Na widowni ciemno. Tylko świece kościelne w rogach przedscenia zapalono. Odzywają się uroczyście organy i dzwony. Chór za sceną, lub tam, gdzie będzie orkiestra, śpiewa chorał starodawny.

I CHORAŁ

CHÓR

Nużeśmy chrześcijanie

Serdecznie się radujmy

Dnia dzisiejszego,

Iże się nam narodził

Z czystości Panieńskiej Syn

Boga żywego,

Aby szatańską moc

I jego wszystką złość

Wiecznie zagubił,

A nas chrześcijany

Za swe własne syny

Sobie poślubił.

Z tego my się radujmy

I wdzięcznie przywitajmy

Pana naszego,

Że się raczył narodzić,

Chciejmyż Jemu wdzięczni być

Z serca prawego.

Jemu dziś śpiewajmy,

Jemu chwałę dajmy,

Mówiąc bez miary:

Tobie chwała, Panie,

Tobie dziękowanie

Za Twoje dary.

Śpiew i dzwony milkną. Wchodzi na przedscenie, przez rozpór opony, zasłaniającej miejsce właściwej akcji, Prologus, jeden z kolendników urządzających widowisko, i zdjąwszy czapkę z głowy, tak mówi:

PROLOGUS

Silentium [1], waszmościowie, czapki proszę z głowy,

Przychodzimy tu do was orszak kolendowy

Z widowiskiem nabożnem, które nazwę ma tę:

Historia de Domini Nativitate[2].

Szczodry wieczór, chrześcijanie, zawitał na ziemi!

Jezus, Maria, Joseph z Anioły wdzięcznemi

Zstąpią na to theatrum z niebieskich obłoków,

Testamentu Starego spełniając Proroków

Obietnice, nam grzesznym zasię na pociechę.

Dorocznym obyczajem pod serc naszych strzechę

Wpuśćmy ich, waszmośćpaństwo, a oni prezentem

Za gościnę zapłacą w onym kraju świętym,

Kędy, skończywszy smętne, ziemskie pątowanie [3],

Wiekuiste znajdziemy duchowne mieszkanie.

Kto dla Pana w swem sercu jasłeczko [4] uczyni,

Ten będzie miał urodzaj w polu, a skarb w skrzyni!

Kto litośnie Panienkę dzisia przenocuje,

Niechże się już w tym roku o nic nie turbuje!

Kto Josephowi wtórem pomoże w kolendzie,

Temu się jako nigdy, wiera [5], szczęścić będzie!

Chwała Tobie, Jezu, na wysokiej górze,

A nam ludziom pokój na niskim pagórze!

Amen.

Daje znak gromadzie kolendniczej, aby weszła. Z obydwu stron widowni, z głębi, idą w takt wiejskiej muzyki, kolendnicy. Jeden niesie ruchomą Gwiazdę na kiju. Ten idzie na czele prawej drużyny. Lewą prowadzi kolendnik, udający Turonia lub Kozę. Inni w strojach ludowych, w których potem będą występowali, mają na sobie zwykłe ozdoby kolendnicze, a więc: czako wojskowe, wyklejone z lśniącego papieru, takież basy i epolety. Są tu Trzej Królowie, Herod i inne persony widowiska. Znajdują się też w orszaku grajkowie: skrzypkowie, klarnecista, basista i bębnista z wielkim tołumbasem [6]. Wszyscy idą rytmicznie, zapatrzeni nabożnie w Gwiazdę. Schodzą się na przedsceniu. Ustawiają się w szereg tak, że Prologus tworzy wraz z Gwiazdorem środek.

Śpiewają, kołysząc się z nogi na nogę, do taktu. Ręce ich wzniesione ku Gwieździe. Ruchy ich przypominają zachwycenie świątków kapliczkowych. Podczas refrenu śmielej przytupują, ale słowa „w Betleem” śpiewają z ogromnem namaszczeniem i nabożeństwem.

2 Śpiew kolendników

KOLENDNICY

Gore gwiazda Jezusowi

W obłoku, w obłoku,

Joseph z Panną asystują

Przy boku, przy boku.

Hojże ino, dana, dyna,

Narodził się Bóg Dziecina

W Betleem, w Betleem.

weselej

Wół i osioł w parze stoją

Przy żłobie, przy żłobie,

naśladują pociesznie zwierzęta

Huczą, buczą delikatnej

Osobie, osobie.

Hojże ino…

Anioł Pański kuranciki [7]

Wycina, wycina!

naśladują granie i okręcają się tanecznie

Stąd pociecha dla Panięcia

Jedyna, jedyna!

Hojże…

Śpiewając refren, odchodzą, tak jak przyszli.

Prologus znika w rozporze opony

Gdy dźwięki muzyki kolendniczej ucichną, odsłania się scena i teraz zaczyna się właściwe misterjum.

Scena przedstawia stale jednakowy widok. W głębi, na drugim planie, sporządzony jest budynek w kształcie tryptyku. Część środkowa, największa, służy do odgrywania najważniejszych scen religijnych. Tu odbywa się scena w Raju, Zwiastowanie i wszystkie Adoracje. W prawym skrzydle (od aktora) ukazują się postacie dobre, w lewem złe. Ta orjentacja, zapożyczona z teatru religijnego średniowiecza, obowiązuje w układzie wszystkich ruchów i sytuacyj. Do budynku misteryjnego wchodzi się po stopniach. Wszystkie trzy otwory zasłonięte są oponami, które się w miarę potrzeby odsłania. Nad otworem środkowym przytwierdzona gwiazda, taka sama, jak ta, którą mieli kolendnicy. Budynek winien posiadać prostą, jaknajbardziej celową architekturę, wzorowaną na budownictwie ludowem, wolną wszakże od zbytecznych ornamentów i malowideł. „Teren ziemski” oznacza przestrzeń pierwszoplanowa.

Sprawa pierwsza. Upadek pierwszych rodziców

3 Preludjum organowe na temat „Ach, zła Ewa narobiła”

Odsłonięta część środkowa tryptyku. W niej wyobrażony Raj, a więc drzewo pośrodku, obwieszone jabłkami, złoconemi orzechami i świecidełkami. Nieco głębiej dwa krzaki. Adam i Ewa stoją po obydwu stronach drzewa owego. Adam bo prawej stronie, Ewa po lewej. Są półnadzy. Szaty ich z liści łopianu. Ewa ma na głowie wianek. Adam i Ewa stoją nieruchomo, jakby we śnie pogrążeni. (Jeszcze ich Bóg nie stworzył). Pod koniec preludjum Adam budzi się. Ręce ma złożone na piersiach.

ADAM

Wielką radością jestem cały napełniony

Iżem z dobroci Boga na ten świat stworzony,

A co większa, że jestem w Raju postawiony,

rozglądając się dokoła

Wielkiem szczęściem i dobrem jestem opatrzony.

zwracając się na brawo i patrząc w górę

I cóż za takowe dobro oddam Panu swemu,

Gdy wszystko od Niego mam, a swego nic nie mam?

z pokorą dziecięcą

Bo On jest Bogiem i Panem moim, nie kto inny,

On nadał duszę we mnie, ulepił mię z gliny.

A co większa, ażeby mi się samemu nie cnęło,

Zasnąłem…

tu zasypia

nagle budzi się i patrzy ze zdziwieniem na lewo, gdzie stoi Ewa, która ocknęła się z drętwoty dotychczasowej i kusząco się uśmiecha

Ocknąwszy się, nie wiem, skąd się to wzięło?

Aż tu słucham pilnie, co się przy boku mym rusza…

Patrzę prędko…

z radością

Niewiasta! w niej żyjąca dusza!!

odwraca głowę na prawo

słucha jakgdyby głosu spływającego z wysokości i słowa te uroczyście, z wielkiem przejęciem powtarza

Aż mówi Pan Bóg do mnie, że: „niewiastę onę

Oddaję ci, Adamie kochany, za żonę…

tu oboje uśmiechają się do siebie i łączą ręce, jak przed ołtarzem nowożeńcy

100

potem znów z godnością

Abyście wraz w Raju tego jabłka strzegli,

Wszystkiego używali, co chcieli, to jedli…”

do Ewy z trwogą

Drzewa wiadomości złego i dobrego

105

Zakazał nam Pan Bóg używać i kosztować z niego,

z naciskiem

Z drzewa tego owocu abyśmy nie jedli!

EWA

wielce przerażona, ale spuszczone ku ziemi oczy i ciążenie jej ciała bardziej ku lewej strony każą się domyślać, iż ulega już podszeptom Djabła

Adamie, mężu mój, trzeba się nam strzec,

Rozkaz boski zachować, jabłek z tego drzewa nie jeść,

110

Bo skorobyśmy tego owocu skosztowali,

Zapewne toby nas i z Raju wygnali…

ADAM

surowo, jak ojciec do dziecka

A tyś jak myślała, Ewo ukochana?

Wszak wiesz, że to jest wielka łaska tak dobrego Pana!

Toć Aniołowie święci, jak w niebie zgrzeszyli,

115

Zaraz ich wypchnęli, więcej nie wpuścili!

EWA

Oj, Adamie, mężu mój, toby i nam to zrobili?

ADAM

grożąc pięścią

Skorobyśmy tylko cokolwiek zgrzeszyli!!

odsapnął, wziął się pod boki

Pilnujże ty, Ewo, tej jabłonki w Raju,

120

A ja się pójdę przypatrzyć zwierzętom do Raju.

Wychodzi na prawo, śpiewając wesoło.

4 Śpiewka Adama

Helo, helo

Bydełko moje,

Jako mi się pasiesz,

Jako mi się pasiesz?

125

Helo, helo!

śpiew jego ginie za sceną.

EWA

została sama, patrzy, czy Adam nie widzi, zbliża się do drzewa

podczas jej słów zwolna rozsuwa się zasłona w lewem, złem skrzydle tryptyku

O jabłko, jabłko, jabłuszko rumiane,

Jakożeś moim ustom pożądane!

Nie stoczyły cię szkodliwe robaki,

Winne ty pewno mieścisz w sobie smaki…

130

Biedna-ć ja, biedna jestem białogłowa,

Skąd mi się wzięła ta pokusa nowa?

