Informacja o dokonanych zmianach
Dostosowano interpunkcję do współczesnych wymogów, m.in. zamieniono wg zaleceń PWN-u połączenia typu „!…” i „?…” na „…!” i „…?”
Dostosowano ortografię do współczesnych wymogów w zakresie:
- łącznej pisowni partykuły nie- z przymiotnikami, np. nie karne –> niekarne; nie warci –> niewarci;
- łącznej pisowni przyimków, np. z pod -> spod; z po za –> spoza; daleka –> z daleka; do koła –> dokoła; podemną –> pode mną itp.;
- pisowni małą/wielką literą: Czarnego kurhana -> Czarnego Kurhana (nazwa); kozak Sawa -> Kozak Sawa (nazwa narodowości, a nie funkcji żołnierza dworskiego); Widun -> widun;
- pisowni wyrazów takich jak np. horor –> horror; żóraw -> żuraw; wytłómaczyć –> wytłumaczyć; sto-milowy –> stumilowy; kolendowali –> kolędowali; Betleem –> Betlejem; rekonensans -> rekonesans.
Ustalono pisownię joty, uwzględniając daw. wymowę, w tym wymowę charakterystyczną dla autora, rytm wiersza i rymy, zmianiając zapis, np.: Ave Maryi -> Ave Marii; ekspedycyj -> ekspedycji (rym: wici); kancelaryi -> kancelarii.
Pozostawiono „é” w pozycjach rymowych.
Tutaj w białym w gorseciku –> Tutaj w białym gorseciku
A w oczach próżnych nie tylko że brakło życie –> A w oczach próżnych nie tylko że blakło życie
Sama wracając z cierkiewki –> Sama wracając z cerkiewki
złoto, różane kwiaty -> złoto-różane kwiaty
Już chorągiew złota, wielka -> Już chorągiew wielka, złota
Do księżniczki. -> Do Księżniczki.
«Ja i moi towarzysze,Stanąwszy u Czarnego Kurhana[10],Stopy Jaśnie Wielmożnego PanaCałujemy. Wszystko dobrze nam idzie.A na wielkiej piramidzieNie spisać słowo po słowie,Co jeszcze zamiarów w głowieI projektów, i zasadzek.Naszliśmy na kilka schadzekI tak się moi pancerniPopisali jak zazwyczaj.W jednej sotnik pewien, Nyczaj,Zarąbany; w drugiej sprawie,Gdzie nam rzecz poszła na rękę,Przydybaliśmy[13] Tymenkę.I tak uszedł nam ciekawie,Że jeszcześmy w zadziwieniu,Na Salamandry w płomieniu,Na Pliniuszowe bajeczkiMyśl i mentes[14] obracamy.Widziałem go sam przy kordzie[15],W kontuszu[18], ze krwią po mordzieLecz bestia w żar się rzuciłaNie piszę. Chłopstwo jest czarne,Krwawe, wściekłe i niekarne;Wódką i miodem zalane,Przez popy[23] oszukiwane,Karmione w cerkwiach proskurą[24]Śród krwi, mordów, których pióroDotknąć się boi w pisaniu.Powiem też, że dzisiaj rano,Będąc sam na harcowaniu,Razem z jutrzenką różaną,Z ogniem płonącej aurory[25]Do sławnego Wernyhory[26]Dotarłem. — Lecz żal się, Boże! —Stary w samotnym futorze[27],Nad którym dęby kołysząSwoje złote sybillińskieListeczki, nie wart tej famy[28],Którą pieśni ukraińskieRozniosły, i z czem[29] się słysząW kraju — i futor augura[30]Do Trofoniuszowej jamy[31]Nie umył się[32] — choć i to dziuraW pobliżu dawnych kurhanów,Pełna starych lir[33] i dzbanów,Mogłaby wiatrem przeszytaWydawać sybilne jęki.Widziałem miecz Doroszenki[34]I złote końskie kopyta;Sądzę, że są tylko z miedziW ogniu dobrze pozłocone.ProrokSam zaś starzec… w jamie siedziSpokojnie i rzeczy śnione,Pełne szumu i zamętuRozpowiada bez talentuMieszanym chłopskim językiem.Żeby zaś był czarownikiem,Nie wierzę… Gdy na pytanieDe propriis[35], Wielmożny Panie,Plótł mi, zwyczajnie gaduła,Że mi żonka moja sprułaKaftanik dawno zaczęty…Że co do mnie, będę wziętyPrzez dwie chorągiewki w stepie,Jak szczygieł i gil na lepieW przerażeniu odrętwiały,Że prócz głowy, będę całyW grobie. — Na te przepowiednieSpoglądam jako na brednie,Nic z nich nie rokując złego,A do krzyża się krwawegoW każdej niedoli uciekam.Teraz na rozkazy czekamDalsze i jestem ostrożny.A gdy Pan Jaśnie WielmożnyRozkażesz, to krew się zbudzi,I będę ryzykował ludziI siebie…».
