Spis treści

    1. Bitwa: 1
    2. Broń: 1 2
    3. Car: 1 2 3
    4. Chłop: 1
    5. Dusza: 1
    6. Koń: 1 2
    7. Kwiaty: 1
    8. Miłość: 1
    9. Morderstwo: 1
    10. Obyczaje: 1
    11. Odwaga: 1
    12. Ojczyzna: 1
    13. Przemoc: 1
    14. Przyjaciel: 1
    15. Rycerz: 1
    16. Samobójstwo: 1 2
    17. Szlachcic: 1
    18. Walka: 1
    19. Wolność: 1
    20. Zapach: 1
    21. Śmierć bohaterska: 1
    22. Śpiew: 1
    23. Święto: 1
    24. Żołnierz: 1 2

    Julisz SłowackiDuma o Wacławie Rzewuskim

    1
    Po morzach wędrował — był kiedyś Farysem[1],
    Pod palmą spoczywał, pod ciemnym cyprysem,
    Z modlitwą Araba był w gmachach Khaaba[2],
    Odwiedzał Proroka grobowce.
    5
    Koń jego arabski był biały bez skazy.
    Siedmiokroć na koniu przeleciał step Gazy[3],
    I stał przed kościołem, i kornym bił czołem,
    Jak czynią w Solimie wędrowce.
    Miał drogę gwiazdami znaczoną po stepie
    10
    I życie niósł własne w skrzydlatym oszczepie,
    BrońBłądzący po świecie zaufał w sztylecie,
    Bo sztylet mu dała dziewica.
    Gdy nocą opuszczał haremu krużganki,
    By odciąć drabinę, wziął sztylet kochanki;
    15
    Choć broń była żeńska, lecz stal damasceńska[4],
    Hartowna — i złota głowica.
    Miłość, SamobójstwoA kiedy odjeżdżał — ta bladła i mdlała,
    O sztylet prosiła, bo zabić się chciała.
    „Żyj długo — bądź zdrowa, dziewico stepowa,
    20
    Twój sztylet położy mnie w grobie.
    „Bo kiedy już przeszłość ten step mi zakryje,
    Gdy żyć będzie ciężko, to sam się zabiję,
    DuszaBo dziką mam duszę. Więc sztylet mieć muszę,
    Twój sztylet mieć muszę przy sobie”.
    25
    Smutnego uniosły arabskie latawce,
    Bo znikła z krużganku, bo widział w sadzawce
    Pod oknem, w ogrodzie, fal koła na wodzie
    I białą zasłonę… O Lachu[5]!…
    Ojczyzna, PrzyjacielI nocą obaczył kraj miły, rodzony,
    30
    Gdy księżyc się wznosił na stepach czerwony.
    Kwiaty, ZapachW noc nawet i ślepy poznałby te stepy
    Po kwiatów rodzinnych zapachu.
    A niwa mu do stóp kłaniała się złota,
    I marzył, że wierny druh wyjdzie przed wrota.
    35
    Lecz druhów nie było… Pod zimną mogiłą
    Posnęli, gdy błądził w pustyni.
    Więc jechał samotny, nie znany nikomu,
    Lecz jeszcze z dziedzińca, od wrót swego domu,
    Odwrócić chciał konia i jechać na błonia,
    40
    Gdzie błądzą jak wiatr Beduini.
    Lecz konia podkowy rozkute od krzemion,
    I koń był zmęczony… Więc skoczył ze strzemion
    I wszedł do siedziby, bez zamka, bez szyby,
    Gdzie rosą próchniało obicie.
    45
    I miło mu było, gdy ujrzał te skały
    Nad ciemnym Smotryczem[6] — gdzie orzeł żył biały
    I wił sobie gniazdo; nadziei był gwiazdą,
    Po nieba szybując błękicie.
    Koń, WolnośćDla konia w ogrodzie budował altany
    50
    I żłoby pozłacał — z kryształu dał ściany.
    Przed cara żołdakiem mógł uciec tym ptakiem
    Daleko — i wolnym być zawsze.
    I ludzi żałował, że żaden z nich nie miał
    Szybkiego tak konia; Car, Przemocwięc każdy oniemiał
    55
    I był jakby głazem pod cara rozkazem,
    A były rozkazy co krwawsze.
    Święto, ObyczajeRaz, starym zwyczajem pomarłych już rodzin,
    Ten Emir[7] arabski w dzień Pańskich narodzin,
    Na sianie, za stołem, z przyjaciół swych kołem
    60
    Połamał opłatek i spożył.
    A potem, jak przodków święcono zwyczajem,
    Wniósł toast nadziei stoletnim[8] tokajem:
    „Żyj, Polsko, wiek sławy!” Wtem goniec z Warszawy
    Przyleciał — zawołał: „Kraj ożył!”
    65
    Więc Emir w stepowe zapuszcza się szlaki,
    A za nim na koniach buńczuczne Kozaki,