Kazał mi Adam jabłuszka pilnować,

A mam oskomę przedsię pokosztować…

Z temi słowy zasłona w lewem skrzydle rozsunęła się zupełnie. Teraz widać, czyja dłoń to zrobiła, bo ukazuje się Djabeł. Ma twarz poczernioną sadzami, na grzbiecie czarny kożuch barani, buty czerwone. Z kudłatego łba wystają rogi.

DJABEŁ

nie wychodzi poza ramy „złej” części tryptyku i rozmawia z Ewą, jakby przez ścianę

gdy chce silniej na Ewę natrzeć, z ogromnem natężeniem wykonywa ruchy dziwaczne, podobne do „pas magnetycznych”

Ewa zlękła się, a on do niej, obleśnie kłaniając się:

Jakże mi się masz, moja miła pani?

135

Wiem, że w tem szczęściu nikt cię nie pogani…

Ale powiedz mi, czego pod tem drzewem stoisz?

Pewno jabłka pilnujesz, a zerwać się boisz…

EWA

Prawdę mówisz, szatanie, że się zerwać boimy,

A przez to samo kosztować nie śmiemy…

140

tym samym tonem, jakim Adam przestrogę boską wygłaszał

Bo Pan Bóg powiedział, że „skoro tylko owocu ztego drzewa skosztujecie,

Bądźcie pewni, że śmiercią — i na wieki — pomrzecie!!”

DJABEŁ

aż się tarza ze śmiechu

Ha, ha, ha! nierozumni ludzie, co temu wierzycie!

Zaraz śmiercią pomrzeć macie, jak to jabłko zjecie?!

145

kusi ją szeptem

Usłuchaj ty mojej rady, jak ja tobie powiem:

Jak to jabłko zjecie,… to tak, jak bogowie…

przeraził się słów wypowiedzianych, przykucnął ze strachu, nie śmie oderwać wzroku od ziemi

Będziecie wiedzieć, co źle, a co dobrze…

150

prosi łagodnie

Usłuchaj mojej rady, a zrób, jak ja tobie życzę!

EWA

dziecinnie uśmiechnięta, palec w ustach

A jak się Pan Bóg na nas zagniewa o to jabłko?

DJABEŁ

No, głupia, zjedz, pójdzie ci to wszystko we wład, gładko!

EWA

pod naporem magnetycznej siły Djabła, bezwiednie niemal, sięga bo owoc; ruchy jej powolne, senne, rytmicznie uzgodnione ze słowami

Słucham ja twojej rady, to jabłko kosztuję…

Prawą ręką zerwała jabłko i podniosła do ust, lewą jednocześnie zdjęła wianek i rzuciła na ziemię. Słychać śpiew Adama z prawej strony. Ewa stoi nieruchomo. Twarz jej przybrała wyraz niewysłowionej błogości. Djabeł z przeraźliwym śmiechem zasuwa szybko zasłonę lewego skrzydła tryptyku.

5 Śpiewka Adama

155

Żeńże wołki, żeń,

Jużci biały dzień

Żeńże je na rosę,

Dla Boga cię proszę,

Żeńże…

Wszedł, wesoło przytupując, ale zobaczywszy Ewę, urwał i stanął jak wryty.

EWA

160

Naści Adamie, mężu, toż cię nie otruje…

Posmakujże, jakie dobre i zjedzże…

Podaje mu jabłko

Adam, podobnie, jak przed chwilą Ewa, bezwiednie bierze owoc z jej rąk i kosztuje

na twarzy jego ten sam wyraz rozkoszy

nagle rzuca ogryzek i mówi z lękiem i rozpaczą

ADAM

Ach, Ewo ukochana, przez Boga żywego, cóż się z nami stało?

patrzy ze wstydem na obnażone części ciała i wstydzi się widowni

zasłania się jak może rękami, Ewa czyni to samo

165

Jam nagi — a ty czemże odziejesz swe ciało?

Jakże nam się przyjdzie stawić w oczy komu?

Teraz nam trza chodzić w Raju pokryjomu.

Z temi słowy cofają się wstydliwie w głąb i kryją się za krzakami tak, że tylko głowy ich widać

ARCHANIOŁ-MICHAŁ

ma na sobie zgrzebny strój chłopski, tylko przepasamy jest pasem, ozdobnie nabijanym

w ręku miecz w kształcie płomienia

skrzydła ze srebrnej, papierowej łuski

Adamie, kędyś jest i kędyś się podział?

ADAM

Ach panie, nagim jest i nie mam, czembym się przyodział..

ARCHANIOŁ-MICHAŁ

170

A? ty teraz po krzakach będziesz tylko siedział?

A któż ci to Adamie, żeś nagi, powiedział?

milczenie

Nie było się ważyć zrywać jabłka z drzewa!

ADAM

jak uczniak, wykręcając się, zwala winę na Ewę, która wygraża mu pięściami

Ach, panie, to nie ja, tylko żona, Ewa.

ARCHANIOŁ-MICHAŁ

175

A gdzieżeś się podział natenczas od żony,

Gdyś nie miał być od niej na moment odłączony?

gdy Adam milczy, do Ewy z wyrzutem

A ty Ewo, dlaczegożeś to jabłko zerwała?

już od pewnej chwili zasłona w lewem skrzydle poczęła się rozsuwać

z poza zasłony Djabeł tchórzliwie wyścibia łeb swój

EWA

w podobny sposób, jak Adam, spycha winę na Diabła

Ach, panie, bom od szatana pokuszenie miała!

Diabeł wściekły wygraża jej pięścią

ARCHANIOŁ-MICHAŁ

180

O szatanie przeklęty, cóżeś ty narobił,

Żeś Adama i Ewę grzechem przyozdobił!

Diabeł zrazu się wymawia, potem pod ciosami słów Archanioła kurczy się i znika, z furją zasuwając zasłonę

Byłeś przeklęty, a teraz na wieki

W coraz to większem piekle będziesz cierpiał męki!

185

Adam i Ewa cieszą się, że nie ich kara spotkała, ale miny im rzedną, gdy Archanioł mówi:

Wędrujże, Ewo, z Raju,

Już cię tu dobrze znają,

Fora, Adamie, fora

Z tak rozkosznego dwora!:

190

Adam i Ewa pokazują, że wstyd im wyjść w takim stroju

Archanioł, choć nie obrócony do nich twarzą, widzi ich zakłopotanie i uśmiechając się, mówi dobrotliwie

Ale gdy się widzicie, wstyd was nago chodzić,

Kazał wam Pan Bóg na drogę kożuszki porobić.

Adam i Ewa, jak dzieci na widok podarków pod choinką, klaszczą z radości, bo dopiero teraz zauważyli, że pod „drzewem wiadomości złego i dobrego” leżą dwa chłopskie kożuchy: jeden długi dla Adama, drugi, w rodzaju góralskiego serdaka, dla Ewy

195

idą pod drzewo i przypatrują się z podziwem owym darom

Zaodziej się, Adamie, wybieraj się w drogę!

ADAM

markotnie

Ach, panie, choć cokolwiek zabawić się mogę?

ARCHANIOŁ-MICHAŁ

zasuwa teraz zasłonę prawego skrzydła i wchodzi do części środkowej tryptyku

staje pośrodku, między Adamem i Ewą

Wychodź, wychodź, Adamie, na świat jak najprędzej,

A tam dla siebie musisz używać nędzy.

200

Adam i Ewa niechętnie ubierają się

gdy Archanioł miecz płomienisty nad niemi wzniesie, ze spuszczonemi głowami schodzą na stopnie

Dałaś się zwieść Wężowi,

Tyś słuchał białogłowy,

Będziecie cierpieć niewolą,

205

Na świecie ze złą dolą!

W boleści będziesz rodzić,

W wianeczku już nie chodzić,

Ty ziemię będziesz kopać

I o chleb się kłopotać!

znika, zasuwając zasłonę części środkowej.

Adam i Ewa schodzą na poziom sceny, ponuro patrząc w ziemię. Gdy światło rajskie znikło z przed ich oczu, są jakby ociemniali, błądzą w półmroku, z wyciągniętemi rękoma idą przed siebie. Adam chce wrócić do Raju, ale nie może trafić. Gdy tak stoją zrozpaczeni, spostrzegają nagle na przodzie sceny leżącą kądziel i łopatę. Po namyśle Ewa siada na ziemi, bo prawej stronie, nieco bliżej widowni i zaczyna prząść, leniwie i niezręcznie. Adam z wielkim trudem usiłuje kopać, ale robota idzie mu jak bo grudzie. Podczas tej niemej sceny organy grają znane już preludjum na temat „Ach zła Ewa narobiła…”

ADAM

przestaje kopać, ociera pot z czoła

210

Ach, biada mnie nędznemu,

Człekowi strapionemu,

Do Raju trafić nie mogę,

Bom przez grzech stracił drogę!

W Rajum miał dość rozkoszy,

215

Złote na polach kłosy,

Nigdym nie umiał orać,

Za wolmi: hela! — wołać…

Gdzieżeście się podziały, owe złote kłosy?

z rozpaczą

220

Chyba sobie wyrwę wszystkie z głowy włosy!

gniewnie do Ewy

A te wszystkie nędze w nędzy się poczyna,

Wszystko to żony mojej, Ewy kochanej, przyczyna!

EWA

odcina mu się ze złością

Ach mój miły mężu, kochany Adamie,

225

Dlaczego wszystkie winy składasz teraz na mnie?

Wszakżeś i ty tam był, gdziem i ja była,

Było mię strzec i pilnować, bym złego nic nie zrobiła!

ADAM

coraz zapalczywiej

Otóż to! Zawsze trzeba cię pilnować,

Ażeby cię na moment nigdy nie odstępować!

230

Cóż to za tobą trza się z kijem włóczyć?

Abyś żle nie robiła, trza cię często młócić!

zaczyna okładać łopatą Ewę, ta z wrzaskiem ucieka, Adam goni za nią

całej tej scenie przybatruje się z radością Djabeł, który ukazał się w lewem skrzydle tryptyku w ten sam sposób, co poprzednio

EWA

Nie bardzo mię bij, Adamie, mężu mój,

Przecie się Boga bój!

powołując się na Boga, wskazuje na prawe skrzydło

235

Wszakże ty wiesz, że ja jestem twoja żona,

Dla ciebie jestem od Boga stworzona…

Ale daruj mi to, żem jabłko zerwała,

przymila się

A tom go sama nie zjadła, tylko i tobie dała…

240

I tom była od czarta pokuszona…

tuli się do Adama

Teraz się przyznaję, żem jest twoja miła żona…

Adam i Ewa w strapieniu tulą się do siebie

DJABEŁ

słyszany tylko przez Adama

Com czatował, tom uczatował:

Przeciem was z tego Raju wyrugował!