Moskal (daw., pogard.) — Rosjanin; obywatel państwa moskiewskiego, szczególnie urzędnik a. żołnierz. [przypis edytorski]
mocanie — daw. skrót od zwrotu grzecznościowego: mości panie, waszmość panie. [przypis edytorski]
krwawnik — daw. określenie ozdobnego kamienia barwy czerwonej, rubinu a. granatu. [przypis edytorski]
hajdamacki — związany z hajdamakami, tj. uczestnikami zbrojnych i krwawych rebelii przeciwko Rzeczypospolitej w latach 1730–1770. [przypis edytorski]
żupan — staropolska szata męska w kształcie długiej sukni z długimi rękawami, zapinana na rząd guzików. [przypis edytorski]
kontusz — staropolska szata wierzchnia z rękawami rozciętymi od pach do łokci, tak aby widać było żupan. [przypis edytorski]
berberys — krzew o opadających gałęziach, w okresie dojrzewania cały pokryty podłużnymi, czerwonymi jagodami. [przypis edytorski]
de caeteris (łac.) — o innym; o czym innym; o innych sprawach a. pozostałych osobach. [przypis edytorski]
Wernyhora — lirnik kozacki z XVIII w., który przepowiedział rozbiory Rzeczypospolitej, a następnie jej odrodzenie się. [przypis edytorski]
augur — starożytny kapłan, który wnioskował wolę bogów z lotu dużych ptaków drapieżnych. [przypis edytorski]
Trofoniuszowa jama — Trofoniusz był murarzem, który miał wybudować niezwykle bogatemu człowiekowi jamę, w której będzie on mógł trzymać złoto; wiedząc o tym, pozostawił jeden kamień na tyle luźno, że nocami zakradał się tam i kradł cenny kruszec. [przypis edytorski]
szlaga (z niem. schlagen: bić, uderzać) — rębajło; por. szlagon: prowincjonalny, zasiedziały na wsi, niewykształcony szlachcic, hreczkosiej. [przypis edytorski]
na respekcie (…) służy — być na utrzymaniu; por. panna respektowa: kobieta niezamężna, mieszkająca stale u bogatszego krewnego lub u pracodawcy i będąca na jego utrzymaniu. [przypis edytorski]
Lew — dosł. tłumaczenie z łac. i wschodniosłowiański odpowiednik imienia Leon. [przypis edytorski]
twojem rozwidnionem licem — daw. formy dla r.ż. i r.n.; dziś: twoim rozwidnionym licem. [przypis edytorski]
kropla z Dejaniry koszuli (mit. gr.) — Dejanira nieświadomie podarowała swojemu mężowi, Heraklesowi, zatrutą jadem (umoczoną we krwi centaura Nessosa) koszulę, przez którą heros zginął. [przypis edytorski]
pałasz — broń do walki wręcz z prostą, długą i szeroką głownią (częścią broni służącą do zadawania ciosów). [przypis edytorski]
Dominus vobiscum (łac.) — Pan z tobą; zwyczajowe słowa powitania używane przez osoby duchowne w kościele katolickim. [przypis edytorski]
hasło konfederackie — chodzi o konfederację barską, zbrojny związek szlachty polskiej w latach 1768–1772, zawiązany w Barze na Podolu pod hasłem obrony wiary katolickiej i niepodległości Rzeczypospolitej, skierowany przeciwko królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu i popierającym go wojskom rosyjskim; jednym z gł. celów konfederacji było zniesienie narzuconych przez Rosję ustaw dających równouprawnienie innowiercom. [przypis edytorski]
o odwrócenie kielicha modli się — nawiązanie do Ewangelii, według której Jezus miał tuż przed uwięzieniem, które w efekcie doprowadziło do jego męczeńskiej śmierci, modlić się do Boga tymi słowami („odwróć ode mnie ten kielich”) o uniknięcie okrutnego losu, który przeczuwał. [przypis edytorski]