    W czerwieni i w bieli po stepach płynęli,
    Po smutnych kurhanach przeszłości.
    I cały ten szereg, błyszczący od stali,
    70
    Zrównanym galopem jak morze się fali;
    Gdzie słychać dział huki, tam lecą buńczuki[9]
    Jak gwiazdy z ogonem jasności.
    ŚpiewEmira Kozaki gdy błądzą przez wrzosy,
    Umieją pieśń dziką rozłamać na głosy.
    75
    Pieśń z echem odsyła stepowa mogiła,
    Pieśń grzmiącą: „Ho urra! nasz Emir!”
    CarDo cara pieśń doszła — wściekłością się pienił
    I głowę Emira na ruble ocenił;
    Bo myślał, że w kraju z hordami Nogaju[10]
    80
    Czyngiskan[11] szedł — Batt[12] lub Kantemir[13].
    Bo umiał Rzewuski jak Arab stepowy
    Płachtami rumakom ogłuszyć podkowy
    I cicho, gdy spali, pod obóz Moskali
    Podkradać się — bić — i brać działa.
    85
    Walka, BitwaWięc ściągnął, jak wszyscy ściągali, pod Daszów[14],
    Gdzie nasza konnica ze szczękiem pałaszów,
    Z wesołym okrzykiem stanęła w mur szykiem
    I chmurą proporców powiała.
    A kiedy z mgły srebrnej wybiło się słońce,
    90
    Ujrzeli Moskalów — straż przednią i Dońce[15].
    Mur dział jak mur złota, a za nim piechota
    W bagnety porosła jak zboże.
    I cicho… Wtem bomba śmierciami ciężarna
    Upadła w szeregi zwichrzona i czarna.
    95
    A nasi w tej chwili jeszcze się modlili,
    Do nieba wołali: „O Boże!”
    I razem bomb tysiąc zaryło się w stepy,
    Rozpękłe wrącymi ciskały czerepy
    I grzmiały, dopokąd piechoty czworokąt
    100
    Nasz Emir opasał konnicą.
    I strasznie ją ściskał, w żelazne brał skręty,
    Przednimi nogami na bagnet koń wspięty
    Tak jak oczerety połamał bagnety,
    W złamanych miecz wiał błyskawicą.
    105
    Przemogliby nasi, choć bój był rozpaczny —
    Wtem wódz od armaty dał rozkaz dwuznaczny[16]:
    „Konnica na skrzydła!” — zwinęli wędzidła,
    Odbiegli, ostygli w zapale.
    Samobójstwo, Śmierć bohaterskaI popłoch się wmieszał. Ów, co był przyczyną
    110
    Wszczętego popłochu, nie przeżył godziną.
    Bojaźni nie dzielił, dwa działa wystrzelił
    I sam się zastrzelił na dziale[17].
    On może wśród bolów[18] ostatnich zgryzoty
    Pamiętał, że dzieci zostawiał sieroty.
    115
    Lecz śmierć zwyciężyła, niech dziś więc mogiła
    Ma łzy, a nie skargi wygnańca.
    Rycerz, Żołnierz, OdwagaA Emir, gdy ogień ucichał armatni,
    Ujeżdżał z rozpaczą, choć zjeżdżał ostatni.
    Któż męstwa zaprzecza? gdy szczerby nić miecza
    120
    Powlekły jak perły różańca.
    A kiedy opuszczał kraj miły, rodzony,
    Znów księżyc się wznosił na stepach czerwony.
    „Leć prędzej po błoniu, odpoczniesz, mój koniu,
    Gdy w ziemi staniemy tureckiej.
    125
    KońO koniu! mój koniu, gdzie twoje zalety?
    Czyś może się rozkuł deptając[19] bagnety?
    Czyś złaman w kul wiatrze[20]? Stój, koniu, opatrzę,
    Czy nie ma gdzie kuli zdradzieckiej?
    Ha zdrowy!… To dobrze, lecz jechać w noc trudno”.
    130
    Więc chatę na stepach upatrzył odludną,
    Koń zimne gryzł kwiaty, a Emir wśród chaty
    Zmęczony zalegał na ziemi…
    Chłop, Car, Szlachcic, Żołnierz, MorderstwoI zasnął głęboko — bo trud go osłabił…
    Śpiącego od cara najęty[21] chłop zabił,
    135
    I sztylet dziewicy do złotej głowicy
    W pierś nurzył rękami drzącemi.
    BrońO! czemuś, Emirze, nie oddał kindżała
    Stepowej dziewicy, gdy zabić się chciała?
    Dziś ona śpi w fali, lecz dar jej ze stali
    140
    Na wieki w twym sercu zostanie.
    A w Moskwie z dział bito na górze pokłonnej
    I miasto się trzęsło od pieśni studzwonnej.
    Cieszył się car ruski, że Emir Rzewuski
    W stepowym śpi cicho kurhanie.