245

Nie mogłem na was patrzeć, przykro mi to było,

Kiedy się teraz kłopicie [8], zbyt mi to jest miło.

staje na stopniach i szeptem kusi Adama

Zabij, Adamie, Ewę, pomścij się swej krzywdy,

Bo już do Raju teraz nie powrócisz nigdy!

250

Bo żebyś ty nie miał Ewy, to jest twojej żony,

To byłbyś nazad do Raju przypuszczony…

ADAM

mie patrząc na Djabła, odpędza go łopatą

Idź precz, kusicielu, czegoć się zachciało?

Czy ci znów co nowego do łba zaleciało?

Dopieroś mnie w jedno nieszczęście wprowadził,

255

Żeś mnie tak rozkosznego Raju pozbawił,

To chcesz, żeby mię i ziemia pożarła?

DJABEŁ

bezczelnie

A chcę!!

ADAM

Tfu! Bodaj się twa rada wraz z tobą zapadła!

DJABEŁ

z innego tonu, boczciwie i dla większej skuteczności kuszenia dobywa gorzałki z koszyka i częstuje nią Adama, sam przybijając, ale Adam, wciąż nań nie patrząc, nie przyjmuje poczęstunku

Wierz mi, Adamie, że cię nie chcę zdradzić,

260

Tylkobym ci tak dobrze życzył, żebyś ty mógł swoją Ewę zabić,

Bo żebyś ty nie miał Ewy, to jest twojej żony,

To byłbyś nazad do Raju przypuszczony…

ADAM

opierając się ostatnim wysiłkiem

Idź precz, kusicielu, nie drzyj ze mnie skóry!

DJABEŁ

z jawną radością, wyciągając ku Adamowi szponiaste ręce

Przecie cię mi Bóg dał raz w moje pazury!!

już, już chce się rzucić na Adama, gdy wtem w prawem skrzydle ukazuje się Archanioł-Michał

ARCHANIOŁ MICHAŁ

265

A ty tu co robisz, szatanie przeklęty?

Przyszedłeś już dodawać do grzechu zachęty?

na te słowa Adam i Ewa padają na kolana i biją się w piersi, a Djabeł ucieka do lewego skrzydła tryptyku

Nie mogłeś tam pozostać w tem Piekle gorącem,

Nie tutaj kłótnie czynić wraz z pokutującym.

270

Wiesz dobrze, że się Pan Bóg nie gniewa na wieki,

Lecz po pokucie przyjmie ich do Swej opieki.

Adam i Ewa westchnęli, doznawszy ulgi

DJABEŁ

kłótliwie

A to im Pan Bóg darował, a mnie to nie podaruje!?

ARCHANIOŁ-MICHAŁ

uroczyście

Bądź o tem pewny, Adamie, ja ci deklaruję!

mówi na tle preludjum organowego, osnutego na temacie „Ach zła Ewa narobiła…

275

Adam i Ewa składają ręce do modlitwy, z początku oczy ich spuszczone, potem, gdy Archanioł proroctwo wypowiada, spojrzenia ich płyną w górę, a na twarzach ich zachwycenie się pojawia. Djabeł kurczy się w męczarni, jak ów Wąż, zdeptany stopą Maryi, na obrazach religijnych, aż wkońcu niknie za zasłoną, którą sam zasuwa.

O wężu niecnotliwy,

Iżeś tak nieżyczliwy,

Nasienie białogłowy

Zepsułeś złemi słowy,

280

Wiedz, że się wypełniają

Proroctwa i nastają

Dawida, Izajasza,

Bo Panna Mesyjasza

Dzisiejszej zrodzi nocy

285

Z Ducha Świętego mocy,

Chcąc nas pojednać z Bogiem

W takim upadku srogim.

Adam i Ewa wstają z klęczek i ze złożonemi na piersiach rękoma wychodzą na prawo

Anioł, postawszy chwilę, zasłonę zasuwa

podczas tej akcji za sceną śpiewa chór, wyraźnie oddzielając każde słowo tak, żeby tekst był zrozumiały

6 CHÓR

MĘŻCZYŹNI

Ach zła Ewa narobiła,

Kłopotu nas nabawiła,

290

Z wężem sama rozmawiała

I jabłuszka kosztowała,

Narobiła!

KOBIETY

w tonacji wyższej

Robak chytry zwiódł mężatkę,

Za tę winę sam wpadł w klatkę,

295

Bo mu głowę podeptała,

Która od wieków przyjść miała:

Białogłowa!

Sprawa druga. Zwiastowanie

7 CHORAŁ

chór czterogłosowy za sceną

Archanioł Gabryel z nieba wysokiego

Posłan był do Panny z rządzenia Boskiego,

300

Ta w mieście żydowskiem, w Nazaret mieszkała,

A Josepha męża poślubionego miała.

Imię Jej Maria, od wieków przejrzana,

Iż porodzić miała niebieskiego Pana,

Któryby mocą swą moc szatańską zgładził,

305

A wybrane swoje do nieba doprowadził.

podczas tego śpiewu ukazuje się w prawem skrzydle tryptyku Archanioł Gabryel, ubrany podobnie, jak Archanioł Michał, tylko skrzydła ma złote

spokojnie, obrzędowo kroczy ku środkowemu otworowi i odsłania zasłonę, poczem wraca na swoje miejsce

W razie gdyby śpiew czterogłosowy sprawiał jakiekolwiek trudności, należy chorał ten odegrać na organach. Archanioł wtedy wypowie na tle tej muzyki następujące słowa: „A w miesiącu szóstym posłany jest Anioł Gabryel do miasta Nazaret, do Panny, której imię było Maria”. Wypowiedziawszy to, odsłoni część środkową i wróci na swoje miejsce.

Część środkowa tryptyku przedstawia komnatkę N. M. Panny. Dekoracja winna wzorować się na najbardziej prymitywnych kompozycjach religijnych. Zaleca się naśladować podhalańskie malowidła na szkle lub na wzór niech posłużą stalle Kościoła Marjackiego w Krakowie. Strój M. P. albo ściśle tradycyjny, przekazieny przez malarstwo barokowe, albo też w odróżnieniu od innych, stylizowanych na motywach sztuki ludowej, mógłby łączyć w sobie modę szlachecką XVII-ego stulecia z tradycją religijną, podobnie jak to widzimy w jasełkach tynieckich. Jedyny sprzęt w komnacie stanowi Klęcznik, na którym rozłożony modlitewnik.

Maria podczas śpiewu zatopiona w modłach.

8 Preludjum organowe na tematach „Archanioł Gabryel”, „Magnificat” i „Z porady Trójcy Świętej”

na tle tej muzyki mówią Maria i Archanioł

ARCHANIOŁ GABRYEL

Bądź pozdrowiona, Maria,

Niepokalana lilija!

U domku Twego podwoi

Dziewosłęb, dziewosłęb stoi!

MARIA

310

Cóż za weselne wołanie

Mąci psałterza czytanie?

Idźcie inędy, o swaty,

Odejdźcie od mojej chaty!

ARCHANIOŁ GABRYEL

wchodzi do części środkowej tryptyku, staje bo prawej stronie

Zdrowa bądź, Panno Maria,

315

Pełna łask wdzięczna lilija!

Pan z Tobą już od stworzenia,

Nie lękaj się pozdrowienia!

MARIA

Jakożeś wszedł tu, panie,

Zamknioneć było mieszkanie?…

ARCHANIOŁ GABRYEL

320

Nie bój się, nie bój, Maria,

Archanioł Gabryel wszak ci ja,

Ze swadźbą i zwiastowaniem

Przybywam przed dnia świtaniem.

MARIA

zmrużyła oczy, olśniona złotawym blaskiem, który bije z całej postaci Archanioła

Stawasz, Panie, w promidłach złocistszych niż zorze,

325

Ze oczy me olsnęły i wielce się trwożę.

ARCHANIOŁ GABRYEL

Nie lękaj się, Maria, łaskiś dostąpiła,

Bogu Wszechmogącemu jesteś bardzo miła.

Słysz, nie była takowa od wieków nowina:

Oto poczniesz w żywocie swym i zrodzisz Syna,

330

A dasz mu imię: Jezus. Pan to będzie wielki,

Którego Synem Bożym naród nazwie wszelki.

Tak ci w niebiesiech Trójca Święta uradziła.

Zdrowa bądź, o Maria, Panno Bogu miła!

MARIA

A jakoż się to stanie, gdy ja męża nie znam?

335

W mojej cnocie panieńskiej trwać będę, jako trwam.

ARCHANIOŁ GABRYEL

Rozmierz pola beznasienne,

Spytaj, jak zostały plenne,

Jak nie siane, ani zryte

Żniwo zrodzily obfite!

340

Ziemia wszystka panną była,

Gdy ją Stwórcy moc zaćmiła,

Cud nad cudy w tem się zdarza,

Bóg na nowo świat przetwarza.

Duch Święty z wielkiej miłości

345

Sprawi to w Tobie w czystości.

czyni gest zwiastowania

mistyczne światło złote spływa na M. P.

MARIA

w zachwyceniu

Melodyjna promienność spływa w moją duszę…

O siło niepojęta, już ulec ci muszę…

ARCHANIOŁ GABRYEL

jakby tekst liturgiczny śpiewał

Poczniesz Panienko Syna przez Ducha Świętego,

A moc Ciebie ogarnie Boga Wszechmocnego,

350

A to zaś, co się z Ciebie narodzi świętego,

Wszystka ziemia za Zbawcę chwalić będzie swego.

MARIA

podczas słów Zwiastowania głowę pochyliła i ręce złożyła na piersiach, teraz jak w półśnie, odwraca twarz ku widzom, oczy utkwione w „niebo” czyli w najwyższy punkt na ścianie głębnej widowni, ręce rozwarte, dłońmi ku patrzącym zwrócone

Owom służka Pana mego,

Stań się według słowa Twego!

