Spis treści

    I
  1. II
  2. III
  1. Obyczaje: 1
  2. Szlachcic: 1

Władysław SyrokomlaGawędyDyferencja[1]Gawęda zaściankowa

I

1
Starzy szlachta tam pod miedzą
Na naradzie ważnéj siedzą,
A wokoło młodzież wrząca,
Tysiąc gniewnych słów wytrąca, —
5
Lud się na dwie strony dzieli,
Błyszczą ostrza karabeli.
Pan komornik z sznurem stawa[2];
Woźny wznosi papier w górę,
Słowem jakaś tu rozprawa,
10
I de hajda[3] — i de jure[4].
At, mospanie, któż i kiedy
Przywileje szlachty zaćmi?
To jest zatarg między braćmi
Przy podziale swojéj schedy[5].
15
Szlachcic, ObyczajeA u szlachty takie chucie:
Że gdzie sprawa, tam i wrzawa,
A gdzie wrzawa, tam i bitwa,
Potém kończą na statucie,
Potém kielich i modlitwa. —
20
Szlachcic poczciw — bo ma duszę,
A wrzaskliwy — bo szlachetny,
Urodzony — nie sławetny,
I nie straszne mu ratusze!
Process w sądzie — to nie boli,
25
A zabawka niezła wcale; —
Więc brat z bratem przy podziale
Zabijacko się warcholi.
Ich się ojcu niegdyś szczęści,
Dość zostawił dla nich mienia,
30
Co dziś dzielą na dwie części,
Wedle Boga i sumienia. —
Dzielą słusznie jak wystarczy,
I grosiwo, i śpiżarnię,
I oborę, i owczarnię,
35
I nabytek gospodarczy. —
Potém z obu stron namowy,
Pan komornik przez zagony
Ciągnie sznurem na dwie strony
I wydziela dwie połowy. —
40
Zabił wiechę strojną w liście,
Wsunął cérkiel za popręgę[6]
I zawołał zamaszyście:
— «No, skończyliśmy mitręgę[7]!
Waść sądowy jenerale[8],
45
Mości strony i starszyzna!
Niech mi teraz każdy przyzna,
Żem wydzielił doskonale. —
Ot jak z boru do sosenki
Idzie ścianką ta drożyna,
50
Stefanowe z prawéj ręki,
A co z lewéj — to Marcina,
A zaś młynek i zatoka
Służą obu jednostajnie. —
Równe schedy jak dwa oka,
55
Nawet pręta[9] nikt nie stracił,
Mierzę słusznie, nieprzedajnie,
Bo mię żaden nie zapłacił,
Nie skaptował, nie przyodział, —
Ot i sprawa, i rozprawa!
60
Pytam trzykroć wedle prawa:
Czyli zgoda na mój podział?»
Stefan krzyknął: «Nie masz zgody!
Bo mi krzywda w oczy kole, —
U mnie piasek — a tu pole,
65
Że choć zaraz siéj ogrody!
Mórg[10] pod lasem… tak daleko…
Co ja zrobię z tym kawałkiem?
Wezmę raczéj mórg nad rzeką,
I zatoka do mnie całkiem!…»
70
— «O!! zatoka za głęboka! —
Krzyknął Marcin — Panie bracie!
Wcześnie siatkę zapuszczacie,
Nie dam ryby ani oka!
Mórg mój, Mości Dobrodzieje,
75
Co nad rzeczką, tam pod drogą.
Nie pytając u nikogo
Sam zaorzę i zasieję.
Bo pomiarem…»
— «Co mi pomiar?
80
Kto się krzywdzić mię ośmieli,
W klindze mojej karabeli,
Słusznej kary znajdzie domiar». —
— «Panie woźny!…»
— «Woźny płazem!
85
A mierniczy — w łeb żelazem!
Nié ma pana dla Stefana —
Zaraz wszystkich stąd wypłoszę!» —
— «Morg nad rzeką i toń rybna,
Moje!…»
90
— «Moje, rzecz niechybna!…»
— «Ja zasieję.»
— «A ja skoszę!» —
— «No bratuniu to za śmiało!
A czy znasz ty moją rękę?»
95
— «A czy znasz ty świszczypało
Moją szablę damascenkę?»
— «Za mną szlachta!»
— «Bij kto sprzyja!!…»
Szlachta w dwie się strony ściska,
100
Walka w zabój… aż krew tryska…
Pan komornik wiechą zwija,
Woźny pozwem broni duszę,
Papier, wiecha, w zawierusze
Popękały się od kija. —
105
Aż skrwawiona, zapocona,
Porąbana, zadyszana,
Ta i owa padła strona,
Wypoczywać na murawie;
Jeszcze w jęku i we wrzawie
110
Słychać głosy: — «To Stefana…»
— «To Marcina… mórg przy drodze…»
— «Mórg nad rzeką i zatoką…»
— «I okopię, i ogrodzę…»
— «Nie doczekasz! nie pozwolę,
115
Będę bronić moje pole,
Jak źrzenicę mego oka!»
— «Nie o pole, nie o szkodę,
Lecz tu idzie o bezprawie».
— «A ja mówię i dowiodę,
120
Że na swojem rzecz postawię».
— «Ciężko skarżę upór bratni…»
— «Wara leźć mi w moją grzędę!…»
— «Krwią słuszności bronić będę,
Do kropelki, do ostatniéj!»

