży, jaką umiesz; a to i dzwonu nie doczekamy się — pośniemy.

RAZEM

935

Doprawdy, pośniemy; śpiewaj jaką nie bądź.

KOBZARZ

śpiewa
Lata orzeł, lata siwy
Ponad obłokami;
Hula Maksym, hula stary
Stepami, lasami.
940
Oj, lataż to orzeł siwy,
A za nim orlęta;
Hula Maksym, hula stary,
A za nim chłopięta:
Zaporożce ci chłopięta
945
I syny jedyne.
Pomiarkuje i powróży,
Do bitki czy pitki,
Czy do tańca — to i urżną,
Aż ziemia się chwieje;
950
A zaśpiewa — zaśpiewają,
Aż licho się śmieje.
Gorzałkę, miód, nie czarkami
A kuflami spija,
I zamknąwszy oczy, wroga
955
Wali, nie omija.
Ot taki to nasz ataman,
Orlisko nasz miły!
I wojuje, i harcuje
Ile starczy siły.
960
Nie ma on ani siedliska,
Ni sadu, ni stawu…
Step i morze — wskroś[60] bity szlak,
Wskroś złoto i sława!…
Szanujcież się dobrze teraz,
965
Panowie Polacy![61]
Maksym idzie Czarnym Szlakiem,
Za nim Hajdamacy.

ZAPOROŻEC

968

W to mi graj! Odwalił jak się należy: i do ładu, i prawda. Dobrze, dalibóg dobrze! Co chce, ta i utnie. Bóg zapłać, Bóg zapłać!

HAJDAMAKA

969

Ja coś nie zrozumiałem, co on o Hajdamakach śpiewa?

ZAPOROŻEC

970

Jaki bo ty kiep! Doprawdy! Widzisz, on śpiewał, ażeby Lachy ohydne pokutowali, bo Czarnym Szlakiem idzie Żeleźniak z Hajdamakami, ażeby ich rznąć…

HAJDAMAKA

971

I wieszać, i mordować! Dobrze, dalibóg, dobrze! Ej, dałbym karbowańca, jeżelibym nie przepił wczoraj! Szkoda! No, niech stara grzęźnie, mięsa więcej będzie. Poborguj[62], bądź łaskaw, jutro oddam. Utnij co nie bądź jeszcze o Hajdamakach.

KOBZARZ

972

Na pieniądze nie bardzo ja łapczywy. Byle łaska była posłuchać, a śpiewać będę, dopóki nie ochrypnę, a ochrypnę — czarka jedna i druga pani Ladaco[63], i znowu gotów. Słuchajcie panowie gromada:

Zajechali Hajdamacy
Na noc do dąbrowy,
975
Na polanie paśli konie,
Siodłane, gotowe.
Nocowali panki-Laszki
W budynkach z Żydami,
Popili się, pokładli się,
980
Ta i…

GROMADA

981

Cicho no! Zdaje się dzwonią. Słyszysz?… znowu… o!…

KOBZARZ

Zadzwonili, echo w gaju
Płynie między drzewa.
Idźcież i wy, pomódlcie się,
985
A kobzarz dośpiewa.
Powalili Hajdamacy
Aż jęczy dąbrowa;
Nie powieźli, a na plecach
Czumackie wołowe
990
Niosą wozy. A za nimi
Ślepy Wołoch znowu:
„Zajechali Hajdamacy
Na noc do dąbrowy” —
Dybie, śpiewa, przyśpiewuje
995
Różnemi głosami.
Ej że inną, starcze boży!”
Na plecach z wozami
Hukają mu Hajdamacy.
„Dobrze, sokolęta!
1000
Ot tak, ot tak, dobrze, chłopcy!
Ej, razem chłopięta,
Ta urżnijmy!”
Aż drży ziemia —
A oni z wozami
1005
Tak i walą. Dziad wygrywa[64],
Pomaga słowami:
„Oj hop tak i tak!
Woła Handzię Kozak:
«Chodź no, Handziu, pożartuję,
1010
Chodź no, Handziu, pocałuję;
Chodźmy, Handziu, do popa,
Do cerkwi troszeczkę;
Nie ma żyta ni snopa
Warz mi gorzałeczkę.»
1015
Ożenił się, nie zmienił się,
I jak zawsze goły;
Pośród śmieci rosną dzieci
A Kozak wesoły:
«I po chacie ty-ny-ny,
1020
I po sieniach ty-ny-ny,
Gotuj, żonko, liny,
Ty-ny-ny, ty-ny-ny.»”
„Dobrze! Dobrze! Jeszcze! Jeszcze!”
Krzyczą Hajdamacy.
1025
„Oj, hop, tego dziwa!
Nawarzyli Lachy piwa,
A my będziem szynkowali,
Laszków-panków częstowali;
Laszków-panków poczęstujem,
1030
Z panienkami pożartujem.”
Oj, hop, tak i tak!
Woła pannę Kozak:
„Panno, ptaszko moja!
Nie lękaj się, daj rączynę,
1035
Chodźmy, pohulajmy,
Niechaj ludziom licho śni się,
A my zaśpiewajmy,
A my zaśpiewajmy,
A my posiadajmy,
1040
Panno, ptaszko moja!
Panno, dolo moja!”
— „Jeszcze, jeszcze!”
— „Jakby tak, albo taki, albo siak,
Jakby taki zaporoski Kozak,
1045
Jakby taki młody zuch, młody zuch,
Choć po chacie mnie pokręcił — ej, w duch!
Strach, jak mnie już nie chce się
Z dziadem starym męczyć się.
Jakby taki…”
1050
— „Ej! a zamilczcie, wściekłe czarty!
Ot, w porę opętał ich bies!
A modlić się! Im w głowie żarty!
Och, ten bo jeszcze stary pies!”
Ataman krzyczy nad głowami.
1055
Wszyscy ucichli — wyszedł chór,
Wyszli i popi z chorągwiami;
Gromada milczy niby mur…
A popi w rząd między wozami
Kadzideł blady szerzą dym,
1060
Jak na Wielkanoc nad paschami[65].
A Błahoczynny[66] trzyma prym:
„O bracia, módlcie się błagalnie!
Ten gród nasz święty, Czehryn nasz,
Potrójnym rzędem, niewidzialnie
1065
Anielska otoczyła straż.
Ach, nie dawajcie Ukrainy —
Najświętszej naszej — na krzyż wbić!
Czyż pozwolicie wy — jej syny —
Rodzicy waszej w pętach gnić?
1070
Od Sahajdacznych[67] lud w niewoli;
Nie gaśnie pożar; tam i tu
Konają w turmach[68], bosi, goli…
Dziatwa kozacka nie zna chrztu;
A dziewic poczet, tak już liczny —
1075
Kozackich krain kwiat prześliczny —
W objęciu Lacha z wolna schnie,
Warkocze jasne hańba tnie[69],
W niewoli gasną ich oczęta:
A Kozak nie podniesie bark,
1080
By siostrze własnej rozkuć pęta —
I sam nie wstydzi się giąć kark
W jarzmie u Lacha… Biada! biada!
Módlcie się, dzieci! Straszny sąd
Lach Ukrainie zapowiada —
1085
Aż jęknie płaczem gór tych rząd.
Wspomnijcie sławne swe hetmany:
Gdzie Bohdan leży ukochany?
Gdzie Ostranicy[70] widać grób?
Gdzie Nalewajki biedny trup?
1090
Spalili wszystkich — śladu nie ma!
Gdzie Bogun[71] ten, gdzie owa zima?
Co roku Inguł[72] kryje lód;
Nie wstanie Bogun — głębi wód
Nakarmić szlachtą! Bohdan sławny
1095
Nie poczerwieni Żółtych Wód[73];
I Roś[74] i Korsuń[75] starodawny
Nie mają komu żalu zbyć,
I Alta[76] płacze: „Ciężko żyć;
Ja schnę, ach, schnę… gdzie Taras mój?
1100
Nie słychać… Nie po ojcu dzieci[77]!”
Nie płacz, o ludu! W górze świeci
Opatrzność boska… Ojciec twój
W pomoc ci ześle Archanioła;
Męczeńskie dusze bronią was.
1105
Nie za górami pomsty czas.
Módlcie się, bracia!…”
Chylą czoła,
Gorąco błaga biedny lud,
Kozactwo uwierzyło w cud…
1110
Ach, cóż się stało z ich nadzieją? —
Nad Kozakami chusty wieją…
Jedno dobro, jedna sława —
W białej tej chuścinie —
I tę zdejmą…
1115
A diakon:
„Niechaj wróg zaginie!
Bierzcie noże! Poświęcili!”
Jęk dzwonów rozdziera,
W gaju ryczy: „poświęcili!”
1120
Aż serce zamiera.
Poświęcili, poświęcili,
Ginie szlachta, ginie,
Rozerwali, zabłyszczeli
Po wszej Ukrainie.