śpiewa z nabożną prostotą i cichą radością

355

„Magnificat anima mea Dominum

Et exsultavit spiritus meus

In Deo salutari meo![9]”

w tym wyrazie trwa do końca sprawy

ARCHANIOŁ GABRYEL

wciąż jeszcze na tle organów

Zdrowa bądź Maria Panna,

Łaskiś Ty pełna, jak żadna,

360

Niewiast Ty jesteś ozdobą,

Pan z Tobą, Maria, Pan z Tobą.

zasuwa wolno, obrzędowemi ruchami zasłonę środkową, wchodzi do prawego skrzydła i znika w niem, zasuwając prawą ręką zasłonę

podczas tej akcji, za sceną, chór śpiewa następujący chorał:

9 Chorał

chór czterogłosowy

Z porady Trójcy Świętej

Rzekł Anioł do Panny Maryi:

Zdrowa bądź, łaskiś pełna,

365

Pan z Tobą jeszcze zdawna.

Duch Święty zaraz zstąpił

I ciało panieńskie obronił,

Przybytek Panny czystej,

Matuchny Jezusowej.

Sprawa trzecia. Maria i Joseph w Betleem noclegu szukają

PROLOGUS

wchodzi na przedscenie i mówi tekst Ewangelji:

370

„I stało się w one dni, że wyszedł dekret od Cesarza Augusta, aby popisano wszystek świat.

371

I wstąpił Józef z Galilei, z miasta Nazaretu, do ziemi judzkiej, do miasta Dawidowego, które zowią Betleem, aby był popisany z Marią, poślubioną sobie małżonką.”

wychodzi

Słychać za sceną bębnienie i gromki głos, wywałujący jakiś rozkaz, podobnie jak to dziś jeszcze bywa na jarmarkach małomiasteczkowych.

Wchodzi pachoł Heroda. Jak sam Herod i jego gwardja, ubrany jest po łowicku, w odróżnieniu od występującego w tem widowisku ludu, który składa się z krakowiaków, górali i mazurów. Pachoł ma na głowie czako, wyklejone lśniącym papierem. Wali siarczyście w bęben, który wydaje głuchy dźwięk. Ze wszech stron zbiega się gromada gapiów, w której odnajdziemy pasterzy z późniejszej sprawy, Szlachcica, Karczmarkę i Rabina.

PACHOŁ

wrzeszczy w niebogłosy

a lud, stanąwszy w czterech zbitych gromadkach bo obu stronach sceny, słucha go z otwartemi z podziwu gębami

Hej, panowie gospodarze,

Oto, co król Heród każe:

bębni

375

Kmiotek, włodarz, czy pan możny,

Żołdak, mieszczan, klecha zbożny,

Item[10] wszyscy rzemieślnicy,

Płatnerze [11], pasamonnicy [12],

Krawczykowie, szewczykowie,

380

Cieśle i koleśnikowie [13],

Miodowary, piwowary,

Młodzian czerstwy i grzyb stary,

Panieneczki we wianeczku,

Niewiasty oraz w rąbeczku,

385

Ktokolwiek w tej ziemi żywie,

Służąc Królowi poczciwie,

Niech do Betleem przybywa,

Heród go mym bębnem wzywa!

bębni

390

Bo w ratuszu będą ninie

Spisywać na pergaminie

Wszystek lud jeruzalemski,

Polski, oraz cudzoziemski,

To zaś przeto Król stanowi,

395

Aby swemu narodowi

Nakazać surowe czynsze

I podatki jeszcze insze!

wychodzi, bębniąc

za sceną słychać jeszcze przez czas pewien jego krzyk

Lud rozchodzi się kupkami, szepcąc rytmicznie: „Heród, Heród!” Ton tego pogwaru rośnie, od lęku i troski do gniewu i buntu, botem ginie za sceną.

Po chwili słychać dźwięki cichutkie poważnego poloneza.

Z prawej wchodzą Maria i Joseph. Strój w stylu omówionym w sprawie drugiej. Joseph ma siwe, podgolone na sposób szlachecki włosy, siwe, pokrętne wąsy; żupan biały, pasem słuckim przebasany; zamiast kontusza, czy delji, tradycyjna szata; w ręku Kij pątniczy, ozdobiony liljami. Idzie z wielką atencją przed Marią, jakby chciał ułatwić jej drogę. Maria, z rękoma złożonemi na piersiach, zawsze znajduje się w bewnem oddaleniu od Josepha.

Oczy jej utęwione w „niebo”, nie widzą nigdy osoby, do której mówi, choć się do niej uśmiechają, lub łagodnie karcą. Joseph i Maria bardzo strudzeni, okrążają całą scenę i z powrotem stają na pierwszym planie, bo prawej stronie sceny.

podczas okrążania śpiewają

10. Dwuśpiew Maryi i Josepha

MARIA

staje

Pomaluśku, Josephie,

Pomaluśku proszę,

400

Widzisz, że ja nie mogę

Bieżeć w tak daleką drogę.

podczas przygrywki idzie

staje i śpiewa

Owo czas nadchodzi,

405

Że się nam narodzi,

Którego mi zwiastował

Anioł, gdy mię pozdrawiał.

idą

JOSEPH

staje

Ach, teraz w miasteczku

I w lada domeczku

410

Trudno o kącik będzie,

Bowiem ciżba ludu wszędzie.

idą do końca muzyki

JOSEPH

gdy przystanęli, mówi

O, Panno miłościwa i duchowna żono,

Kędyż Cię zaprowadzę, srodze utrudzoną?

415

Oblicze twoje siecze

poglądając ku lewej, złej stronie

Boreasz [14] grudniowy,

Kędyż najdę schronienie dla Twej świętej głowy?

MARIA

O Josephie, staruszku, opiekunie drogi,

420

Wystarczyłby mi dzisia pokoik ubogi,

Gdziebym, skoro wybije ta godzina miła,

Skarb mój najkosztowniejszy w kolibkę włożyła.

JOSEPH

Nie alteruj się [15], proszę, Panno świętobliwa,

Pójdę szukać, gdzie tutaj gospoda poczciwa.

425

idzie na lewo, ku wejściu pierwszoplanowemu i lagą trzy razy o ziem uderza

Pokój wam, dobrzy ludzie! Otwórzcie podwoje,

Niechajże ja z Tą Panną na chłodzie nie stoję!

wchodzi Karczmarka, zażywna jejmość w stroju mieszczki krakowskiej, twarz od trunków rumiana; wziąwszy się pod boki, mówi

KARCZMARKA

Ej, nie pukajcie, stary! Mam ja gości dosyć,

Napróżno mię będziecie o gościnę prosić.

430

Sama ci ja w gospodzie nie mam miejsca swego,

Taki naród się zwalił tu dnia dzisiejszego.

MARIA

Panagabóg [16], babusiu! Będziecie nam radzi?

KARCZMARKA

Jeśliś mi co przyniosła, pewnie nie zawadzi!

MARIA

Przyniosłam ci, babuśku, Boga w swym żywocie,

435

O którym to proroctwo było, jako wiecie.

KARCZMARKA

rozindyczona

Mojaś ty, bardzo proszę, nie baw się plotkami,

A wiedz, że ja nierada gadam z chudziętami!

Wyrozumiej, że dziadów i bab nie nocuję,

Jeno ślachtę z panięty, bo trzos [17] u nich czuję!

z wielkim hałasem wychodzi

JOSEPH

440

Zatwardzialego serca byla to niewiasta…

Przecz nam Anioł rozkazał iść do tego miasta?

MARIA

Wszak głosili Prorocy, że na same Gody

Zrodzon będzie w Betleem Panic świata młody.

znów idą dookoła sceny, coraz bardziej strudzeni, niby noclegu szukają

10 Śpiew Josepha

JOSEPH

Wolą pijanice

445

I miedne śklenice,

Niźli Pannę ubogą,

Strudzoną wielką drogą.

podczas przygrywki idą, a potem stają nieopodal lewego skrzydła tryptyku

JOSEPH

patrzy z ogromnym podziwem na tę część tryptyku, jakby przed sobą miał istotnie pałac wspaniały i mówi

Oto pałac przed nami możnego szlachcica,

Zobaczmyż, czy ugości Matkę Królewica,

450

podchodzi bliżej i stuka lagą w bramę tryptyku

podkręcił wąsa, przybrał bardziej bewną siebie postawę, „równy wojewodzie, mówi serdecznie

Pokój wam, panie bracie, otwórzcie podwoje,

Niechajże ja z tą Panną na chłodzie nie stoję!

SZLACHCIC

przesadnie, po szlachecku ubrany, nochal fioletowy, czarne zawiesiste wąsiska, krzaczaste brwi, brzuch okazały, czapa na bakier, niby Radziwiłł Panie Kochanku i Boruta w jednej osobie; rozsuwa gwałtownym ruchem zasłonę w lewem skrzydle tryptyku i stamtąd, sapiąc z gniewu, przemawia

A cóż to za hałasy, tartasy [18]? Zjedz kata!

455

Już ci ja, Panno Święta, dalej iść nie mogę,

wskazując na część środkową tryptyku

470

Jeno do tej zagrody ukazujęć drogę.

Tu ostanę, nie zdolę dłużej w tę śnieżycę,

Wiera, nierad opuszczam mą Oblubienicę.

Maria stoi na pierwszym planie, po prawej, twarzą do widowni zwrócona, Joseph ociężałym krokiem wlecze się ku prawemu skrzydłu tryptyku i tam, na stopniach usiadłszy, ze znużenia zasypia

11 Melodram: Sen Josepha

scena mówiona na tle cichej muzyki

w prawem skrzydle, w niebieskawem świetle, zjawia się Archanioł ”Gabryel, tuż koło Josepha

ARCHANIOŁ GABRYEL

mówi szeptem do Josepha a dobrotliwie, jak do dziecka, ten słucha go z zamkniętemi powiekami i tylko w miarę słów, twarz zmienia się, widoczny ma niej smutek, a potem łzy i uśmiech, Maria zapatrzona w „niebo”

Nie zamyślaj odstąpić tej Panny bez zmazy!

Oznajmowałem tobie wszak mało sto razy,

475

Że z dekretu boskiego masz być opiekunem

Maluczkiego Mesjasza i czułym piastunem.