waść — skrót od daw. formy grzecznościowej: wasza miłość; używany popularnie między szlachtą i mający wydźwięk poufałości. [przypis edytorski]
roztruchan — wielki, ozdobny kielich w kształcie zwierzęcia, służył do wznoszenia toastów. [przypis edytorski]
kornet — daw. kobiece nakrycie głowy; wysoki czepiec o dwóch rogach (stąd nazwa), zwykle bogato zdobiony koronkami, woalkami itp. [przypis edytorski]
aść (daw.) — skrót od zwrotu grzecznościowego: waść; waszmość (ten zaś od: wasza miłość). [przypis edytorski]
siejo-hreczka (reg.) — ktoś kto sieje hreczkę, czyli grykę; hreczkosiej; ubogi, pospolity szlachcic. [przypis edytorski]
węda — linka zakończona haczykiem z umocowaną na nim przynętą; dziś raczej zdr.: wędka. [przypis edytorski]
torban — teorban, bandurka; instrument strunowy szarpany, pochodny od liry, o strunach basowych i sopranowych, używany od XVIII w. w muzyce dworskiej; uważany za ukraiński instrument narodowy. [przypis edytorski]
adamaszek — tkanina jedwabna o błyszczącym wzorze na matowym tle; tu: znak zamożności i luksusu. [przypis edytorski]
opal — kamień szlachetny o charakterystycznym, mieniącym się połysku; dziś popr. forma D.lm: opali. [przypis edytorski]
pohaniec (z rus.) — poganin; nazwa członków oddziałów tatarskich (a więc muzułmańskich); z czasem obraźliwa nazwa, znacząca tyle co: nikczemnik. [przypis edytorski]
Cypryda (mit. gr.) — jeden z przydomków Afrodyty, bogini miłości, piękna i płodności. [przypis edytorski]
febra — gorączka połączona z silnym dreszczami, malaria; dziś popr. forma D.lm: febr. [przypis edytorski]
kanonier — żołnierz mający najniższy stopień wojskowy w artylerii; dziś popr. forma B.lm: kanonierów. [przypis edytorski]
nimfa (mit. gr.) — boginka mająca postać młodej, pięknej dziewczyny, uosabiała żywotne siły przyrody. [przypis edytorski]
votum — tu: ofiara składana (dziękczynna, przebłagalna) na ołtarzu a. uroczyste zobowiązanie. [przypis edytorski]
owe straszne napisy ogniowe u Babilonii mocarza — nawiązanie do opowieści z Księgi Daniela z Biblii; napis „mane tekel fares”, tłumaczony jako: „policzone, zważone, rozdzielone”, będący zapowiedzią śmierci oraz rychłego upadku państwa, ukazał się ognistymi literami na ścianie podczas uczty wydanej przez władcę babilońskiego Baltazara. [przypis edytorski]
bohomaz — tu w pierwotnym znaczeniu: wizerunek bóstwa; dziś: nieudolnie namalowany obraz. [przypis edytorski]
Sybilla (mit. gr.) — wieszczka przepowiadająca przyszłość pod wpływem środków odurzających. [przypis edytorski]
Meduza (mit. gr.) — kobieta, która swoim spojrzeniem zamieniała ludzi w kamień, miała węże zamiast włosów. Została pokonana przez Perseusza, który odciął jej głowę, która następnie została umieszczona na tarczy Zeusa. [przypis edytorski]
szelma — osoba sprytna, umiejąca sobie poradzić z trudnymi sytuacjami, nie zawsze w uczciwy sposób; tu: nikczemnik. [przypis edytorski]
wierutny — prawdziwy, całkowity, odznaczający się daną cechą w najwyższym stopniu. [przypis edytorski]
mospan (daw.) — forma grzecznościowa, skrót od: mości pan (miłościwy pan), równoważna dzisiejszemu zwrotowi pan. [przypis edytorski]
irdyniecki bród — mowa o Irdyniu, lewym dopływie rzeki Taśminy na Ukrainie, który płynie przez ogromne bagna. [przypis edytorski]