Trzeci kur

1125
Jeszcze dzień jeden w Ukrainie
Panował nienawistny Lach,
Jeden, ostatni, szerzył strach
Po Ukrainie i w Czehrynie.
Ale i ten — dzień Makoweja[78],
1130
Świąteczny dzień, i ten z kolei
Przeminął wreszcie. Lach i Żyd,
Krwi ludzkiej i gorzałki syt,
Klęli Schizmatyków[79], łajali,
Że nic już więcej nie ma brać,
1135
A Hajdamacy wyglądali,
Aż nienawistni pójdą spać.
I legli i nie przypuszczali,
Iż trudno będzie jutro wstać.
AntysemityzmLachy zasnęli, a Żydziska,
1140
Nim stulą jeszcze brudny pysk,
Po ciemku liczą dzienny zysk.
By ktoś czasami nie szedł z bliska.
I ci na złoto popadali
I snem nieczystym zadrzemali.
1145
Niech drzemią… na wieki bodaj zadrzemali!
A księżyc tymczasem obejrzeć wypływa
I niebo, i gwiazdy, i ziemię, i morze,
I spojrzeć na ludzi — co też tam się zrywa,
By z rana coś o tym w ucho szepnąć boże.
1150
Świeci białolicy ponad Ukrainą,
Świeci… a czy widzi sierotę bez doli —
Oksanę z Olszany? Gdzie płacze w niewoli?
Gdzie zbrodnia się znęca nad biedną dziewczyną?
Czy wie już Jarema? Czy serce mu[80] boli?
1155
Dowiemy się później, a dziś nie do tego,
Dziś inną wam kobzarz piosenkę zanuci,
Nie dziewki, a licho tańcować się rzuci; —
Niedolę zaśpiewam kraju kozaczego.
Słuchajcież — by synom powtórzyć, co mieli;
1160
By i syny znali, wnukom powtarzali,
Jak Kozacy szlachtę ciężko ukarali,
Za to, że panować dobrze nie umieli.
Zaszumiała Ukraina.
Ach, długo szumiała,
1165
Długo, długo, krew stepami
Ciekła, czerwieniała.
Ciekła, ciekła — wyschła wreszcie,
Stepy zielenieją;
Dziady leżą, a nad nimi
1170
Mogiły czernieją.
I cóż z tego, że wysoko?
Nikt imion ich nie wie,
Nikt serdecznie nie zapłacze,
Nikt nie wspomni w śpiewie.
1175
Wietrzyk tylko cichuteńko
Powiewa nad nimi,
Rosa tylko raniuteńko
Łzami drobniutkimi
Umywa je. Wzejdzie słońce,
1180
Osuszy, rozgrzeje!
A cóż wnucy? Ba i bardzo,
Żyto sobie sieją.
Mnóstwo ich jest, a kto powie,
Gdzie Gonty mogiła, —
1185
Gdzie relikwije męczeńskie
Ziemia przytuliła?
Gdzie Żeleźniak, dusza szczera,
Z dolą wiekopomną?
Ciężko, smutno!…
1190
A o tych nie wspomną.
Zaszumiała Ukraina,
Ach, długo szumiała
Wojna, Smutek, Strach, RadośćDługo, długo, krew stepami
Ciekła, czerwieniała.
1195
I dzień, i noc, gwałt, armaty,
Aż ziemia się chwieje;
Smutno, straszno, a przypomnisz —
Serce się zaśmieje.
O mój białolicy! z wysokości nieba
1200
Schyl się poza górę, bo światła nie trzeba!
Bo strach cię ogarnie, choć ci się zdarzało
Roś widzieć i Altę, — i tam się rozlało
Daremnie, bez celu, krwi morze szerokie,
Cóż teraz dopiero? Ach, wryj się w obłoki!
1205
Uciekaj, mój druhu, bo na cóż się zdało
Na starość zapłakać?
Smutno, smutno, pośród nieba
Świeci białolicy.
Ponad Dnieprem Kozak idzie,
1210
Może z wieczornicy.
Idzie smutny, niewesoły,
Ledwie niosą nogi.
Może dziewczę nie miłuje
Za to, że ubogi?
1215
I dziewczyna kocha jego,
Choć łata na łacie;
Czarnobrewy[81], a nie zginie —
To będą bogaci.
Czegóż smutny czarnobrewy,
1220
Że ledwie nie płacze?
Ciężką jakąś to niedolę
Przeczuwa kozacze,
Czuje serce, lecz nie powie
Jakie licho będzie.
1225
Minie licho… Naokoło
Jakby w trumnie wszędzie…
Cicho…ni psa, ni koguta:
Tylko spoza gaju
Gdzieś daleko wycia wilków
1230
Ciszę przerywają.
Co tam! Głupstwo! Idź Jaremo,
Lecz nie do Oksany,
Nie na śpiewki i doświtki —
Na Lachy, na pany,
1235
Do Czerkasów. Kur już trzeci
Piać się tam zabiera…
Wtenczas… wtenczas… Idzie Kozak
I na Dniepr spoziera.
„O Dnieprze mój, Dnieprze, szeroki ta[82] duży!
1240
Bez miary ty, ojcze, do morza nosiłeś
Kozaczej krwi; jeszcze poniesiesz, mój druże!
Rumieniłeś sine[83], lecz nie napoiłeś;
A dziś się upije. Igrzysko szatańskie
Po wszej Ukrainie tej nocy zawyje,
1245
I wiele, ach! wiele strumieni krwi pańskiej
Z falami popłynie. I Kozak ożyje;
Ożyją hetmani; odmieni się dola;
„Ni Lacha, ni Żyda!” — głos zagrzmi kozaczy —
O Boże mój, Boże, stań się twoja wola —
1250
Niech step Ukrainy buławę zobaczy.”
Tak dumał, wędrując w siermiędze łatanej
Jarema z orężem święconym u łona.
I Dniepr go zrozumiał — i wzbił się w bałwany
I wściekły się rzucił w sitowia ramiona.
1255
Jęczy, wyje, porykuje,
Oczeret nagina;
Piorun huczy, błyskawica
Niebiosa rozrzyna.
Rusza sobie nasz Jarema,
1260
I na nic nie baczy;
Jedna dumka zaśmieje się
A inna zapłacze.
„Tam Oksana, tam wesoła
I w szarej świcinie;
1265
A tu… kto wie, co się stanie?
Może jeszcze zginę…”
A tymczasem kur gdzieś w gaju
Kukuryku wrzeszczy…
„A, Czerkasy!… Boże miły,
1270
Życia dozwól jeszcze!”

Czerwona uczta

Zadzwoniły wszystkie dzwony
Po wszej Ukrainie;
Zakrzyczeli Hajdamacy:
„Ginie szlachta, ginie!
1275
Ginie szlachta! pohulajmy,
Chmura niech się grzeje!”.
Płomień objął Smilańszczyznę,
Chmura czerwienieje.
A najpierwiej Medwedówka
1280
Obłoki ogrzewa.
Płonie Smiła, Smilańszczyzna
Posoką się zlewa.
Płonie Korsuń, płonie Kaniów,
Czehryn i Czerkasy,
1285
Czarnym Szlakiem pożar pędzi
I krwi idą pasy
Aż po Wołyń. Na Polesiu
Gonta bankietuje,
A Żeleźniak w Smilańszczyźnie
1290
Szablicę hartuje, —
Tam, w Czerkasach, i Jarema
Próbuje świętego[84].
„Dobrze, chłopcy! nie żałujcie!
Pierwszego lepszego!
1295
Dalej, dzieci!” pośród rynku
Maksym ryczy wściekle;
Wkoło piekło; Hajdamacy
Hulają po piekle.
A Jarema — spojrzeć straszno —
1300
Po troje, po czworo,
Tak i wali. „Dobrze, synu,
Niech ich diabli biorą!
Morduj, morduj: w raju będziesz
Albo pułkownikiem.
1305
Hulaj, synu! hajże, dzieci!”
Dziatwa jednym migiem
Pod strychami, po komorach,
Po lochach[85] i wszędzie;
Wszystkich skłuli, wszystko wzięli.
1310
„Teraz chłopcy, będzie!
Zmęczyli się, odpoczniecie!”
Ulice, bazary
Kryją trupy, krew się leje.
„Nie dość, mało kary
1315
Jeszcze trzeba podomęczać,
Żeby nie powstali
Odszczepieńcze klęte syny!”
W rynku się zbierali
Hajdamacy. Ną Jaremę
1320
Żeleźniak: „Hej, Wasze!
Chodź no, chłopcze! Nie lękaj się,
Ja cię nie przestraszę.”
— „Nie lękam się!” zdjąwszy czapkę,
Stoi niezmieszany.
1325
„Skąd ty jesteś? Kto ty taki?”
— „Ja, panie, z Olszany.”
— „Z tej Olszany, gdzie tytara
Psy zamordowali?”
— „Gdzie? Jakiego?”
1330
— „A w Olszanie;
Mówią, że porwali
Córkę jego, jeśli znałeś.”
— „Córkę?… co?… w Olszanie?…
— „U tytara, jeśli znałeś.”
1335
— „Oksano! Oksano!”
Ledwie jęknąć mógł Jarema
I upadł na ziemię.
„Ehe! ot co!… szkoda chłopca,
Przewietrz go, Artemie!”
1340
Ocucił się. „Ojcze! bracie!
Przecz[86] ja nie sturęki?
Dajcie noża, siłę dajcie,
Męki Lachom, męki!
Męki straszne, niewymowne,
1345
By aż piekło drgnęło!”
— „Dobrze, synu, noże będą.
Dziś na święte dzieło
Pójdziesz z nami do Łysianki,
Tam to pohulacie!”
1350
— „Chodźmy, chodźmy, atamanie,
Ojcze, ty mój, bracie,
Mój jedyny! Na kres świata
Polecę, dostanę,
Z piekła wyrwę, atamanie…
1355
Na kres świata, panie…
Na kres świata. Och, nie znajdę,
Nie znajdę Oksany!”
— „Może znajdziesz. Jak ci imię?
Jeszcze nie pytałem.”
1360
— „Mnie? Jarema.”
— „A nazwisko?”
— „Nazwiska nie miałem.”
— „Chyba bękart? Bez nazwiska —
Tak i pisz, Mikoło,
1365
Na rejestrze. Niechaj będzie…
Niechaj będzie Goły.
Tak i zapisz!”
— „Ej, paskudnie!”
— „No, to chyba Znajda?…
1370
— I to źle.”
— „No, to poczekaj…
Zapisz go Hałajda.”
Zapisali.
„No, Hałajdo,
1375
Teraz pohulamy.
Znajdziesz dolę… a nie znajdziesz…
Ej, chłopcy, ruszamy!”
I Jaremie dali konia
Z obozu, luźnego.
1380
To zapłacze biedaczysko,
To pieści karego.
Wyjechali za kołowrót;
Czerkasy pałają…
„Wszyscy, dzieci?”
1385
— „Wszyscy, — ojcze!”
— „Hajda!”
Przeciągają
Po dąbrowie, ponad Dnieprem
Kozacze gawiedzie,
1390
A za nimi kobiarz Wołoch,
Kiwając się, jedzie.
Dybie sobie na koniku
I śpiewa dziadulo:
„Hajdamacy, Hajdamacy,
1395
Stary Maksym hula.”
Pojechali… a Czerkasy
Pałają, pałają…
Licho z nimi, ani spojrzą —
Śmieją się i łają
1400
Szlachtę klętą. Ten gawędzi,
Ów kobzarza słucha.
A Żeleźniak jedzie przodem
I nastawia ucha.
Jedzie sobie, lulkę kurzy,
1405
Do nikogo słowa.
Tuż milczący w ślad Jarema.
Zielona dąbrowa
I gaj ciemny, i Dniepr duży
I góry i pola,
1410
Gwiazdy, nieba, ludzie, mienie
I żałosna dola —
Wszystko znikło; nic nie słyszy
I na nic nie baczy,
Jak zabity. Ciężko jemu,
1415
Ciężko, a nie płacze,
Nie, nie płacze. Zła godzina
Łakomie wypija
Łzy gorące, ściska duszę
I serce obwija.
1420
„Oj wy łezki, łezki drobne!
Omyjcież wy jego!…
Zmyjcie rozpacz… Ciężko! tęskno!
I morza sinego
I całego Dniepru nie dość,
1425
By zmyć opętaną,
Duszę chyba zgubić młodą?
Oksano, Oksano!
Gdzie ty? Gdzie ty? Spojrzyj na mnie,
Rybko ulubiona!
1430
Spojrzyj, serce, na Jaremę!
Gdzie ty? Może kona,
Może ciężko płacze biedna
I klnie umierając
Dolę swoję, w pętach pańskich
1435
W więzieniu konając.
Może myśli o Jaremie,
Wspomina Olszanę,
Woła jego: „Serce moje,
„Obejmij Oksanę!
1440
Obejmijmy się, sokole!
Na wieki zamrzemy!
Niechaj. Lachy znęcają się, —
My nie poczujemy!…”
Wieje wietrzyk zza Limanu,
1445
Chyli się topola,
I dziewczyna, pochyli się,
Kiedy gnie niedola.
Posmuci się, pożałuje,
Zapomni… a może.
1450
W kontusiku sama pani;
A Lach… Boże, Boże!
Piekłem skaraj duszę moją,
Męki wylej morze,
Pomstę swoją rozbij o mnie,
1455
Lecz nie takim razem
W pierś uderzaj: rozerwie się
Choćby była głazem.
Dolo moja! serce moje!
Oksano! Oksano!
1460
Gdzie ty jesteś, gdzie, ptaszyno?
I twarz zadumaną
Drobne, wrzące, łezki zlały.
Skąd też one w oku?
A Żeleźniak Hajdamakom
1465
Zwolnić każe kroku.
Ejże, chłopcy! w las! Już dnieje
I konie ustają:
Popasiemy” — i cichutko
Wszyscy w las wjeżdżają.