A któż będzie owijał Dzieciątko w pieluszki?

Kto lalki będzie strugał dla Jezusa-duszki?

CHŁOPKA

podczas ostatnich słów swojego męża uchyliła nieco zasłony i usłyszała odmowę; wchodzi, staje bliżej cokolwiek M. Panny, Chłopek bliżej Josepha, Chłopka patrzy z wielkiem nabożeństwem na M. Pannę, jakby przeczuwała w niej Matkę Bożą

Czyś ty rozum postradał, czy śpisz jeszcze, chłopie?

Niema miejsca w alkierzu [20], to znajdzie się w szopie.

do Josepha

505

Nie szukajcie już, panie, po mieście gospody,

wygrażając ku lewej stronie

Połają was, sfukają, miasto dać wygody.

Prosimy ichmośćpaństwa do domku naszego,

Będziemy wam służyli z serca ochotnego.

CHŁOPEK

drapiąc się w głowę

510

Może tam jest w komorze okruszyna chleba…

CHŁOPKA

ostro do męża

Najdzie się i dzban mleka, jeżeli potrzeba.

obydwoje rozchylają zasłonę, zapraszając do wejścia

JOSEPH

półgłosem do Maryi

Frasuję się i trapię, zali rzecz godziwa,

z odrobiną szlacheckiej godności

Byś w szopie spoczywała, Panno Świętobliwa?

MARIA

z pobłażliwym uśmiechem

515

O Joseph, miły Joseph, kiedyż zbędziesz pychy?

Toć Prorocy wróżyli, że w stajence lichej

Niebiański mój Królewic ma być dziś zrodzony

I na ostrem sianeczku w jasłach położony.

Joseph zawstydzony pochylił głowę

Zdaleka odzywa się muzyka dzwonów. Orkiestra gra śpiew aniołów „Hej, hei, lelija”. Mrok zapada na scenie. W głębi widowni zapala się czerwone światło, które rośnie, niby łuna i zalewa scenę wraz ze stojącemi na niej postaciami.

CHŁOPKA

Będzie wola waćpaństwa wejść pod strzechę naszą!

520

patrząc na widownię

Widno już Aniołowie gwiazdy niebne gaszą…

Patrzajta, jaka jutrznia nad Betleem wschodzi,

Całe miasto w tej łonie, niby we krwie brodzi!

CHŁOPEK

przerażony

Słyszyta? Kieby dzwonów srebrnych turlikanie…

525

Ej, zawrzyjmy już dźwierza [21], wchodźta prędzej, panie!

wchodzą do środkowej części: nasamprzód Maria i Joseph, za nimi Chłopek z żoną, zasuwając szczelnie zasłonę

Przez chwilę scena pusta. Łuna na widowni gaśnie. Teraz niebieskawe światło sączyć się zaczyna przez broscenjowe otwory. Z lewego otworu na pierwszym planie wchodzi Pierwszy Półchór Aniołów. Strój ich wzorowany może być na polichromji matejkowskiej kościoła Marjackiego w Krakowie, lub na rzeźbach Wita Stwosza. Skrzydła kolorowe.

12 Śpiew Aniołów

I PÓŁCHÓR

jakby szukał miejsca, gdzie się Pan Jezus narodził, dochodzi tylko do połowy sceny

Hej, hej, lelija,

Panna Maryja!

Gdzie porodziła

Pana Jezusa

530

Panna Maryja?

II PÓŁCHÓR

wchodząc z prawej, podobnie jak I Półchór; śpiewa radośnie, wskazując na część środkową tryptyku

Hej, hej, lelija,

Panna Maryja!

Tam między dwoma

Bydlątkoma,

535

Tam leży słoma,

Barłożeczkoma [22],

Tam porodziła

Pana Jezusa

Panna Maryja!

I PÓŁCHÓR

540

Hej, hej, lelija,

Panna Maryja!

W co powijała

Pana Jezusa

Panna Maryja?

II PÓŁCHÓR

545

Hej, hej, lelija,

Panna Maryja!

W Najświętszej Panny

Pogłowniczek [23],

W Świętego Józefa

550

Przypaśniczek [24],

W to powijała

Pana Jezusa

Panna Maryja!

I PÓŁCHÓR

Hej, hej, lelija,

555

Panna Maryja!

W czem kołysała

Pana Jezusa

Panna Maryja?

IT PÓŁCHÓR

Hej, hej, lelija,

560

Panna Maryja!

Tam między dwoma

Ołtarzykoma,

Tam kolebeczka

Jest zawieszona,

565

Tam kołysała

Pana Jezusa

Panna Maryja!

Dzwony Kościele cichną. Daje się słyszeć dzwonienie mszalnych dzwoneczków jak podczas Podniesienia. Aniołowie klękają, do samej ziemi pochylając głowy. Zwróceni są twarzami ku środkowej części tryptyku, gdzie przez szpary przebłyskuje złotawe światło. Przód sceny ściemniony. Chwila wielkiej ciszy.

Sprawa czwarta. Adoracja anielska

Joseph rozsunął środkową zasłonę. Buchnęło rzęsiste światło. Zabrzmiała ochocza muzyka. W środkowej części tradycyjna scena jasełkowa. Maria kołysze Dzieciątko w kolebce, sporządzonej ze żłobu. U jej stóp „bydlątka”: osioł i wół. Są to właściwie tylko głowy zwierzęce, na podobieństwo „turoniów'”, prymitywnie zrobione, umocowane na kiju, zakrytym barumym czaprakiem, pod którym skryte są osoby, udające głosy i ruchy wołu i osła. Pod dolną szczęką każdego z tych łbów przytwierdzony dzwoneczek. Joseph, rozsunąwszy zasłonę, wchodzi do wnętrza, staje obok M. Panny, po lewej stronie.

13 Śpiew i taniec Aniołów

ANIOŁOWIE

powstają z klęczek i klaszcząc w ręce z radości, poczynają tańczyć i śpiewać na pierwszym planie sceny

Nuż my teraz Aniołkowie,

Nuż ptaszkowie z nieba,

570

Kolendujmy Dzieciąteczku

Wesoło, jak trzeba:

Hojże, hojże, Panie Jezu,

Hojże, hojże, hoc, hoc!

Będziem śpiewać,

575

Salty [25] czynić

Przy jasłkach całą noc!

tańczą, potem w tempie wolniejszem podchodzą ku przodowi sceny

Potem polecim zwiastować

Wesolą nowinę;

580

uroczyście, podnosząc w górę brawe ręce

Że Maria, Virgo-Mater

Powiła Dziecinę!

znów prędzej

Hojże, hojże…

tańczą

14 Trójśpiew wołu, osła i Josepha

WOŁEK

podnosi się, poruszając w takt łbem i bodzwaniając, śpiewa, Aniołowie, stojąc bo obu bokach pierwszego planu, z podziwem przypatrują się temu

585

Panie Boże mój,

Jam jest wołek twój,

Nie umiem nic, tylko orać,

I to trzeba na mnie wołać:

Nu, nu, wołku, nu!

590

Nie gardź mną, wołkiem,

Chudym pachołkiem,

Będę cię grzał swojem chuchu,

Chocia pustki będą w brzuchu:

Chu, chu, chu, chu!

OSIOŁEK

śpiewa jak tamten

595

Nuże nieboże,

Osioł pomoże,

Będę przecie Pana dźwigał,

Rycząc pocieszny madrygał [26]:

I ja, i ja!

JOSEPH

głaszcząc ich łby

600

Nu, wierni słudzy,

Ośle i drudzy, Przyjmie Pan waszą ochotę,

Hojnie płacąc za robotę,

Cyt, zwierzątka, cyt!

uspokojone zwierzątka kładą się na ziemię

15 Rozmowa Aniołów z Josephem

Chwała Tobie…

Maria pochyla się nad kołyską, jakby zaniepokojona płaczem Dzieciątka i natychmiast cały chór amielski też się nachyla

ANIOŁOWIE

O Josephie!

JOSEPH

Czego chcecie?

ANIOŁOWIE

Słyszysz? oto Dzieciąteczko się kwili…

JOSEPH

bierze skrzypeczki do rąk, niby je stroi

620

Więc mu zagram: li, li, li,

Na skrzypeczkach: li, li, li.

ANIOŁOWIE

wciąż nachyleni nad kolebką, pomagają M. Pannie Dzieciątko kołysać

Nynaj, nynaj Dzieciąteczko,

Ukołyszem Cię piosneczką:

cichutko

625

Leluja!

16 Kolenda na skrzypeczkach

JOSEPH

zapatrzony w dal, jakby natchnienie brał z pól, lasów, rzek i obłoków, które przed sobą widzi, gra i śpiewa najpiękniejszą z pięknych, ni to rzewną, ni wesołą, pełną niewypowiedzianej słodyczy melodję mazowiecką

Lir, lir, lir,

Lir, lir, lir…

ANIOŁOWIE

Aa, aa, aa,

630

Aa, aa, aa…

zasłuchali się w pieśń własną i też w tę dal nieokreśloną patrzą

17 Kołysanka Maryi Panny

gdy czar się skończy, Maria pocznie Dzieciątku śpiewać; podczas jej śpiewu wszyscy klęczą

MARIA

Teraz, synaczku, będęć kołysała,

Z wdzięcznem weselem całą noc śpiewała:

Lili, lili, laj, mój wonny kwiateczku,

Lili, lili, laj, w ubogim żłobeczku.

CHOR

635

Lili, laj…

MARIA

niespokojnie zwraca głowę ku brawej stronie i ręką, niby wiatr stamtąd wiejący odgania, wszyscy ten gest powtarzają

Cicho, wietrzyku, cicho południowy,

Cicho powiewaj, niech śpi Panic nowy.

znów się nachyla nad kołyską, z nią wszyscy

Lili, lili, laj, mój drogi kanaczku [28],

640

Lili, lili, laj, miluchny robaczku.