II

125
— «Cyt mi szersznie![11] — tfu do kata! —
Huknął stary pan Ambroży. —
Taki rankor[12] brat na brata!
Mospanowie, to gniew Boży!
Bić się z bratem jakby z wrogiem!
130
Jakiém okiem, jakiem czołem,
Staniesz jutro przed kościołem,
A po jutrze i przed Bogiem?
Uściśnijcie mi się szczerze,
I wypijmy pojednanie, —
135
Jutro spowiedź!…»
— «O mospanie!
A zatokę kto zabierze?»
— «Nie chcę morga, co pod lasem!»
— «Nie dam morga, co przy drodze!»
140
— «No uciszcie się z hałasem,
Ja wam całą rzecz pogodzę».
— «A to jaki śmiałek groźny,
Medyjację[13] swoją wnosi!?»
— «Sza panowie! — krzyknął woźny —
145
Pan Ambroży o głos prosi!»
Więc Ambroży siadł na miedzy,
Brzęknał czarą po butelce:
— «Bracia szlachta i koledzy,
Mościwi wielce a wielce!
150
Za zatokę i za pole,
Będzie zawsze wrzawa sroga,
Będą skargi i zatargi,
I processa, i swawole,
I obraza Pana Boga;
155
Bracia zniszczą się ze szczętem,
Przez rankory i rozpusty;
Będą dzieciom testamentem
Przekazywać process pusty;
Na braterskich karkach — szpetnie
160
Czynić próbę szabel hartu,
Mazać herb swój nieszlachetnie,
I oddawać duszę czartu! —
By więc zetrzeć plamę z czoła.
Zmazać karę nieochybną[14],
165
Radzę oddać do kościoła
Oba morgi i toń rybną.
Za tę skruchę Pan Bóg — jużci
Grzech dzisiejszy wam odpuści,
I ofiarę przyjmie wdzięcznie
170
Za zgładzenie tych bezprawi, —
A ksiądz proboszcz — comiesięcznie
Za was świętą mszą odprawi. —
Bóg okryje swém ramieniem
Tarczę herbu starożytną,
175
Wasze domy z pokoleniem,
Pomyślnością wam zakwitną. —
No! czy zgoda?»
— «Mądra rada —
Już inaczéj nie wypada;
180
Oba morgi niepodzielne,
I zatoka koło młyna,
Ni Stefana, ni Marcina,
Ale odtąd już — kościelne.
Niech pan woźny tu posiedzi,
185
I dokument spisze żywo —
Jutro idziem do spowiedzi
Z tą pobożną donatywą». —
— «A salaria[15]
— «To nie minie,
190
To proboszcza rzecz nie nasza, —
A za cięcia od pałasza,
Damyć żyta po ośminie».
— «Zgoda! — krzyknął woźny żwawie —
Teraz kielich do roboty!»
195
Dictum[16], factum[17], i po sprawie,
Wykonano co do joty. —

III

Oto sto lat już się zaczną,
Jak braterskie kości społem
Gniją w ziemi pod kościołem,
200
A mogiły ani znaczno. —
Ale ród ich gęsty w Litwie,
I poczciwy, i zamożny;
Bo co miesiąc głos pobożny
W mszalnej wzmienia ich modlitwie.
205
A na morgach w pszennym plonie,
Pleban piękne żął owoce,
Stawił kopy na zagonie,
Łowił rybkę na zatoce…
Teraz słyszę, inne dzieje, —
210
Ktoś już inny morgi trzyma,
I pszeniczkę inny sieje,
I za zmarłych mszy już nié ma.
Słyszał nawet dzwonnik głuchy
Spod grobowca u parkana,
215
Jakieś krzyki i rozruchy —
Spór Marcina i Stefana.

5 października 1846

Przypisy

[1]

dyferencja (z łac.) — różnica, różnica zdań; tu: sprawa sporna. [przypis edytorski]

[2]

stawa — dziś popr. forma 3.os.lp: staje. [przypis edytorski]

[3]

hajda (z ukr.) — okrzyk popędzający, zagrzewający do ruszenia w drogę, do ataku itp. [przypis edytorski]

[4]

de jure (łac.) — z prawa; według prawa. [przypis edytorski]

[5]

scheda — spadek. [przypis edytorski]

[6]

popręga — pasek noszony na wierzchnim ubraniu. [przypis edytorski]

[7]

mitręga — trud. [przypis edytorski]

[8]

jenerał — tak zwano woźnych; [jenerał: dziś: generał; red. WL]. [przypis autorski]

[9]

pręt — tu: daw. miara, wynosząca 12–15 stóp, tj. ok. 4 m. [przypis edytorski]

[10]

mórg — morga (z niem.: morgen: ranek), używane spolszczenie: jutrzyna; daw. jednostka powierzchni rolnej, początkowo oznaczała obszar, jaki jeden człowiek może zaorać (zasiać, skosić itd.) jednym zaprzęgiem w ciągu jednego dnia roboczego, czyli od rana do południa); na terenach daw. Rzeczpospolitej wynosiła 0,5–0,6 hektara (ok. 500 m²). [przypis edytorski]

[11]

szersznie — Szlachtę zaściankową na Litwie zwano, w pogardliwym wyrazie szerszniami; ta nazwa pochodzi od barwy mundurów wojskowych Radziwiłłowskich, która była żółta z czarnym. [przypis autorski]

[12]

rankor — wściekłość, uraza, gniew; także neutralnie: zapał. [przypis edytorski]

[13]

mediacja — pośrednictwo. [przypis edytorski]

[14]

nieochybny — nieuchronny. [przypis edytorski]

[15]

salaria (z łac.) — zapłata, żołd, wynagrodzenie. [przypis edytorski]

[16]

dictum (łac.) — powiedzenie, polecenie, rozkaz. [przypis edytorski]

[17]

factum (łac.) — czyn, dzieło, postępowanie, fakt. [przypis edytorski]