Hupalowszczyzna

1470
Zaszło słońce; Ukraina
Płomieniała, tlała,
Po budynkach, zamknąwszy się,
Szlachta zamierała.
Wskroś po siołach szubienice,
1475
Trup wisi przy trupie —
Sami starsi, a tak szlachty
To kupa na kupie.
Po ulicach, po rozdrożach
Psy i kruki wszędzie
1480
Jedzą szlachtę, oczy dziobią;
I nikt nie odpędzi.
Nie ma komu: zostało się
Bydło i dzieciaki;
Baby nawet z ożogami[87]
1485
Poszły w Hajdamaki.
Ot, takie to było licho
Po wszej Ukrainie!
W piekle gorzej być nie może…
A za co lud ginie?
1490
Jednej matki, jedne dzieci, —
Żyć by i nie sarkać.
Nie, nie chcieli, nie umieli,
Trzebaż się potargać!
Trzeba krwi braterskiej… za co?
1495
Za to, że u brata
Jest w komorze i we dworze
I wesoła chata!
„Zduśmy brata! spalmy chatę!”
Rzekli, wykonali.
1500
Wszystko dobrze; lecz na karę
Sieroty zostali.
We łzach rośli, i urośli;
Ręce, Bogu dzięki,
Rozwiązane — krew więc za krew
1505
I męki za męki.
Serce boli, skoro wspomnisz:
Słowian starych dzieci
Krwią się spili, a kto winien?
Księża, Jezuici.
1510
Wędrowali Hajdamacy
Lasami, jarami;
A za nimi i Hałajda
Z drobniutkimi łzami.
Już minęli Woronówkę,
1515
Wierzbówkę; w Olszanę
Wjeżdżają już. — „Spytać może,
Spytać o Oksanę?
Nie zapytam, niech nie wiedzą,
Na co wiedzieć mają?”
1520
A tymczasem Hajdamacy
Olszanę mijają.
Zapytuje u chłopczyny:
„Tytara zabili?”
— „Ba, nie, diad'ku[88]; ojciec mówił
1525
Że jego spalili
Ot ci Lachy, co tam leżą,
I córkę porwali.
Nie dosłuchał… „Nieś mnie, koniu!
I cugle opuścił.
1530
„Czemuś, Boże, gdym nie wiedział,
Zginąć nie dopuścił?!…
A dziś chociażbym i umarł,
To z trumny powstanę
Lachów męczyć. Serce moje!
1535
Oksano! Oksano!
Gdzie ty?”
Zamilkł, rozżalił się,
Pojechał powoli.
Ciężko, ciężko biedakowi
1540
Wydrzeć się niedoli.
Dognał swoich. Ot i futor[89]
Borowika… jadą…
Karczma tleje ze stodołą
A Lejby ni śladu.
1545
Uśmiechnął się mój Jarema,
Serce się ścisnęło,
Tutaj, tutaj, pozawczoraj[90]
Przed Żydem się gięło,
A dziś… a dziś… żal mu prawie,
1550
Że licho minęło.
Hajdamacy ponad jarem.
Zboczyli ze szlaku.
Napędzają niedorostka
W łatanym kubraku,
1555
W łapciach, z torbą idzie sobie —
„Słuchaj no, biedaku!
Chodź no, tutaj!”
— „Ja nie biedak!”
— „Któż ty?”
1560
— „Hajdamaka.”
— „Ależ brudny i paskudny!”
Ten oczy wytrzeszcza.
„Skąd ty jesteś?”
— „Z Korolówki.”
1565
— „A czy znasz Budyszcza?
I jezioro koło Budyszcz?”
— „Ba, i jeszcze czego!
Ot tam ono! ot tym jarem
Traficie do niego!”
1570
— „A widziałeś Lachów dzisiaj?”
— „Nigdzie ni jednego..
Ale wczoraj dość ich było;
Wianków nie święcili;
Przeszkodzili potępieńcy.
1575
Za tośmy ich bili,
Ja i ojciec nożem świętym, —
A matka nie zduża[91]
I to chciała.”
— „Dobrze, chłopcze!
1580
Naż ci za to, druże[92],
Ten dukacik, ale nie zgub.”
Wziął go nasz ubogi,
Popatrzył się: „Bóg wam zapłać!”
— „No chłopcy, do drogi!
1585
Ale cicho, bez hałasu.
Hałajda! tu, bliźej!
Ot, w tym jarze jest jezioro
I las trochę wyżej,
A w lesie skarb. Gdy przyjedziem,
1590
Każ, by otoczyli.
Może kogo strzec podziemia
Lachy zostawili.”
Przyjechali, naokoło
U lasu stanęli;
1595
Patrzą się — nikogo nie ma…
„Djabli ich nie wzięli!
Ile gruszek urodziło!
Bijcie do stu katów!
Prędzej! żwawo! dobrze, chłopcy!”
1600
Rój konfederatów
Posypał się z drzew na ziemię,
Jak gruszki lecieli.
Pozbijali, pokończyli,
Aż się diabli śmieli.
1605
Loch znaleźli, skarb zabrali,
U Lachów kieszenie
Przewietrzyli — i ruszyli
Na wrogów zginienie.

Uczta w Łysiance

Zmierzchało się. Nad Łysianką
1610
Łuny zapłonęły:
To u Gonty i Maksyma
Lulki tak buchnęły!
Strasznie, strasznie zakurzyli!
W piekle nie umieją
1615
Tak zakurzać. Tykicz Gniły[93]
Krwią aż czerwienieje,
Krwią szlachecką i żydowską;
A nad nim w pożarze
I chacina, i gmach duży;
1620
Dola równa karze
Wielmożnego i lichego.
A pośród bazaru
Stoi Gonta z Żeleźniakiem,
Rycząc: „Kara, kara,
1625
Kara Lachom! Niech nie grzeszą!”
I dziatki karają.
Jęczą, płaczą; jedni proszą,
Inni przeklinają.
Ten modli się i przed bratem
1630
Zimnym już spowiada
Grzechy swoje… Nie zżali się
Zawzięta gromada,
Jak śmierć sama — nie żałuje
Ni lat, ni urody,
1635
Ni szlachcianek, ni Żydówek.
Krew płynie do wody.
Ni kaleki, ni chorego,
Ni małej dzieciny
Nie zostało… Nie zaklęli.
1640
Złowrogiej godziny.
Wszyscy legli, wszcyscy rzędem:
Ani żywej duszy
Izraelskiej i szlacheckiej.
Tymczasem od burzy
1645
Podwojone, do obłoków
Sięgają pożary.
A Jarema ciągle huka:
„Kary Lachom, kary!”
Jak szalony, wiesza, pali,
1650
Sieka trupie ciało:
Dajcie Lacha, dajcie Żyda!
Mało mi ich, mało!
Dajcie Lacha, krwi dawajcie,
Mięsa z krwią i pianą!
1655
Morze krwi… nie dosyć morza…
Oksano! Oksano!
Gdzie ty?” krzyknie i chowa się
W płomieniach, w pożarze.
A tymczasem Hajdamacy
1660
Stoły na bazarze
Postawili, niosą strawę,
Co tylko gdzie wzięli,
By do nocy powieczerzać.
„Hulaj!” zaryczeli.
1665
Wieczerzają — a wokoło
Łuny czerwienieją,
Śród płomieni oświecone
Na krokwiach czernieją
Trupy pańskie… krokwie płoną
1670
I padają z nimi.
„Pijcie, chłopcy! pijcie! lejcie!
Z panami takimi
Może jeszcze spotkamy się,
Jeszcze pohulamy.”
1675
I Żeleźniak goli starkę
Całymi kuflami.
„Za przeklęte trupy wasze,
Za przeklęte dusze
Jeszcze piję! Pijcie chłopcy!
1680
Pijmy, Gonto, druże!
Pijmy bracie, pohulamy
Razem, tutaj, w parze!
A gdzie Wołoch? śpiewaj, stary…
Graj, śpiewaj, kobzarzu!
1685
Nie o dziadach, bo nie gorzej
I my Lachom damy;
Nie o lichu, bośmy jego
Ani znać nie znamy.
A wesołą utnij, starcze,
1690
By aż ziemia drżała:
O wdóweczce gołąbeczce
Co męża płakała.”