CHÓR

Lili, laj…

podczas śpiewu Joseph cichutko, na palcach wstaje i wolno zasuwa zasłonę części środkowej, to samo czynią Aniołowie w obu skrzydłach bocznych

Sprawa piąta. Actus Pastoralis

PROLOGUS

wchodzi z prawej i mówi

„A byli pasterze w onej krainie, w polu nocujący

i straż nocną trzymający nad stadem swojem”.

wychodzi na prawo

Z lewej wchodzi Korydon — pastuch. Pasterze mogą być ubrani z krakowska, góralska lub też inaczej, byle nie po łowicku, gdyż ten strój zachować należy dla Heroda i jego dworu. Strój nie powinien być doprowadzony do stuprocentowo” ści okazu etnograficznego, owszem, niech posiada wszystkie odmiany, spotykane w życiu, oczywiście w czasach, kiedy tak jeszcze się ubierano.

Korydon siada na stopniach środkowej części i rozkraczywszy nogi, zaczyna dąć w długą, bodhalańską „trąbitę”. Musi to więc być góral.

18 Śpiewka Korydona

KORYDON

Majorową część wstępu gra buńczucznie, trąbitę podniósłszy do góry, podczas minorowej smętnie ją w dół opuszcza. Aż pokraśniał z zadęcia. Spiewa baranim głosem. Jego dykcja łacińska przypomina wymowę wiejskich ministrantów, lub starej daty organistów.

Ite armenta,

645

Mea jumenta,

Per arva laeta

Et per dumeta

Silva-(ha-)-rum!

Silvae resonent,

650

Plausus intonent,

Mei sodales,

Ferte vocales

Thy-bi-(i)-jas [29]!

i znów w podobny sposób gra

Wchodzi z lewej inny pastuch, Maścibrzuch, ubrany z krakowska, z Kijem i kobiałką. Ciemno, więc nie widzi dobrze.

MAŚCIBRZUCH

Kto tu gra?

KORYDON

niefrasobliwie

655

Ja, Korydon, na rożku gram sobie.

MAŚCIBRZUCH

A toć widzę na świecie sama rozkosz tobie:

Siedzisz sobie, próżnujesz, nam cię szukać trzeba!

KORYDON

z powagą

Takci mi dał sam Pan Bóg próżnowanie z nieba!

MAŚCIBRZUCH

już zły

A wieszże ty, gdzie teraz twa trzoda się pasie?

660

Ujrzysz rychło, że będziesz w wielkim ambarasie!

KORYDON

Zamilcz, mości Maścibrzuch, jam jest znamienity

Pasterz na całe sioło słynny z tej trąbity!

MAŚCIBRZUCH

A dudlij [30] sobie, dudo, na dudlącej dudzie [31],

A tam zdrajca wilczysko plądruje w twej budzie!

Korydon gotów juź walić Maścibrzucha w łeb swą trąbą, ten broni się kijemsękatym, gdy wchodzi inny pasterz, Dameta, znów z innych stron Polski

DAMETA

z lewej

665

Przestańcie już tych swarów, kłótni zaniechajcie,

Siądźcie sobie na ziemi, inszą zaczynajcie.

tamci ochłonęli, siadają w trójkę na stopniach środkowej części tryptyku

Nie wywołujta wilka z lasu, przyjaciele!

filuternie, trącając łokciem w bok Maścibrzucha

670

Lepiej dobądź, Maścibrzuch, antałka [32] z kobiele,

Albo ty, Korydonie, olejku żytniego

Poszukaj, a poczęstuj mnie sturbowanego…

Maścibrzuch dobywa gorzały z kobiałki; dosyć długa scena mimiczna: nasamprzód rozkoszują się wyglądem samej flaszki, patrzą pod światło, obmacują, po odkorkowaniu wąchają, upajają się aromatem, idzie im ślinka i oczy wyłażą z uciechy, głośno cmokają i mlaskają językiem

KORYDON

Jakaż to jest, Maścibrzuch? Maciczna? Miętowa?

MAŚCIBRZUCH

tajemniczo

Ej, pij, a nie uważaj, choćby anyżkowa.

Korydon uroczyście zaczyna pić, a ma „spust” tęgi, Dameta zniecierpliwiony chce mu wyrwać flaszkę

DAMETA

675

On dopóty nie zgadnie, póki nie wygoli!

KORYDON

aż mu oko zbielało, oddaje flaszkę Damecie

Musi to być alkiermes [33], bo na wnątrzu boli…

chucha, żeby żar z siebie wytchnąć

DAMETA

ledwo przytknął butelkę do ust, już się zakrztusił, spluwa

Dyć to wiercipępkowa!…

tamci śmieją się

Tak ją nazywają,

680

A nasze ją niewiasty bardzo dobrze znają.

Teraz cała trójęa pije łapczywie, ocierając rękawem szyjkę butelki i plując po każdym łyku. Inwencję tej sceny pozostawia się fantazji i humorowi aktorów.

MAŚCIBRZUCH

Dosyć tego chleptania! Teraz spać pójdziewa,

A jutro raniusieńko łebsko [34] paść będziewa.

Ogniem ziemię zapalają!

oślebiony światłem, przypadł do ziemi

ANIOŁOWIE

695

Angelus pastoribus

Dixit vigilantibus:

Nuntio vobis magnum gaudium,

Salvatorem omnium

In terris genitum [36].

Korydon budzi zaspanego Maścibrzucha: bije go w plecy, a wielki bęben te uderzenia naśladuje

DWUŚPIEW

KORYDON

700

Maścibrzuch!

MAŚCIBRZUCH

jeszcze przez sen

A czego?

KORYDON

z płaczem

Gwałtu!

MAŚCIBRZUCH

Co złego?

KORYDON

Nie złeć to, tylko gdzieś wdzięczne głosy!

MAŚCIBRZUCH

705

Baj baju! Baj baju!

KORYDON

Co wskok wstanę…

715

Korydon pomaga mu wdziać sukmanę, oczywiście kłopot z rękawami

Niech oko zobaczy,

Co to znaczy?

podeszli nieco bliżej ku środkowej części tryptyku, ale porażeni światłością, aż wrzasnęli ze strachu

MAŚCIBRZUCH I KORYDON

twarzą w twarz, śpiewają tonem dziadów na odpuście, rytmicznie przykucając; kolana drżą, zęby szczękają

Oj, nieszczęśliwa taka godzina,

Smutnać to będzie jakaś nowina!

podczas tego jeden z Aniołów zasłonę zasuwa, lecz światło przez nią przenika

MAŚCIBRZUCH

mówi

720

Mój Korydonie miły, cóż więc uczyniwa?

KORYDON

Najlepiej, jeśli drugich zaraz pobudziwa.

Korydon porywa za swoją trąbę, ale z wielkiego strachu nie dmie w nią, tylko ustami ton udaje, Maścibrzuch, nie mając instrumentu, dmie w kułak

Znajdują się obydwaj bo prawej stronie pierwszego planu, a wołają ku lewej. Podczas śpiewu wykonywują kroki mazurowe, siarczyście przytupując. Ale ruch ten nie powinien hamować swobody gry. Więc twarze ich wyrażają pocieszne przerażenie, rękami komicznie wzywają pomocy, lub chwytają się za głowę, a nogi, jakby nigdy nic, najspokojniej w świecie wycinają mazura, okraszonego hołubczykami.

MAZUREK

KORYDON

wysoko

Tru-tru!

MAŚCIBRZUCH

basem

Tru-tru!

KORYDON

A śpisz Bartek, Szymek, Wojtek, Maciek, Walek, Tomek, Kuba, Stachu?

MAŚCIBRZUCH

odebrał trąbę Korydonowi i jak on, w podobny sposób udaje, że na niej gra

725

Tru-tru!

Owo coś takiego,

Jak słońce jasnego

Swieci na niebie!

teraz w szybkiem tempie wyrywają sobie instrument

MAŚCIBRZUCH

Tru-tu-tu!?

KORYDON

735

Tru-tu-tu

tak czynią po kilkakroć

wreszcie razem usiłują dąć w trąbitę

RAZEM

Tru-tru!!!

W padają na scenę z lewego wejścia pierwszoplanowego: Dameta, Chleburad i inni pasterze w strojach z różnych stron Polski. Rozczochrani, niektórzy napół ubrani, dopiero teraz próbują się przyodziać. Snać ze snu się zerwali, Ale wszyscy wchodzą mazurowym Krokiem.

DAMETA

wpadł pierwszy

737

Obyżeś spał, czego wrzeszczysz, czy cię pono niefortuna łupi?

podchodzi ku Maścibrzuchowi i Korydonowi, a ci trąbią mu do ucha, ogł szając go

CHLEBURAD

wpada, tnąc hołubca

Spisz, a gadasz, marzy ci się lada Judasz, a ty bajesz głupi!

ta sama scenka mimiczna, jak wyżej

wbiegają inni pasterze w ten sam sposób

KORYDON I MAŚCIBRZUCH

Prędzej uciekajwa,

740

Bracia, postradajwa

Już i tych owiec!

muzyka urywa

pasterze stanęli, ale z wielkiego przerażenia, podrygują na miejscu, jakby tańczyli mazura

KORYDON

w podskokach mazurowych

Dziwy, dziwy, bratkowie, ziemia się zapala!

MAŚCIBRZUCH

jak Korydon

Juże na świat caluski nieszczęście się zwala!

KORYDON

Ktoś na nas z hań-tej strony wołał: Ej, pastores!

745

Ażem zląkł się, ja, który nie wiem, co to mores [37]!

MAŚCIBRZUCH

Widzita te promidła, co hań błyszczą wszędy?

Oj, pasterze, drapaka trza nam dać w te pędy!

DAMETA

Słusznie prawi.

RYCZYWÓŁ

Uciekać nigdy nie zawadzi!

wszyscy pasterze w panicznym strachu rzucają się do ucieczki ku lewemu wyjściu

CHLEBURAD

złapał ostatniego za kapotę i mocno pociągnął, a bonieważ się w ucieczce za sukmany, gunie, kożuchy i kierezje trzymali, więc całe bractwo runęło na ziemię pośladkami, nogi zadzierając wgórę: Chleburad pierwszych z brzega połaskotał kijem i mówi

750

Stójże, tchórzem podszyta i głupia czeladzi!

Nie chodźta! Ja zawołam, wy pilnie słuchajcie,

W której stronie się ozwie, dobrze uważajcie!