furie (mit. rzym.) — demony świata podziemnego, z czasem utożsamione z greckimi boginiami zemsty (Eryniami). [przypis edytorski]
pika — daw. bardzo długa broń drzewcowa, o drzewcach sięgających sześciu metrów, zakończonych metalowymi grotami. [przypis edytorski]
trąby (…) z Jozafatowej doliny — Dolina Jozafata w Biblii (por. Księga Joela) ma być miejscem kaźni, ostatecznej zagłady, która rozpocznie się na głos trąby podczas Sądu Ostatecznego. [przypis edytorski]
walka nierządna — tu: niedowodzona przez nikogo; taka, podczas której nikt nie sprawował rządów nad oddziałami. [przypis edytorski]
Gonta, Iwan (1705–1768) — chłop ukraiński, w 1768 r. sprawował funkcję setnika nadwornej milicji wojewody kijowskiego Franciszka Salezego Potockiego; pod Humaniem (skąd pochodził) przeszedł wraz ze swoim pułkiem na stronę hajdamaków Maksyma Żeleźniaka i wziął udział w rzezi humańskiej, stając się jednym z przywódców koliszczyzny; chłopi ukraińscy obwołali go księciem humańskim; został schwytany podstępem przez wojska rosyjskie i wydany w ręce wojewody halickiego Franciszka Ksawerego Branickiego, na jego rozkaz torturowany (obdzierany żywcem ze skóry) i stracony we wsi Serby k. Mohylowa; jest bohaterem poematu Tarasa Szewczenki Hajdamacy z 1841 r. [przypis edytorski]
Rizat'! Taj że bude strach to na te pany (z ukr.) — Wyrżnijcie! Tak, żeby padł strach na panów. [przypis edytorski]
kokosznik (daw.) — nakrycie głowy noszone na Ukrainie i w Rosji przez kobiety. [przypis edytorski]
na Trzy Króle Święcicie wodę Jordanu — szóstego stycznia w kościele prawosławnym święci się wodę, na pamiątkę chrztu Jezusa w rzece Jordan. [przypis edytorski]
o dzieciątku (…) rozpytując się — dziś popr. z B.: rozpytując się o dzieciątko. [przypis edytorski]
jasełka — tu: figury przedstawiające postaci związane z narodzinami Jezusa. [przypis edytorski]
Zaporożów — dziś popr.: Zaporoża. Chodzi o krainę położoną na Ukrainie nad Dnieprem. [przypis edytorski]
gont — mała, odpowiednio uformowana deska; z gontów sporządzano dawniej pokrycia dachów. [przypis edytorski]
kurenny — oddziałowy, należący do oddziału; por. kureń: oddział kozacki, pułk; stanica kozacka. [przypis edytorski]
sicz — rodzaj obozu kozackiego zakładanego nad Dnieprem; tu: Sicz Zaporoska, Zaporoże; wolne osady Kozaków nad dolnym Dnieprem. [przypis edytorski]
delinkwent (daw.) — dziś popr.: delikwent; osoba, której los jest od kogoś zależny a. przestępca oczekujący na wyrok. [przypis edytorski]
gromnica — duża świeca zapalana podczas ważnych uroczystości religijnych, w tym pogrzebowych. [przypis edytorski]
Taj słuchajte, gdy z was panów budut' trupy, budut' hłazy (z ukr.) — więc posłuchajcie, gdy z was panów będą trupy, będą głazy. [przypis edytorski]
prześwięte Y Jezusowe — taki kształt przybrało ciało Jezusa przybite do krzyża. [przypis edytorski]
siłęm uronił — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika: siłę uroniłem; straciłem siłę. [przypis edytorski]
szczob tebe o brata Semenku prosyły (z ukr.) — żeby poprosić cię o brata Semenkę. [przypis edytorski]
nowenna — nabożeństwo poprzedzające ważne święta, zawsze rozłożone na dziewięć dni (rzadziej dziewięć tygodni). [przypis edytorski]