KOBZARZ

gra i przyśpiewuje
„Od sioła do sioła
Tańce i muzyki,
1695
Kurę, jajam przedała[94]
Ot i mam trzewiki.
Od sioła ku sioła
Tańczę sobie biedna;
Ni jałówki, ni wołu —
1700
Chatka tylko jedna.
Ja oddam, ja przedam
Kumowi chateczkę,
A zrobię ja sobie
Pod płotem ławeczkę.
1705
Targować, szynkować
Będę czareczkami,
Tańcować i hulać
Będę z parobkami.
Oj, wy, dziatki wy me,
1710
Gołębięta wy me!
Nie płaczcie no, a patrzcie no,
Jak matula hula,
Sama w najem ruszam,
Dziatki do szkół oddam,
1715
A czerwonym trzewiczkom mym
Taki dam, taki dam.”
— „Dobrze! Dobrze! No, do tańca,
Do tańca, kobzarzu!”
Stary urżnął — na przysiadki
1720
Poszli po bazarze,
Aż ziemia drży. „Hajże, Gonto!”
— „Maksymie! utniemy!
Urżnijmyż bo, sokole mój,
Póki nie zginiemy!”
1725
„Nie dziwujcie się, dziewczęta
Że się obszarpałem:
Bo mój ojciec robił gładko
I ja się weń wdałem.”
— „Dobrze, bracie, dalibógże!
1730
— „A no ty, Maksymie!”
— „Poczekaj no!”
„Ot tak czyń mi, jak ja czynię,
Kochaj córkę byle czyją,
Czy to chłopską, czy diakowską,
1735
Byle ładną, choć popowską.”
Wszyscy tańczą, a Hałajda
Nie słyszy, nie baczy;
Siedzi sobie w końcu stołu,
Ciężko, ciężko płacze,
1740
Jak dziecina. Co mu braknie?
Czerwone żupany
I złoto jest, i sława jest…
Ach, nie ma Oksany,
Nie ma doli z kim podzielić,
1745
Nie ma z kim pogadać;
Biedny, musi jak sierota
Sam jeden przepadać,
A nieborak nie wie o tem,
Że jego Oksana
1750
Z tamtej strony, za Tykiczem,
Na zamku, u pana,
Z tymi samymi Lachami,
Co zamordowali
Jej rodzica. Okrutnicy
1755
Teraz się schowali
Za murami! Widzieliścież
Jak Żydzi konali —
Bracia wasi? Dziewczę w oknie
Dumką w świat gdzieś goni;
1760
Spojrzy w okno — miasto całe
Czerwienieje, płonie.
„Gdzie to terazi mój Jarema?
Nie wie, że koło niej
Tuż, w Łysiance, nie w siermiędze,
1765
A w pięknym żupanie
Siedzi sobie i przemyśla
O swojej Oksanie.
„Gdzie też ona? Gdzie gołąbka
Pognębiona płacze?”
1770
Ciężko jemu.
A wtem z jaru
W sukmanie kozaczej
Ktoś się skrada.
„Kto ty taki?”
1775
Kozak zapytuje.
„Ja posłaniec pana Gonty.
Niechaj potańcuje,
Ja poczekam.”
— „Nie doczekasz,
1780
Żydowska sobako!”
— „Chowaj Boże! Jaki ja Żyd!
Widzisz? Hajdamako!
Patrz no tylko — chyba nie znasz?
Masz — tobie — szeląga.”
1785
— „Znam cię dobrze!” i święcony
Z cholewy wyciąga.
„Przyznawaj się, podły Żydzie,
Gdzie moja Oksana?”
I zmierzył się.
1790
„Chowaj Boże!…
Na zamku… u pana…
Cała w złocie…”
— „Wyręczajże
Wyręczaj, przeklęty!”
1795
— „Dobrze, dobrze!… Jakiż bo ty
Jaremo zawzięty.
Zaraz idę i wyręczę;
Pieniądz mury kruszy, —
Powiem Lachom — zamiast pana…”
1800
— „Dobrze, dobrze! Ruszaj,
Ruszaj prędzej!”
— „Zaraz, zaraz!
Gontę zabawiajcie
Choć momencik, a tymczasem
1805
I sami hulajcie.
A gdzie wieźć?”
— „Do Lebedyna!
Pamiętaj mi, Żydzie!”
— „Dobrze, dobrze!”
1810
I Hałajda
Z Gontą w taniec idzie.
A Żeleźniak chwyta kobzę:
„Potańcuj, kobzarzu!
Ja ci zagram.”
1815
Na przysiadki
Ślepy po bazarze
Łupi, stary, łyczakami,
Dodaje słowami:
„Na ogrodzie pasternak, pasternak:
1820
Czyż ja tobie nie kozak, nie kozak?
Czyż ja ciebie nie lubię, nie lubię?
Czy ja tobie trzewiczków nie kupię?
Kupię, kupię, czarnobrewa,
Kupię, kupię tego dziwa,
1825
Będę, serce, chodził,
Będę, serce, wodził.”
„Oj hop, hopaka!
Pokochała Kozaka
I rudego, i starego —
1830
Lichaż dola taka.
Ruszaj, dolo, po tęsknotę,
A ty, stary, idź po wodę,
A ja — do szyneczku.
Golnę czarkę — jedną, drugą,
1835
Potem trzecią niezadługo,
Piątą, szóstą i koniec.
Rusza baba wieść taniec,
A za babą wróbel w duch
Wykrętasem, wychylasem…
1840
Tęgi wróbel, zuch, zuch!
Stary rudy babę łaje,
A ta jemu figi daje:
„Ożenił się stary kiep —
Zarabiajże mi na chleb;
1845
Trzeba dziatki hodować,
Trzeba dziatki odziewać —
Toć i muszę pracować.
A ty stary mi nie grzesz,
Siedź za piecem i kołysz,
1850
Cicho, milcz, ani dysz!”
Kiedym jeszcze była młodą siostrą zakonniczką,
Powiesiłam fartuszeczek ponad okienniczką;
Kto idzie — nie minie,
To mrugnie, to skinie.
1855
A ja sobie jedwab skubię,
To w okienko liczko wściubię:
Semeny, Iwany,
Bierzcie prędko żupany,
Ta pójdziemy, pohulamy,
1860
Ta siądziemy, zaśpiewamy.”
„Zapędzajcie kurę w dziurę,
A kurczęta w kojec.”
„Hu ha!
1865
Duhę[95] zagiął mąż,
Żona chomąt wlecze,
A ty, doniu[96], zwiąż.”
”Dosyć?”
„Jeszcze, choć i tłustą[97],
1870
Bo nogi się proszą.”
„Oj, syp, syp no barszcz
I grzybki do kadzi:
Dziad i baba, toć do ładu,
Oboje też radzi.
1875
Oj syp, syp no barszcz
I dodaj pietruszki:
„Oj, syp, syp-no barszcz
I nie żałuj chrzanu:
„Oj, lej wode, wodę,
1880
I poszukaj brudu, brudu…”
— „Dosyć! dosyć! krzyczy Gonta —
Dosyć, ogień gaśnie.
A gdzie Lejba?… jeszcze nie ma?
Niech go piorun trzaśnie!
1885
Wynaleźć go i powiesić,
Wyrodek sobaczy!
Hajda, dzieci! już przygasa
Kaganiec[98] kozaczy.”
A Hałajda: „Atamanie!
1890
Pohulajmy, bat'ku[99]!
Patrzaj — płonie; na bazarze
I widno, i gładko.
Potańcujmy. Graj, kobzarzu!”
„Nie chcę hulać więcej!
1895
Ognia, chłopcy! dziegciu, kłaków!
Armaty co prędzej!
Ogień wpuścić do podkopów!
Myślą, że to żarty?”
— „Dobrze, bat’ku!” Hajdamacy
1900
Ryknęli jak czarty —
I przez groble powalili
Z hukiem i śpiewami.
A Hałajda krzyczy: „Ojcze!
Ach, stójcie, Bóg z wami!
1905
Poczekajcie, nie gubcie mnie!
Tam moja Oksana.
Choć godzinę, ojce moi!
Ja ją wydostanę!”
— „Dobrze, dobrze!… Żeleźniaku!
1910
Huknij, niechaj palą;
Ta — z Lachami, a ty inną
Pocieszysz — się lalą.”
Obejrzał się — gdzie Jarema?…
Wtem ryknęły góry
1915
I zamczysko wraz z Lachami
Hula gdzieś u chmury.
Wszystko poszło… Co zostało
Ogniem zapałało…
„Gdzie Hałajda?” Maksym woła —
1920
I śladu nie stało.
Dopóki chłopcy tańcowali,
Jarema z Lejbą się dostali
Do środka zamku, aż do lochów;
Porwał Oksanę ledwie żywą
1925
I ruszył razem z nieszczęśliwą
Do Lebedyna…