Pasterze jako tako pozbierali się, stają dokoła Chleburada, wciąż w śmiertelnym strachu

20 ROZMOWA Z ECHEM

Chleburad podczas pierwszych akordów zatacza na ziemi kręgi czarodziejskie swoją lagą. Potem woła, nie odwracając głowy ku części środkowej. Pasterze zdumieni.

CHLEBURAD

Hej, ozwijże się, ozwij, powiedz, co-ć potrzeba?

ANTOŁOWIE

za zasłoną

Z nieba, z nieba!

CHLEBURAD

prześcipnie

755

A pocoś tu zlazł z nieba? Wej, jakie paniątko!

CHLEBURAD

żegnając się zabobonnie

Mów, jakie jego miano, jeśliś nie kusiciel?

pasterze z Chleburadem czynią znaki krzyża

ANTOŁOWIE

a głos ich jak dzwony, coraz potężmiejszy, potem cichnie w radosnych, uroczystych akordach

Zbawiciel! Zbawiciel!

Zbawiciel!…

21 Gloria

ANIOŁ

intonuje

765

Gloria in excelsis Deo!

CHÓR ANIOŁÓW

podchwycił nutę i śpiewa dalej

Et in terra pax hominibus bonae voluntatis![38]

Aniołowie stoją nieruchomo, czyniąc gest błogosławienia

pasterze zwolna odzyskują przytomność, dźwigają się i odchodzą dwiema grw pami nieco na przód sceny

CHLEBURAD

wielce skonfundowany, że czary jego mic nie wskórały, mówi

Nijak nie wyrozumiem, co mamidło gada…

nagle mu przyszła do głowy myśl

Może to i szatańska jakowa jest zdrada?

pasterze w krzyk: „Gwałtu! Rety! O la Boga!” — i już chcą uciekać

KORYDON

zatrzymuje ich, widząc nadchodzącego z lewej strony Bartosa

770

Dyć idzie stary Bartos, to człowiek piśmienny,

Jemu godzi się wierzyć, bo jest dość sumienny.

wchodzi Bartos, ubrany „z waszecia”, czamara szaraczkowa, pas, na głowie magierka, ma w sobie coś z organisty

wszyscy obstąpili go i jeden przez drugiego, mówią tak, że Bartos uszy sobie zatyka; gwar rośnie z każdym wierszem

podobnie jak Dameta

775

Który chodził za młodu z tablicą do fary…

PASTERZE

jak wyżej

BARTOS

mie mogąc się im opędzić i nie mogąc dojść do głosu, stuknął laską; ale gwar nie odrazu ustał, owszem kiląa bowtórek ostatniego zdamia zazębia się z pierwszem zdaniem Bartosa

Poczekajcie jeno, bracia, aż człek pomiarkuje…

włożył wolno okulary na nos i podchodzi ku środkowej części; zdjął czapkę, inni to samo czynią, ale nie ruszają się ż miejsc To światło płynie z nieba, co hań połyskuje…

PASTERZE

szeptem, mniej więcej na ten temat:

Acha! Z nieba!… A widzisz, Chleburad, cóżeś bajał?

BARTOS

To zasie śliczne wojsko, co tam stoi w bieli,

780

Jako mój rozum sądzi…

przypatruje się uważniej

to Pańscy Anieli!

PASTERZE

cichuteńko, z westchnieniem ulgi

Janieli!…

BARTOS

z rozrzewnieniem

Patrzajta, przyfrunęły niebiańskie ptasięta…

785

Prośmy, niech się odezwą boskie pacholęta.

My, bracia, na kolana kornie poklękajwa,

Czego po nas żądają, dobrze uważajwa!

klęka, inni za nim, bo obu stronach części środkowej, tak jednak, żeby środek był odsłonięty

22 Kolenda aniołów

ANIOŁOWIE

Pasący owce, woły

U zielonej dąbrowy,

790

Pasterze nie mieszkajcie,

Do Betleem biegajcie.

Pójdźże, Bartosie, wprzódy,

Bartos przysuwa się na klęczkach i zajmuje wolną przestrzeń środkową, pasterze szeptem wyrażają radość z powodu takiego wyróżnienia Bartosa

Korydonie, bierz dudy,

795

Korydon przysuwa się do Bartosa, pasterze szeptem dziwią się, że Korydona taki zaszczyt spotkał

Ty za nim, Maścibrzuchu,

Maścibrzuch przysuwa się do Korydona, strasznie wradowany

pasterze szeptem: „Co? I Maścibrzuch też? A to ci dopiero!”

Tą steczką [39] pędź co duchu!

800

Zagraj, Dameta, w rożek…

Dameta, jak jego poprzednicy; pasterze kiwają głowami: „no, no!”

Aż zagrzmi leśny bożek…

Ty, Chleburad, w fujarę,

ale Chleburad, klęczący na samym końcu, zasnął, budzą go kułakami; przepraszając Aniołów na migi, brzysuwa się do klęczących na środku, pasterze szeptem: „Widzicie go, jaki to niemrawiec! nawet Jamieli z takim nie wskórają”

805

Wziąwszy od niego miarę.

teraz Aniołowie dają polecenia pasterzom, wbijając im w głowę, jak nauczyciel dzieciom

Jedną piosnkę zagrajcie,

A drugą zaśpiewajcie.

pasterze cichuteńko: „Uważajcie, jedną strofkę mamy zagrać, a drugą zaśpiewać… Pamiętajcie!

810

Temu Panu naszemu,

Nowonarodzonemu!

Jeden z Aniołów znów zasłonę zasuwa. Światło za oboną powoli gaśnie. Śpiew cichnie, tylko organy przeciągłem echem dudnią jeszcze. Pasterze w miłem odrętwieniu trwają chwilę, boczem powstają z klęczek.

KORYDON

jeszcze zasłuchany w oddalające się dźwięki muzyki anielskiej

Wej, jaka luba nuta, jak wdzięczna kapela,

Niby ten organ farny serce rozwesela…

CHLEBURAD

do natrząsających się zeń pastuchów

Dobrze, że po naszemu ten Janioł zagadał,

815

Bom przódziej nie mógł pojąć, co do nas powiadał.

pasterze sekują go: „Hale! widzicie go, jaki teraz mądry!”

wszyscy gromadzą się znów na przodzie sceny, dokoła Bartosa

BARTOS

Owóż mili bratkowie, samiście słyszeli,

Jaki to cantus [40] słodkd śpiewali Angeli.

z powagą

Dzisiejszej nocy zrodzon świata Odkupiciel,

820

Przez Proroki ogłoszony Chrystus Pan Zbawiciel!

pasterze: „A-a-a!…”

Jemu to od prostaczków ma być cześć oddana…

pasterze z dziecinną radością: …„od nas!!”

Pójdźmyż więc do Betleem witać tego Pana!

na łeb, na szyję biegną na widownię, Bartos uśmiecha się, daje Maścibrzuchowi znak, by ich zatrzymał, Maścibrzuch, śród tupotu biegnącej gromady, woła na widownię: „hola! wróćta się, chłopy!

wracają

MAŚCIBRZUCH

zgóry na nich

825

Jakże, a podarunków żadnych nie weźmiemy?

Czyż z gołami rękami przed Panem staniemy?

BARTOS

Nuż tedy gospodarze, biegnijcie do domu,

A przygotujcie dary, jakie Bóg dał komu,

Bardziej jest miłe Panu ubóstwo poczciwe,

830

Niźli zbiory, bogactwa a niesprawiedliwe! rozbiegają się w te pędy na prawo i na lewo, drzwiami bierwszoplanowemi / zostaje tylko garstka parobczaków, drapią się w głowy, frasują się, że nic do ofiarowania nie mają, Bartos pociesza ich

Wy zasię, parobczaki, którzy nic nie macie,

Na surmeczkach [41], amorkach [42], fajferach [43] zagracie…

wlot wybiegli na brawo i na lewo, został tylko jeden, wciąż drapie się w głowę

A ty, miły Pakosie, na twej ducymeli [44]

835

Będziesz nam mruczał basem przy wdzięcznej kapeli!

PAKOS

w siódmem niebie, aż mu się oczy iskrzą

Oj, będę, będę, będę!

wybiega

Bartos siada na stopniach pod prawem skrzydłem tryptyku. Odzywają się skoczne dźwięki krakowiaka. Rytmicznie, a swobodnie, z obu stron pierwszego planu wchodzą pasterze. Stają bo obu bokach przedscenia i w takt muzyki zaczynają się szykować do drogi. Naznosili kobiałek, tłomoczków, naładowanych różnemi podarunkami, o których mowa w każdej kantyczce. Są tu i klatki z ptactwem i drobiem, bękate gary, faski i gasiory. Jedni krzątają się koło browjantów, inni zawzięcie czyszczą odzież, smarują czernidłem buty, u sadłem włosy. Wszystko z humorem, a w rytmie. Każdy ze śpiewających występuje na środek sceny, a bo śpiewie wraca do gromady. Podczas śpiewu reszta bodryguje nieustannie w takt krakowiaka, robiąc stosowne kroki.

23 Krakowiak

KORYDON

Oj, Bóg ci zapłać, Bartos, iżeś nam wyjawił,

Jużeś nas też smutków i trosków pozbawił.

MAŚCIBRZUCH

Dla radości i wesela pójdźmy więc w drożynę,

840

Ale, bracia, śmiało mówię, że karczmy nie minę.

Napiję się i wyskoczę z moimi bratkami,

Opowiem im, oznajmię im: niechaj idą z nami!

RYCZYWÓŁ

wolniej, brzygrywając na skrzypkach

Oj du du du, hoca, hoca, kumotrowie mili,

Radujmy się, weselmy się tej dzisiejszej chwili!

WSZYSCY

bardzo żywo, tańcząc

845

Oj du du du, hoca, hoca, kumotrowie mili,

Radujmy się, weselmy się tej dzisiejszej chwili!

KORYDON

Brać dudki!

MAŚCIBRZUCH

Sztofik [45] wódki!

DAMETA

Gomółki w kobiele!

CHLEBURAD

850

Bo Anieli nieweseli, wyschły im gardziele.

RYCZYWÓŁ

Niębożęta, jak ptasięta, cieniuchno śpiewali…

MAŚCIBRZUCH

Bośmy miodu, ani wina łyknać im nie dali!