    Przypisy

    [1]

    farys — muzułmański jeździec; wojownik, którego uzbrojenie składało się z łuku, miecza i włóczni; tu: wielką literą w odwołaniu do utworu Mickiewicza o tym tytule. [przypis edytorski]

    [2]

    Khaaba (z arab. sześcian) — a. Kaaba; świątynia i sanktuarium w Mekce, najważniejsze miejsce święte islamu. [przypis edytorski]

    [3]

    Gaza — okręg w Afryce płn. nad Morzem Śródziemnym ze stolicą o tej samej nazwie. [przypis edytorski]

    [4]

    stal damasceńska — stal, z której od X do XVII w. produkowano broń białą, posiadającą niezwykłą w owych czasach jakość (dużą twardość przy jednoczesnej odporności na pęknięcia i ukruszenia); nazwa pochodzi od Damaszku w Syrii, w okolicach którego (między innymi) wytwarzano z tej stali szable i miecze; w Europie swą legendarną sławę stal damasceńska zyskała od czasów wypraw krzyżowych. [przypis edytorski]

    [5]

    Lach — Lechita (potomek legendarnego Lecha), Polak. [przypis edytorski]

    [6]

    Smotrycz — rzeka na Ukrainie, lewy dopływ Dniestru, przepływa przez Kamieniec Podolski, za którym tworzy malownicze jary wyżłobione w skale wapiennej. [przypis edytorski]

    [7]

    emir (z arab. wódz, dowódca, książę) — wysoki dowódca wojskowy w krajach muzułmańskich; także: tytuł honorowy przysługujący potomkom Mahometa, tytuł przełożonego zarządzającego prowincją z nadania kalifa. [przypis edytorski]

    [8]

    stoletni — dziś popr.: stuletni. [przypis edytorski]

    [9]

    buńczuk — drzewce zakończone grotem (a. kulą), ozdobione końskim włosiem; symbol władzy w wojskach tatarskich, kozackich i tureckich. [przypis edytorski]

    [10]

    hordy Nogaju — Orda Nogajska, która w latach 90. XIV wieku uniezależniła się od Złotej Ordy i składała się początkowo z potomków i zwolenników Nogaja (zm. 1299), wodza Mongołów, emira Złotej Ordy, prawnuka Czyngis Chana; Nogaj dokonał m.in. najazdów na ziemie polskie w 1259 (splądrowanie Krakowa) i 1287 roku. Orda Nogajska została utworzona na Kaukazie, w XV i XVI w. chanat nogajski obejmował terytoria pomiędzy Wołgą, Irtyszem, Morzem Kaspijskim i Morzem Aralskim; w XVIII w. lud Nogajów został przesiedlony na nadazowskie równiny pomiędzy Donem a Kubaniem, a potem na stepy nadkaspijskie i besarabskie. [przypis edytorski]