Lebedyn

„Ja sierota, babciu moja,
Sierota z Olszany;
Ojca Lachy zamęczyli,
1930
A mnie… zimne ściany
Płakałyby… wspomnieć straszno…
Wzięli martwe ciało…
Nie rozpytuj, babciu moja,
Co się ze mną działo,
1935
Modliłam się i płakałam,
Pierś się rozrywała.
Łzy gdzieś wyschły, dusza marła…
Och! gdybym wiedzała,
Że raz jeszcze go zobaczę,
1940
Że zobaczę znowu, —
Stokroć więcej bym wyniosła
Za jedyne słowo!
Czy ja może przeciw Bogu
Kiedy wykraczała!…
1945
Nie wiem… może za to skarał,
Za to, żem kochała, —
Żem kochała oczy czarne
I duszę i ciało,
Pokochała jak umiała,
1950
Jak serce zachciało…
Nie za siebie, nie za ojca
Błagałam w niewoli,
Nie, babuniu, a za niego,
Za miłego dolę.
1955
Skarż mnie, Boże! — prawdę twoją
Ja wycierpieć muszę…
Strach powiedzieć; już myślałam
Zaprzepaścić duszę…
Gdyby nie on, to może bym
1960
I zaprzepaściła.
Ciężko było! Lecz myślałam:
„O Boże mój miły!
On sierota, — kto beze mnie
Jego tam powita?
1965
Kto o dolę i niedolę
Jak ja go rozpyta?
Kto obejmie? kto podzieli
Duszę po połowie?
Kto sierocie ubogiemu
1970
Kocham ciebie! powie?”
Tak myślałam, babciu moja,
I serce się śmiało:
„Ja sierota, bez matuchny,
Bez ojcam została,
1975
I on jeden w całym świecie,
Tak wiernie mnie lubi;
A posłyszy, żem zginęła
To i siebie zgubi
Czekałam, płakałam:
1980
Nie ma jego, nie przybędzie, —
Sama się zostałam…”
I znów płacze. A czernica[100]
Koło chorej stoi,
Smutna także.
1985
„Gdzie ja, babciu?”
— „U mnie, serce moje,
W Lebedynie, rybko droga,
Nie wstawaj, ty chora.”
— „W Lebedynie! a od dawna?”
1990
— „Nie, od pozawczora[101].”
— „Pozawczora?… Czekaj, czekaj…
Nad wodą się pali…
Żyd, zamczysko, Majdanówka…
Hałajdą go zwali…”
1995
— „I ten także był Hałajda,
Coś z nim przyjechała…
Ten, Jarema…”
— „Gdzie on? Gdzie on?”
Wreszcie zrozumiała.
2000
„On za tydzień obiecywał
Przyjechać po ciebie.”
— Co? Za tydzień? Serce moje!
Boże! Czy ja w niebie?
Babciu moja, skończyła się
2005
Przeklęta godzina!
Ten Hałajda — mój Jarema!…
Cała Ukraina
Mówi o nim. Jam widziała,
Jak płonęły sioła;.
2010
Jam widziała, jak u Lachów
Chyliły się czoła,
Gdy mówiono o Hałajdzie:
Ach, wiedzieli oni,
Kto on taki, skąd przychodzi,
2015
I za kim on goni!…
Mnie on szuka, i znalazł mnie
Orzeł mój zuchwały!
Przylatujże, mój sokole,
Gołąbku mój biały!
2020
Och, jakże mi tu wesoło!
Jak ślicznie i biało!
Wszak za tydzień, babciu moja?…
Trzy dni pozostało…
Ach, jak długo!…
2025
„Zagartuj, mamo, żar, żar,
Będzie tobie córki żal, żal.”
Oj, wesołoż mi na świecie!
A tobie, babeczko,
Czy wesoło?”
2030
— „Ja za ciebie
Cieszę się, rybeczko:;
— „A czemuż ty nie zaśpiewasz?”
— „Jam już odśpiewała…”.
Zadzwoniono na nieszpory;
2035
Oksana została,
A czernica na modlitwę
Z wolna podybała[102].
Po tygodniu w Lebedynie.
Cerkiew śpiewem brzmiała:
2040
Przed południem para młoda
U ołtarza stała;
A wieczorem już Jaremę
Żegnała Oksana:
Ot, zwyczajnie — nie chciał Kozak
2045
Gniewać atamana!
— Kończy z Lachem; z Żeleźniakiem,
Z Gontą się zabawia;
W Humańszczyźnie, na pożarach
Weselisko sprawia.
2050
Żona czeka, czy nie idzie
Z bojarami w goście,
By ją przewieźć z celi biednej
W chatę na pomoście.
Ej, nie tęsknij, miej nadzieję
2055
I módl się serdecznie.
A mnie teraz do Humania
Potrzeba koniecznie.

Gonta w Humaniu[103]

Minęły dni i lato całe,
Odbiegli domów ojciec, mąż;
2060
A Ukraina płonie wciąż;
Po siołach płaczą dzieci małe;
Pożółkłym liściem drżą dąbrowy,
Nie widać słońca spoza chmur,
Nie słychać nigdzie ludzkiej mowy;
2065
Zwierz tylko, wyjąc, rzuca bór
Dla siół, po trupy. Nie chowali,
Wilków Lachami hodowali,
Aż znikli w zaspach śnieżnych gór.
Nie wstrzymała ludu zima
2070
I w pomście i w karach;
Lachy marzną, a Kozacy
Grzeją się w pożarach,
Przyszła wiosna, czarną ziemię
Ze snu rozbudziła,
2075
Ukwieciła ją porostem,
Barwinkiem okryła;
I na polu skowroneczek,
I słowiczek w gaju,
Ziemię strojną w płaszcz wiośniany
2080
Z porankiem witają…
Raj i koniec! A dla kogo?
Czy ludzie go widzą?
Gdzież tam! Spojrzeć nawet nie chcą,
A spojrzą — ohydzą.
2085
Okrucieństwo, Walka, WojnaTrzeba krwią go domalować,
Oświecić łunami;
Kwiatów mało, słońca mało,
Za dymów chmurami.
Piekła mało!… Ludzie, ludzie!
2090
Kiedy wam dość będzie
Dobra tego, co dziś macie?
Dziwniście wy wszędzie!
Nie wstrzymała ludu wiosna,
Boga się nie boi.
2095
Ciężko spojrzeć; a pomyślisz —
Tak było i w Troi;
Tak i będzie.
Hajdamacy
Hulają, szaleni.
2100
Kędy przejdą — ziemia płonie
I krwią się rumieni.
Przybrał Maksym sobie syna
Zna go Ukraina
Choć Jarema nie rodzony,
2105
Lecz szczera dziecina.
Maksym rżnie — a co Jarema,
Nie rżnie, a katuje,
Z nożem w ręku, na pożarach,
Czuwa i nocuje.
2110
Nie opuszcza, nie żałuje
Nigdzie ni jednego:
Za tytara Lachom płaci,
Za starca świętego,
Za Oksanę… ta i zamrze,
2115
Myśląc o Oksanie.
A Żeleźniak: „Hulaj, synu,
Póki dola wstanie,
Pohulajmy!”
Pohulali —
2120
Kupą koło kupy
Od Kijowa do Humania
Legły polskie trupy. —
Jak ta chmura, Hajdamacy
Humań otoczyli,
2125
O północy; a do świtu
Miasto zapalili;
Zapalili, zakrzyczeli:
„Morduj Lacha znowu!”
Potoczyli się po rynku
2130
Konni Narodowi;
Potoczyli się kalecy
I dzieci, i chore,
Gwałt i hałas. Na bazarze
Jakby krwawe morze.
2135
A wśród morza stoi Gonta
Z Maksymem zawziętym,
Krzycząc we dwóch: „Dobrze, dzieci!
Tak to im przeklętym!”
Wtem gromada Hajdamaków
2140
Z Jezuitą leci,
Z nim dwaj chłopcy: „Gonto, Gonto!
To są twoje dzieci.
Nas mordujesz — i tych porżnij,
Oni katolicy.
2145
Czego stoisz? Czemu nie rżniesz?
Wszak to heretycy!
Póki mali — rżnij! Wyrosną —
To ciebie zabiją…”
— „Zabijcie psa! a szczenięta
2150
Ja i sam pobiję.
Zbierz gromadę. Przyznajcie się,
To nie prawda, może?”
— „Prawda, ojcze… bo nas matka…”
— „O Boże mój, Boże!
2155
Milczcie, milczcie! Wiem już, dosyć!”
Zeszła się gromada,
„Dzieci moje — katolicy…
By nie było zdrady,
By nie było gadaniny,
2160
Panowie gromada,
Jam przysięgał rznąć ich wszystkich,
Biorąc nóż ten w ręce…
Syny moje! syny moje!
Czemu wy maleńcy?
2165
Czemu Lacha wy nie rżniecie?…”
— „Będziemy rznąć, tatku!”
— „Nie będziecie! Nie będziecie!
Przeklęta bądź, matko —
2170
Coś ich porodziła!
Lepiej byś przed wschodem słońca
Potopiła była!
Mniej by grzechu: zmarlibyście
Nie katolikami;
2175
A dziś, a dziś… syny moje!
Biadaż mi dziś z wami!
Pocałujcie mnie, dziateczki,
Nie ja was zabiję,
A przysięga.”
2180
Machnął nożem
I dziatki nie żyją.
Popadały krwią oblane:
„Ojcze!” bełkotnęły,
„Ojcze, ojcze… my nie Lachy!
2185
„My…” i zamilczały.
— „Trza pochować?”
— „ Nie potrzeba!
Oni odszczepieńcy.
Syny moje, syny moje!
2190
Czemu wy maleńcy?
Czemu wroga wy nie rznęli?
Matki nie zabili,
Tej przeklętej katoliczki,
Co was porodziła?…
2195
Chodźmy, bracia!”
Wziął Maksyma,
Idą wzdłuż bazaru,
I obydwa wykrzykują:
„Kara Lachom, kara!”
2200
I karali: strasznie, strasznie
Humań się zakrwawił;
Ani zamek, ani kościoł
Nikogo nie zbawił,
Wszyscy legli. Nigdy, nigdy
2205
I w głowach szatanów
Nie postała zemsta taka…
Dom Bazylianów,
Gdzie uczyli się synowie,
Sam Gonta rujnuje:
2210
„Wyście zjedli dzieci moje!”
Ryczy i katuje.
„Wy pożarliście maleńkich,
Czegóż nauczyli?!…
Walcie mury!”
2215
Hajdamacy
Mury rozwalili, —
Rozwalili, — o kamienie
Księży rozbijali,
A uczniaczków żywcem w studni
2220
Wszystkich pochowali.
Aż do samej nocy Lachów mordowali,
A Gonta jak wściekły nie przestaje wyć:
„Gdzie wy, ludożercy? gdzieście się schowali?
Zjedliście me dzieci — ach, ciężkoż mi żyć!
2225
Nie ma z kim zapłakać, pogwarzyć życzliwie.
Syny moje lube, moi czarnobrewki!
Gdzie wy?… Krwi mi dajcie, bo chce mi się pić,
I chce mi się patrzyć, jak ona czernieje,
I chce się pierś zalać… Czemu wiatr nie wieje,
2230
Lachów nie nawieje?… Ach, ciężko mi żyć!
Ciężko mi zapłakać… ach, gwiazdki wy święte!
Za chmurę, za chmurę! Niech żadna nie świeci!
O biada mi, biada! Jam porznął me dzieci!
Gdzie się ja przytulę? O, życie przeklęte!…
2235
I biegał po mieście. A pośród bazaru
Hajdamacy we krwi poznosili ław,
I skąd co wyrwali z napojów i straw —
I siedli wieczerzać. Ostatnia to kara,
Ostatnia wieczerza!
2240
„Pohulaj, gromado!
Bij, dopóki można, — póki starczy, pij!”
Żeleźniak zawrzasnął: „ A nuż, stary dziadu,
Choćby ziemia drżała, nie pytaj a rżnij;
Pohulajmy, bracia! kto wie, co ma być!
2245
Dalejże, Kozacy! Kiedy żyć, to żyć!”
I urznął dziadzisko:
„A mój ojciec arendarz
I rymarz:
Moja matka praczka
2250
I szwaczka.
Bracia moi zuchwali
Przygnali
Czarną krowę spod dąbrowy
I nanieśli korali.
2255
A ja tobie Chryścia[104]
W koralach,
A na lisztwie liście
I liście,
I buciki i podkówki.
2260
Wyjdę z rana do mej krówki,
I króweczkę napoję,
Wydoję,
Z parobkami postoję,
Postoję.”
2265
„Oj, hop po podkurku[105],
Zamykajcie drzwi w podwórku;
A ty, stara, nie lękaj się,
Bliżej do mnie przytulaj się!”
Wszyscy tańczą — a gdzież Gonta?
2270
Czemu nie tańcuje?
I nie pije z Kozakami
I nie wyśpiewuje?
Nie ma jego — biedakowi
Nie do śpiewki marnej,
2275
Nie do tańca.
Ktoż to taki
W kierezyi czarnej
Środkiem rynku się przemyka?
Pogrzeb, OjciecStanął; między kupy
2280
Lachów martwych, szuka kogoś.
Nagiął się, dwa trupy
Młodociane wziął na barki
I poza bazarem,
Po umarłych depcząc ciałach,
2285
Skrył się za pożarem
U kościoła. Któż to taki?
Gonta — drogie brzemię
Chować niesie, nieszczęśliwy,
Zakopać do ziemi,
2290
By kozacze ciało małe
Psy nie rozrywały.
Ciemniejszymi ulicami;
Gdzie ognie dotlały,
Poniósł Gonta dzieci swoje,
2295
By nikt nie zobaczył,
Gdzie pochowa syny swoje,
I jak Gonta płacze.[106]
Wyniósł w pole, poświęcony
Wyjął nóż z kieszeni,
2300
I święconym jamę kopie,
A Humań w płomieniach
Świeci Goncie do roboty
I na chłopce[107] świeci:
Zda się we śnie leżą biedni.
2305
Czegóż straszne dzieci?
Czemu Gonta niby złodziej
Ze skarbem się tai?
Aż się trzęsie. Od Humania
Słychać, jak hukają
2310
Towarzysze Hajdamacy;
Lecz Gonta nie słyszy,
Synom chatę wpośród stepu
Buduje w zaciszy
I zbudował. Bierze synów,
2315
Kładzie w ciemną chatę,
I nie patrzy, zda się słyszy:
„My nie Lachy, tata!”
Włożył obu — spod zanadrza
Kitajkę[108] dobywa;
2320
Pocałował martwych w oczy,
Żegna i nakrywa
Kitajeczką purpurową
Oblicza kozacze.
Odkrył, jeszcze się popatrzył…
2325
Ciężko, ciężko płacze.
„Syny moje, syny moje!
Na tę Ukrainę
Popatrzcie się: i wy za nią
I ja za nią ginę.
2330
Któż to teraz mnie pochowa?
Śród obcego pola
Kto zapłacze nad umarłym?
Doloż moja, dolo!
Dolo moja nieszczęśliwa!
2335
Coś ty narobiła?
Na coś ty mi synów dała —
A mnie nie zabiła?
Im by dla mnie grób budować —
A to ja buduję…”
2340
Pocałował i przeżegnał,
Okrył, zasypuje.
„Spoczywajcie w zimnym grobie —
Taka wola boża!
Nie przydbała[109] suka matka
2345
Piękniejszego łoża.
Bez fijołków i bez ruty
Spoczywajcie, dzieci!
I błagajcie, proście Boga:
Niechaj na tym świecie
2350
Na mnie za was spadnie kara,
Biedni heretycy!
Proście, syny! Ja daruję
Żeście katolicy.”
Zrównał ziemię, pokrył darnią,
2355
By nikt nie zobaczył,
Gdzie poległy Gonty dzieci —
Lilije kozacze.
„Spoczywajcie, wyglądajcie,
Oczekujcie na mnie!
2360
Odebrałem ja wam życie,
Bliski czas i dla mnie.
I ja zginę niezadługo —
Któż po mnie zapłacze? —
Hajdamacy… hej, raz jeszcze
2365
Pohulaj, Kozacze!”
Poszedł Gonta pochylony,
Słania się jak pjany[110].
Pożar świeci — Gonta spojrzy,
Spojrzy — zadumany —
2370
I uśmiechnie się straszliwie,
Patrząc w step olbrzymi; —
Wstrząsł się wreszcie, otarł oczy
I zniknął gdzieś w dymie.

Epilog

Oj, dawno to było, jak małej dziecinie,
2375
Bez chleba, samemu, jak czajce po fali,
Wypadło mi błądzić po tej Ukrainie,
Gdzie Gonta i Maksym z nożami hulali;
Młodość, PrzemijanieOj, dawno to było, jak tymi szlakami,
Co szli Hajdamacy, drobnymi stopami
2380
Błądziłem, płakałem i ludzi szukałem,
By dobra uczyli. A teraz wspomniałem,
Wspomniałem i przykro, że licho zginęło.
Ej, lichoż ty młode! Dlaczegoś minęło,
Zamieniłbym dolę dzisiejszą na ciebie,
2385
Gdy wspomnę te stepy, te chmury po niebie,
I ojca, i dziada przypomnę ja sobie…
Dziadunio żyw jeszcze, a ojciec już w grobie.
Bywało w niedzielę Mineje[111] zamknąwszy,
Po czarce z sąsiadem serdecznym łyknąwszy,
2390
Ojciec prosi dziada, by o Hetmańszczyźnie
Opowiadał stary, lub o Koliszczyźnie[112].
I oczy stuletnie jak gwiazdki pałały,
A słowa po słowach potokiem się lały:
Jak Gonta z Maksymem mierzyli się z Lachy,
2395
Jak wrogi konały, jak miasta gorzały…
Sąsiedzi drętwieli z żałości i strachu
I mnie też małemu łzy w oczach stawały
Nad śmiercią tytara. A nikt i nie baczy,
Że mała dziecina w kąteczku gdzieś płacze.
2400
Bóg zapłać, dziaduniu, żeś wiernie przechował
W stuletniej swej głowie te dzieła kozacze,
Com teraz wnuczętom powtórzyć sprobował.
Wybaczajcie, ludzie dobrzy,
Iż kozaczą sławę
2405
Wyśpiewałem po prostacku,
Bez książkowej sprawy.
Tak i dziad mój opowiadał,
Daj mu Boże zdrowie!
I ja za nim. Któż bo wiedział,
2410
Iż mądrzy panowie
Rzeczy takie czytać będą?
Wybaczże im, dziadu, —
Niechaj łają: a tymczasem
Ja z moją gromadą,
2415
Z Kozakami serdecznymi
Co prędzej się zwinę,
I spać pójdę — i polecę
Na tę Ukrainę,
Gdzie chodzili Hajdamacy
2420
Z świętemi nożami, —
Na te szlaki, com wymierzył
Drobnemi nogami.
Pohulali Hajdamacy, —
Dobrze pohulali:
2425
Blisko roku krwią szlachecką
Hojnie napawali
Ukrainę, i zamilkli: —
Noże poszczerbili,
Nie ma Gonty, nie ma nad nim
2430
Krzyża ni mogiły.
Wiatry bujne gdzieś rozwiały
Prochy hajdamacze,
Nikt się nawet nie pomodli
I nikt nie zapłacze.
2435
Jeden tylko brat przybrany
Został się na świecie, —
I ten, słysząc jak okrutnie
Od piekielnych dzieci
Brat zamęczon, po raz pierwszy
2440
Załkał Maksymisko;
Łkał i płakał; łez nie otarł,
Umarł biedaczysko.
Żałość jego zadusiła
Śród obcego pola,
2445
W cudzą ziemię położyła —
Taka jego dola!
Smutno, tęskno Hajdamacy
Żelazną tę siłę
Pochowali, usypali
2450
Wysoką mogiłę,
Zapłakali, rozeszli się
Odkąd i przybyli.
Jeden tylko mój Jarema
Na kij się pochylił,
2455
I stał długo: „Spocznij, ojcze,
Śród obcego pola,
Bo na swoim miejsca nie ma
I przepadła wola[113].
Śpij, Kozacze. Wspomni ciebie
2460
Dusza jaka szczera.”
Poszedł stepem biedaczysko
I łezki ociera.
Długo, długo oglądał się,
Serce mu się rwało…
2465
Zniknął… w stepie prócz mogiły
Nic nie pozostało.
Ej, posiali Hajdamacy
W Ukrainie zboże;
Lecz nie oni go wyżęli…
2470
Coż robić, mój Boże!
Nie ma prawdy, nie wyrosła,
Krzywda wybujała…
Rozeszli się Hajdamacy
Gdzie dola pognała.
2475
Kto do domu, kto w dąbrowę
Z nożami w cholewach
Kończyć Żydów. Tak i dzisiaj
Sława szepcze w śpiewach.
A tymczasem Sicz[114] prastarą
2480
Zrujnowały wrogi;
Kto nad Kubań, kto za Dunaj
I tylko porohy[115]
Pozostały pośród stepu;
Syczą, zawywają:
2485
„Pochowano dziatki nasze
I nas rozrywają.”
Ryczą sobie, ryczeć będą,
Dola ich minęła,
I na wieki Ukraina,
2490
Na wieki zasnęła.
Odtąd w bujnej Ukrainie
Żyto zielenieje;
Nigdzie jęków, dział nie słychać,
Wicher tylko wieje,
2495
Naginając wierzby w gaju
I burzan wśród pola.
Wszystko zmilkło — niechaj milczy
Taka boża wola!
Czasem tylko gdzieś wieczorem
2500
Ponad Dnieprem, w gaju,
Idą starzy Hajdamacy,
Idąc zaśpiewają:
„U naszego Hałajdy chata na pomoście,
Graj, morze! dobrze, morze!
2505
Dobrze będzie, Hałajda!”