    [11]

    Czyngiskan — właśc. Czyngis-chan a. Dżyngis-chan (1162–1227), do 1206 r. nosił imię Temudżyn, władca mongolski, twórca Imperium Mongolskiego; prowadził politykę podbojów (zajął m.in. północne Chiny); w 1223 r. w bitwie nad Kałką jego wojska pokonały siły ruskie sprzymierzone z Połowcami. [przypis edytorski]

    [12]

    Batt — najprawdopodobniej chodzi o Batu-chana (1205–1255), władcę mongolskiego, wnuka Czyngis-chana, założyciela Złotej Ordy, która pod jego dowództwem w 1236 r. ruszyła na podbój Europy, docierając na Ruś i zdobywając Kijów w 1240 r., następnie zajmując część Polski (bitwa pod Legnicą w 1241 r) oraz po przekroczeniu Dunaju i Karpat zalewając Węgry (zwycięska bitwa pod Mohi w 1241 r.) oraz tereny Austrii i Dalmacji. [przypis edytorski]

    [13]

    Kantemir, Dymitr (1673–1723) — hospodar Mołdawii; z powodu walk o władzę objął tron mołdawski dopiero w 1710 r.; próbował umocnić swoją pozycję poprzez sojusz militarno-polityczny z Rosją, której udzielił wsparcia w wojnie z Turcją. Jednak w 1711 r. wojska tureckie zajęły Mołdawię, car na mocy traktatu pokojowego zrezygnował ze zwierzchnictwa nad nią, a Kantemir musiał opuścić kraj. Osiadł początkowo na Ukrainie, a następnie w Petersburgu, został uhonorowany tytułem książęcym i zajął się działalnością polityczną (jako radca Piotra Wielkiego przy przeprowadzaniu reform oraz podczas kampanii wojennych), a także pracą naukową. Był autorem pierwszych wielkich dzieł literackich w języku rumuńskim: Dywan lub kłótnia mądrego ze światem (1698) oraz Historia hieroglificzna (1705). Wydał również ważne, pisane po łacinie (tłumaczone na języki nowożytne) dzieła naukowe: Opis Mołdawii (1716), Historia świetności i upadku Imperium Osmańskiego (1714-1716) oraz Kronika starożytności Rzymiano-Mołdawiano-Wołochów (1717). W 1714 r. został członkiem Akademii Nauk w Berlinie. [przypis edytorski]

    [14]

    pod Daszów — bitwa pod Daszowem była pierwszym poważnym starciem w czasie powstania listopadowego na Podolu. [przypis edytorski]

    [15]

    Dońce — a. Dońcy; kozacy dońscy, których nazwa pochodzi od rzeki Don przepływającej przez ich terytorium; od XVI w. kozacy dońscy formowali oddziały jazdy uzbrojonej w szable, krótką broń palną i lance, a od XVIII w. stanowili regularne oddziały wchodzące w skład armii rosyjskiej, używane do szarż; cechą charakterystyczną ich stroju były wysokie futrzane czapy. [przypis edytorski]

    [16]

    wódz (…) dał rozkaz dwuznaczny — kapitan Orlikowski, kiedy po rozbiciu części sił rosyjskich w jego ręce dostała się artyleria wroga, zorientował się, że nie może liczyć na natychmiastowe wsparcie głównych sił; w związku z tym nakazał odwrót, który z powodu nieporozumienia w szeregach zmienił się w ucieczkę. [przypis edytorski]

    [17]

    I sam się zastrzelił na dziale — Orlikowski, kapitan artylerii konnej, dowodzący działami w bitwie pod Daszowem. Skończył, jak powyżej duma opisuje. [przypis autorski]

    [18]

    bolów — dziś: bólów. [przypis edytorski]

    [19]

    deptając — dziś popr.: depcząc. [przypis edytorski]

    [20]

    wiatrze — dziś popr.: wietrze. [przypis edytorski]

    [21]

    od cara najęty — dziś popr.: przez cara najęty. [przypis edytorski]