Przypisy

[1]

hajdamaka (z tur.) — buntownik, uczestnik któregoś z powstań chłopskich na Ukrainie w latach 1730–1770. W polskiej literaturze: rozbójnik, okrutnik; w tradycji ukraińskiej: bojownik o wolność, bohater narodowy. [przypis edytorski]

[2]

watażka — tu: przywódca oddziału wolnych Kozaków. [przypis edytorski]

[3]

świta, świtka a. siermięga — daw. wierzchnia odzież z siermiężnego, grubego i niebielonego płótna, noszona przez chłopów. [przypis edytorski]

[4]

Śpiewaj nam Matroszę, lub Nataszę, radost' naszę, sułtàn, parkét, szpory — poeta wyśmiewa zarzucony obecnie w pieśniarstwie rosyjskim zwyczaj opiewania miłostek, kit huzarskich, posadzkowych popisów, brzęku ostróg itp. [przypis redakcyjny]

[5]

Hraje synie more (ukr. Грає синє море: igra ciemnoniebieskie morze) — wers powtarzający się w wierszu Tarasa Szewczenki Dumka (Тече вода в синє море, Płynie woda do ciemnoniebieskiego morza), który opowiada o smutnym losie Kozaka na wygnaniu. [przypis edytorski]

[6]

Zaporoże — kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis edytorski]

[7]

buńczuk — długie drzewce ozdobione włosiem końskim, daw. symbol władzy wojskowej. [przypis edytorski]

[8]

porohy — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się w XVI-XVIII w. Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis edytorski]

[9]

kupić się (daw.) — gromadzić się, skupiać się. [przypis edytorski]

[10]

Sicz — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis edytorski]

[11]

bajdak (z ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa, używana na Dnieprze. [przypis edytorski]

[12]

Skutari (tur. Üsküdar) — dziś część Istambułu na wsch. brzegu Bosforu; w XVII w. Kozacy w swoich wyprawach łupieżczych docierali niekiedy nawet do Stambułu. [przypis edytorski]

[13]

lulka (daw.; por. ukr. люлька) — fajka. [przypis edytorski]

[14]

kobzarz — dziś raczej kobziarz; muzyk grający na kobzie, instrumencie strunowym, przypominającym lutnię; w trad. ukr. żebrak śpiewający pieśni z towarzyszeniem kobzy lub bandury był często szanowanym nosicielem ważnych wiadomości i idei. [przypis edytorski]

[15]

Chortyca — wyspa na Dnieprze, inaczej, według Pastoriusa, Wiśniowcem zwana. [Największa wyspa na Dnieprze, znajduje się w okolicy miasta Zaporoże, w trad. ukr. miejsce częstego stacjonowania Kozaków Zaporoskich. Red. WL]. [przypis redakcyjny]

[16]

metelice i hopaki — żywiołowe tańce ukr. [przypis edytorski]

[17]

na przysiadki a. prysiudy (z ukr. присюди) — figura w ludowych tańcach ukr. i ros.; przykucnięcie i podskok. [przypis edytorski]

[18]

Hryć (ukr. Гриць) — Grześ, ukr. zdrobnienie od imienia Hryhorij (Григо́рій), czyli Grzegorz. Imię często spotykane w ukr. ludowych piosenkach o miłości chłopaka i dziewczyny. [przypis edytorski]

[19]

szlachetczyzna (…) wojowała Moskwę, Niemce, Ordę i Sułtany — Rzeczpospolita szlachecka prowadziła wojny z Rosją, Niemcami, tatarską Ordą i sułtanami tureckimi. [przypis edytorski]

[20]

Szlachta odbiega od pługa, i razem sto konfederacji. (…) Podpalali, mordowali, cerkwi nie szczędzili… A tymczasem Hajdamacy noże poświęcili — cały ten ustęp dowodzi nieobeznania się z historią ojczystą. Wiadomo, że w pamiętnym okresie konfederacji barskiej ukazywały się gdzieniegdzie bandy rabusiów, które w razie potrzeby pożyczały nazwiska u konfederatów celem ubarwienia grabieży zbójeckiej szlachetniejszym pozorem. Tradycja ludu mogła pomieszać istotę rzeczy z najkłamliwszym złudzeniem; poecie piszącemu omyłka podobna darowaną już być nie może. [Historycy wskazują na następujące przyczyny powstania kozackiego zwanego koliszczyzną: intrygi rosyjskie, mające na celu osłabienie konfederatów barskich; inspiracje duchownych prawosławnych, zaniepokojonych nietolerancją religijną konfederacji (forsowana przez króla Poniatowskiego tolerancja religijna miała wzmocnić pozycję prawosławia i Rosji w Polsce); niechęć chłopów na Ukrainie do szlachty. Red. WL]. [przypis tłumacza]

[21]

hersz tu (ukr. герш-ту, z niem. hörst du: słyszysz) — stylizacja językowa, cytat z języka jidysz, używanego przez Żydów w Europie Środkowej i Wschodniej. [przypis edytorski]

[22]

patynki (daw.) — trepy, chodaki, drewniane osłony chroniące pantofle np. na zabłoconym podwórzu. [przypis edytorski]

[23]

ta (ukr.) — i; również. [przypis edytorski]

[24]

loch — tu: piwnica. [przypis edytorski]

[25]

mu — dziś popr. rekcja: serce go boli. [przypis edytorski]

[26]

przecz (daw.) — dlaczego; po co; na cóż. [przypis edytorski]

[27]

czarnobrewki a. czarnobrewy (z ukr.) — obdarzony czarnymi brwiami, cenionym w ukr. tradycji atrybutem wyrazistej urody. [przypis edytorski]

[28]

Konfederaci — zobacz przypisek w Introdukcji. [przypis redakcyjny]

[29]

Jeszcze Polska nie zginęła! Lachy wyśpiewują — anachronizm. [przypis redakcyjny]

[30]

schizmatycki — odstępczy, związany z rozłamem; tu: prawosławny (nawiązanie do schizmy, która w 1054 r. podzieliła kościół chrześcijański na wschodni prawosławny i zachodni rzymski). [przypis edytorski]

[31]

schizmata a. schizmatyk — odstępca, uczestnik rozłamu; tu: prawosławny (nawiązanie do schizmy, która w 1054 r. podzieliła kościół chrześcijański na wschodni prawosławny i zachodni rzymski). [przypis edytorski]

[32]

pjany — dziś popr.: pijany. [przypis edytorski]

[33]

tytar (ukr.) — tu: starosta cerkiewny, odpowiedzialny za gospodarczy aspekt funkcjonowania parafialnej cerkwi. [przypis edytorski]

[34]

świcina, świtka a. siermięga — daw. wierzchnia odzież z siermiężnego, grubego i niebielonego płótna, noszona przez chłopów. [przypis edytorski]

[35]

pawa (z ukr.) — pawica. [przypis edytorski]

[36]

spać, dziewczyno, chceszli — jeżeli chcesz (spokojnie) spać, dziewczyno. [przypis edytorski]

[37]

co bronić porwali się woli — którzy wywołali powstanie, by bronić wolności. [przypis edytorski]

[38]

kobiéty — forma z é pochylonym, wymawianym tu jako zbliżone do i, nie została uwspółcześniona z uwagi na rym. [przypis edytorski]

[39]

wróć się ptakiem (daw., poet.) — wróć tak szybko, jak ptak. [przypis edytorski]

[40]

Seweryn (Semen) Nalewajko (ukr. Севери́н Налива́йко, zm. w 1597) — ataman kozacki, przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty. [przypis edytorski]

[41]

Czehryn a. Czehryń, ukr. Чигирин — miasto nad rzeką Tiasminem, niedaleko jej ujścia do Dniepru. W końcu XVI w. jedna z najdalej wysuniętych na południowy wschód twierdz Rzeczypospolitej, miejsce buntów kozackich. [przypis edytorski]

[42]

Taśmin, a. Taśmina, ukr. Тя́сми́н — rzeka w środkowej części Ukrainy, prawy dopływ Dniepru, przepływa przez Czehryn (Чигирин). [przypis edytorski]

[43]

gościniec dla pani — prezent dla monarchini, w domyśle: dla Katarzyny II, imperatorowej Rosji. [przypis edytorski]

[44]

ptastwo — dziś popr.: ptactwo. [przypis edytorski]

[45]

Smilańszczyzna — okolice miasta Smiła w środkowej części Ukrainy. [przypis edytorski]

[46]

siermiężni — chłopi, chodzący w siermięgach, tj. w odzieży wierzchniej z siermiężnego, grubego i niebielonego płótna. [przypis edytorski]

[47]

kierezyja, dziś kierezja (z ang. kersey) — daw. wyszywany strój z grubego sukna wełnianego; od nazwy materiału wełnianego produkowanego w Kersey w Anglii. [przypis edytorski]

[48]

futor a. chutor (z ukr.) — samodzielne gospodarstwo, oddalone od wsi. [przypis edytorski]

[49]

Maksym Żeleźniak, ukr. Максим Залізняк (ur. ok. 1740 – zm. po 1768) — Kozak zaporoski, przywódca powstania hajdamackiego, wraz z Iwanem Gontą prowodyr tzw. rzezi humańskiej w 1768 r., w której zginęło kilka lub kilkanaście tysięcy osób. [przypis edytorski]

[50]

koszowy — ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny; kosz — obóz kozacki. [przypis edytorski]

[51]

Iwan Gonta, ukr. Іван Ґонта (1705–1768) — dowódca nadwornych Kozaków F.S. Potockiego, przeszedł na stronę hajdamaków podczas koliszczyzny (1768), umożliwiając rzeź Humania. Pojmany podstępem przez Rosjan, wydany Polakom, był torturowany i został stracony. [przypis edytorski]

[52]

sama… sama pisała — w domyśle: sama imperatorowa Rosji Katarzyna II; aluzja do fałszywego listu Katarzyny II, mającego zachęcać Kozaków do zabijania polskiej szlachty oraz Żydów. [przypis edytorski]

[53]

Wołoch — człowiek z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis edytorski]

[54]

kobzarz — dziś raczej kobziarz; muzyk grający na kobzie, instrumencie strunowym, przypominającym lutnię; w trad. ukr. żebrak śpiewający pieśni z towarzyszeniem kobzy lub bandury był często szanowanym nosicielem ważnych wiadomości i idei. [przypis edytorski]

[55]

Bohdan, własc. Bohdan Zenobi Chmielnicki (1595–1657) — ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654. [przypis edytorski]

[56]

Maksym Żeleźniak, ukr. Максим Залізняк (ur. ok. 1740 – zm. po 1768) — Kozak zaporoski, przywódca powstania hajdamackiego, wraz z Iwanem Gontą prowodyr tzw. rzezi humańskiej w 1768 r., w której zginęło kilka lub kilkanaście tysięcy osób. [przypis edytorski]

[57]

Zaporożec — wolny Kozak z Zaporoża. [przypis edytorski]

[58]

urżnąć (daw. pot.) — uciąć; tu: zagrać żywo, wesoło. [przypis edytorski]

[59]

karbowaniec — daw. moneta ukr. [przypis edytorski]

[60]

wskroś — tu: wszędzie. [przypis edytorski]

[61]

Szanujcież się dobrze teraz, Panowie Polacy! — dwa wiersze te nie dały się przetłumaczyć dosłownie; ręka drgnęła od zgrozy i oburzenia. [ukr. Шануйтеся ж, вражі ляхи, Скажені собаки: strzeżcie się, nienawistni Polacy, nieczyste psy. Red. WL]. [przypis tłumacza]

[62]

poborgować (daw.) — pożyczyć a. dać na kredyt. [przypis edytorski]

[63]

czarka jedna i druga pani Ladaco — Ukraińcy nazywają gorzałkę łedaszczycą czyli łajdaczką w znaczeniu odpowiednim naszej filutce. [przypis redakcyjny]

[64]

wygrywać — tu: grać, przygrywać, akompaniować. [przypis edytorski]

[65]

pascha (ukr. паска a. пасха) — w trad. prawosławnej świąteczna potrawa wielkanocna, gotowana z sera lub pieczona na drożdżach, święcona w cerkwi. [przypis edytorski]

[66]

błahoczynny (ukr. благочинний) — godność w cerkwi prawosławnej, opiekun kilku parafii. [przypis edytorski]

[67]

od Sahajdacznych — tu: od połowy XVII w.; Petro Konaszewicz-Sahajdaczny (1570–1622) — hetman i wybitny wódz kozacki, walczył po stronie Rzeczypospolitej w wojnie polsko-rosyjskiej 1609–1618, organizował kozackie wyprawy łupieżcze do Stambułu, dowodził Kozakami w bitwie pod Chocimiem. [przypis edytorski]

[68]

turma (z ukr. a. ros.) — więzienie. [przypis edytorski]

[69]

Warkocze jasne hańba tnie — na Ukrainie dziewczyna, tracąc wstyd, obcina sobie warkocz a głowę ubiera w chustkę, jak mołodyce zamężne; stąd też nazywa się pokrytką. Uważałem, że nie przymus zewnętrzny, lecz opinia wioski i uczucie własnego sromu zniewalają biedaczki do tej ofiary. [przypis tłumacza]

[70]

Jakub Ostranica a. Jakub Ostrzanin (ukr. Яків Остряниця, zm. 1641) — hetman kozacki, przywódca powstania kozackiego przeciwko Polakom w 1638 r. [przypis edytorski]

[71]

Bogun, właśc. Iwan Bohun (ukr. Іва́н Богу́н, zm. 1664) — pułkownik kozacki, zwolennik Bohdana Chmielnickiego, uczestnik wielu bitew, bojownik o niepodległość Ukrainy; pierwowzór jednego z negatywnych bohaterów Ogniem i mieczem H. Sienkiewicza. [przypis edytorski]

[72]

Inguł (ukr. Інгул) — rzeka w płd. części Ukrainy, lewy dopływ Bohu. [przypis edytorski]

[73]

Żółte Wody (ukr. Жовтi Води) — miasto w płd.-wsch. części Ukrainy, nad rzeką Żółtą, miejsce zwycięstwa wojsk kozackich Chmielnickiego nad polskimi w 1648 r. [przypis edytorski]

[74]

Roś — tu: rzeka w środkowej części Ukrainy, prawy dopływ Dniepru, przepływa przez Białą Cerkiew i Korsuń. [przypis edytorski]

[75]

Korsuń (ukr. Корсунь-Шевченківський) — miasto w środkowej części Ukrainy, nad rzeką Roś, dawna rezydencja magnacka. [przypis edytorski]

[76]

Alta (ukr. Ільтиця, daw. Альта) — rzeka w środkowo-wsch. części Ukrainy; także imię kobiece. [przypis edytorski]

[77]

nie po ojcu dzieci — dzieci nie są podobne do ojca, tj. dzisiejsi Ukraińcy nie są godni swoich walecznych przodków. [przypis edytorski]

[78]

Makoweja (ukr. Маковія) — święto ludowe w dniu Podniesienia Krzyża, obchodzonym w kościele prawosławnym 14 sierpnia. [przypis edytorski]

[79]

schizmatyk — odstępca, uczestnik rozłamu; tu: prawosławny (nawiązanie do schizmy, która w 1054 r. podzieliła kościół chrześcijański na wschodni prawosławny i zachodni rzymski). [przypis edytorski]

[80]

mu — dziś popr. rekcja: serce go boli. [przypis edytorski]

[81]

czarnobrewy (z ukr.) — obdarzony czarnymi brwiami, cenionym w ukr. tradycji atrybutem wyrazistej urody. [przypis edytorski]

[82]

ta (ukr.) — i; jak również. [przypis edytorski]

[83]

rumieniłeś sine — Dniepr, niosąc krew kozacką, rumienił (czyli barwił na czerwono) sine (czyli ciemnoniebieskie) morze. [przypis edytorski]

[84]

próbuje świętego — używa poświęconego noża. [przypis edytorski]

[85]

loch — tu: piwnica. [przypis edytorski]

[86]

przecz (daw.) — dlaczego; po co; na cóż. [przypis edytorski]

[87]

ożóg — kij do przegarniania węgli w piecu; pogrzebacz. [przypis edytorski]

[88]

diad'ku (ukr. дядько: wujek) — wujku. [przypis edytorski]

[89]

futor a. chutor (z ukr.) — samodzielne gospodarstwo, oddalone od wsi. [przypis edytorski]

[90]

pozawczoraj (daw.) — przedwczoraj. [przypis edytorski]

[91]

zdużać (z ukr.) — dawać radę, mieć siłę, nadążać. [przypis edytorski]

[92]

druże (ukr. друг: przyjaciel) — przyjacielu. [przypis edytorski]

[93]

Gniły Tykicz (ukr. Гнилий Тікич) — rzeka w środkowej części Ukrainy. [przypis edytorski]

[94]

kurę, jajam przedała — sprzedałam kurę i jajka. [przypis edytorski]

[95]

duha (ukr. дуга) — tu: kabłąk, łukowaty element uprzęży końskiej używanej na wschodzie. [przypis edytorski]

[96]

doniu (ukr. доня: córka, córeczka) — córko. [przypis edytorski]

[97]

tłusty (tu daw.) — pikantny, nieprzyzwoity, niecenzuralny. [przypis edytorski]

[98]

kaganiec (tu daw.) — lampka, kaganek. [przypis edytorski]

[99]

bat'ku (ukr. батько: ojciec) — ojcze. [przypis edytorski]

[100]

czernica (ukr. черниця) — mniszka, zakonnica. [przypis edytorski]

[101]

pozawczora (daw.) — przedwczoraj. [przypis edytorski]

[102]

podybać (daw.) — poczłapać; pójść. [przypis edytorski]

[103]

Humań — miasto w środkowej części Ukrainy, w XVIII w. rezydencja Potockich, miejsce tzw. rzezi humańskiej, kulminacyjnego wydarzenia koliszczyzny (21 czerwca 1768 r.). [przypis edytorski]

[104]

Chryścia (ukr. Христя) — Krysia, zdrobnienie od imienia Chrystyna (Христина). [przypis edytorski]

[105]

podkurek — posiłek spożywany w nocy (przed pianiem kura, czyli koguta). [przypis edytorski]

[106]

Poniósł Gonta dzieci swoje, by nikt nie zobaczył, gdzie pochowa syny swoje, i jak Gonta płacze. — informacji o dzieciach Gonty, zabitych w Humaniu, nie potwierdzają źródła historyczne. [przypis edytorski]

[107]

na chłopce — dziś popr. forma: na chłopców. [przypis edytorski]

[108]

kitajka (ukr.) — chusteczka, zwykle jedwabna; w tradycji kozackiej istniał zwyczaj przykrywania czerwoną kitajką twarzy zmarłego. [przypis edytorski]

[109]

przydbać (z ukr. придбати) — zdobyć, uzyskać, przygotować, wystarać się o coś. [przypis edytorski]

[110]

pjany — dziś popr.: pijany. [przypis edytorski]

[111]

Mineja — zbiór tekstów liturgicznych lub modlitw w tradycji prawosławnej. [przypis edytorski]

[112]

koliszczyzna (ukr. Коліївщина) — chłopsko-kozacki bunt na Ukrainie w 1768 r. przeciwko polskiej szlachcie i Żydom; pochłonął od 100 do 200 tys. ofiar; krwawo stłumiony przez wojska rosyjskie i polskie. [przypis edytorski]

[113]

wola — tu: wolność, swoboda, możliwość samostanowienia. [przypis edytorski]

[114]

Sicz — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis edytorski]

[115]

porohy — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się w XVI-XVIII w. Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis edytorski]