PAROS

Kopet weźmie szałamaje [46],

KOPET

Chruściel rzewną lirę,

CHRUŚCIEL

855

Miś marynę [47],

MIŚ

Grześ tołumbas…

DAMETA

pokazując na Maścibrzucha, który bakuje tęgi kawał słoniny do gęby

A Maścibrzuch spyrę!

GRZEŚ

Griger zadmie na puzonie [48]…

KORYDON

berswadując, że się nie godzi

I obudzi Pana!

MAŚCIBRZUCH Z CHLEBURADEM

860

A my, krzesząc podkówkami, zanucim: oj dana!

WSZYSCY

w bardzo żywem tempie powtarzają dwa ostatnie wiersze, pokrzykując: „huha! i tańczą

Po śpiewie pędzą obydwie grupy na widownię z wielkim rwetesem. Bartos został na przedsceniu i śmiejąc się, czeka, co z tego będzie? Naraz wśród gromady na widowni konsternacja: „Czekajta, chłopy! Wróćta się! A kanyż to Betlejem? Gdzie Bartos? Niech powie! Bez Bartosa nie uradzimy” i t. p. Bartos zamosi się od śmiechu. Wszyscy pasterze wracają na przedscenie.

MAŚCIBRZUCH

A kędyż to Betlejem? My dobrze nie wiemy…

DAMETA

Bartoszeńku, idźcie przodem, za wami pójdziemy!

Obydwie grupy skupiły się teraz. Bartos staje na. czele całej kompanii, i pokazując laską, w którą strone iść mają, mówi z fałszywą powagą, a uśmiecha się pod wąsem.

BARTOS

prowadzi gromadę w prawy róg widowni, tuż koło sceny

Ano, trza iść do Wieliczki…

namyśla się, botem prowadzi w przeciwległą stronę

865

potem do Pińczowa…

A z Pińczowa…

namyśla się, biegnie w głąb widowni

na Bielany!…

gromada za nim truchcikiem, krzycząc ż uciechy, że to Bielany/

870

ledwo bractwo odsapnęło, Bartos będzi ku przodowi sceny, pod same stopnie

Potem do Głogowa…

gromada za nim, ale już ociężale, ten i ów kuleć zaczyna i zcicha pomstować

Zaś z Głogowa do Mogiły…

prowadzi ich ku lewym drzwiom pierwszoblanowym; gromada ma już tego dosyć, odgraża się, że nie pójdzie dalej, siadają na ziemi, Ryczywół zdejmuje but, mocno przyciasny, inni wyciągają browjanty z kobiałek, biorą się do gorzały, gwar

875

Będzie już pół drogi,

Jeno, bracia, weźcie sadła, by smarować nogi!

Zaś z Mogiły…

lament, pomstowania, ale idą za Bartosem, Który prowadzi ich ku prawym drzwiom brzedsceniowym

do Skalmierza…

880

A potem… na Tyniec…

szybko biegnie na front sceny, ku środkowi, gdzie bywa budka sujlera, gromada wlecze się i siada tam w zbitej kupce, Ryczywół rozzuł się zupełnie, idzie luzem, niosąc buty na kiju

A zaś z Tyńca…

pauza

nikt nie drgnął, nawet nie patrzą, kędy im Bartos iść każe, strasznie źli, Bartos, który stoi nad nimi i laską wskazuje w stronę środkowey części tryptyku, wole miusieńko, drocząc się z nimi, cedzi każdą sylabę

885

do… Bet-le-jem…

patrzy, co na to powiedzą

a oni niedowierzają, więc tylko pomału odwracają głowy w kierunku wskazanym

Bartos kończy szybko

To już drogi koniec!

zerwali się z krzykiem, pobiegli ku środkowej części tryptyku

grajkowie stroją instrumenty

CHLEBURAD

890

Już dudy nastrojone, lecz cóż będziem grali?

KORYDON

Uradźmy, żebyśmy się na jedno zgadzali!

MAŚCIBRZUCH

Dobrzeby także było piosneczkę zaśpiewać

pieszcząc bękatą butlę

I po każdej strofeczce miodkiem się zagrzewać!

śmiech

BARTOS

895

Ano to ja tak myślę, że najlepiej będzie

szukając w grubym kancjonale

Zagrać ową piosenkę, co to po kolendzie.

wszyscy odrazu zmiarkowali, jaką

Nie szczędzić mi gardzieli! Dobyć głosu z brzucha!

900

grożąc kijem

A patrzajta na takty mojego obucha!

stają w ordynku na przedzie sceny, twarzami do widowni, pośrodku Bartos

BARTOS

włożył okulary i niezbyt wprawnie czyta tytuł jednej z kolend, umieszczonych w kancjonale

Kapela generalna

Omnis generis musicorum

Tak Wokalistów jak i Instromentalistów

905

Przez Pastuszków Betleemskich

Praktykowana

z Chorałem

teraz zaczynają ŚSpiewać

24 Kapela Generalna

PASTERZE

Hej nam hej!

910

Pasterzęta, niebożęta,

Porwijmy za instrumenta,

Hej nam hej!

Poustawiajmy się w szyki

915

I bierzwa się do muzyki,

Hej nam hej!

Teraz dzielą się na dwie grupy. Na początku każdej muzykanci. Bartos prowadzi lewą, wymachując lagą, jak kabelmistrz. Rozpoczyna się bochód. Schodzą po schodach na widownię i przejściami bo obydwu stronach krzeseł idą ku drzwiom głębnym, wychodzą do sieni, okrążają część korytarza. Potem gruba brawa wchodzi drzwiami głębnemi z lewej, rozminąwszy się z grupą lewą, która znajdzie się teraz bo brawej stronie widowni. Poczem obydwie gruby zmierzają bo schodach ku scenie. Idąc, śpiewają.

Hej nam hej!

920

Korydonie, ty na rogu

Rżnijże chwałę Panu Bogu,

Hej nam hej!

Walku chudy, nuże w dudy,

925

Wit niech bzdurzy na bandurze [49],

Hej nam hej!

930

Sobek sobie w kobzę [50] skrobie,

Wojtek ryczy na basicy,

Hej nam hej!

Kopet kraje w szałamaje,

935

Furgoł wali na regali [51],

Hej nam hej!

940

Kontraalty i tenory

Podzielimy na dwa chory,

Hej nam hej!

A trębaczów na partyje,

945

Ów nad tego lepiej wyje!

Hej nam hej!

znów stoją na scenie w tym samym szyku, co boprzednio

Hej nam hej!

950

Hej nam hej!

wyrzucając czapki w górę

Na to Boże narodzenie

Wesel się wszystko stworzenie,

Hej nam hej!/ Hej nam hej!

955

Spiewając ostatnie wiersze, wychodzą dwójkami przez środkową część tryptyku na brawo

I my się dzisiaj weselmy,

Wypijmy po szklance pełnej,

Hej nam hej!

Ostatni idzie Chleburad i zasuwa zasłonę środkową. Obejrzał się wstecz, bo usłyszał krzyk na widowni. Wzruszył ramionami. Zasunął zasłonę. Ale, bo chwili, nie mogąc wytrzymać z ciekawości, wyścibia głowę przez rozpór kotary. Zobaczywszy Ryczywoła, pokazuje mu język i znika za oponą. Wciąż jeszcze słychać oddalającą się muzykę pasterską: zwłaszcza basy i bęben.

RYCZYWÓŁ

który okulał nie na żarty i nie może dogonić gromady, drze się w niebogłosy na końcu widowni

960

Ho, ho! Ho, ho!

Czekajta, kumotrowie! Nie mogę iść dalej!

Gwożdziska kłują w pięty, bucisko mnie pali…

idzie, kulejąc i skarży się

Biedaż z kopyciarzami! Płacić trzeba drogo,

965

Włożysz but — musisz ano: kustyk, kustyk nogą!

woła płaczliwie

Czekajta, Banek, Werduł!… Zmiłujta się, chłopy!…

z rozpaczą

Nie usłyszą grający, idąc do tej szopy…

970

idzie bezradnie, nagle stanął, zgłupiał, zobaczył, że nie jest sam, patrzy na widzów, wstydzi się, zdejmuje czapkę, miętosi ją w rękach, przestębuje z nogi na nogę, a kiedy się ośmielił, uśmiechnął się, szczerząc zęby i mówi

Ej… chyba między państwem odpocznę krzyneczkę,

Dla lepszej krotochwili [52] zagram kolendeczkę.

siada na stopniach przedscenia, lub w jakiemkolwiek bądź miejscu widocznem, a niezbyt od widzów odległem, wyciąga z za pazuchy skrzypki i zaczyna grać, wybijając takt nogą, na każdą sylabę jedno uderzenie; filuternie do widzów uśmiechnięty, śpiewa iście baranim głosem

25 Kolenda Ryczywoła

RYCZYWÓŁ

Weselcie się ludzie,

Już nam dobrze będzie,

975

Bóg zwalczył szatana,

Co zdradził Jadama.

Wszystko się zmieniło,

Jak nigdy nie było,

Wino rzeką ciecze,

980

Ciepło jakby w lecie,

Lwami drzewo wożą,

Niedźwiedziami orzą,

Liszka pasie kury,

Kot myszy i szczury:

985

Ej leluja, leluja!

Ptacy też wspomnieli,

Co przedtem umieli,

Gdyż fraktem śpiewają,

990

Na muzyce grają.

Drzewa się zmieniają,

Opak owoc dają,

Bez zakwitł figami,

Jesion rozenkami. Gruda też grudniowa,

995

Jak marcepan zdrowa,

Śnieg i lód styczniowy,

Słodki jak cukrowy:

Ej leluja, leluja!

Ej leluja… lelu…

idzie w głąb sceny

Żydek wygląda jak laleczka emausowa, kupiona w Krakowie na Zwierzyńcu. Wchodzi z „Kozą” czyli „Turoniem”. Kożzę udaje chłopiec, przykryty barwnym czaprakiem, tak wszakże, że mu nogi widać. Pysk Kozy, z drzewa sporządzony, ma kłapiące szczęki, z pomiędzy których zwisa jęzor z czerwonego sukna. Pod dolną szczęką dzwonek. Pysk umieszczony na kiju, który chłopiec w ręku trzyma, stukając nim w chwili, kiedy koza się cieszy lub złości. Żydek gramoli się na scenę, każe kozie paść się bo lewj stronie przedscenia. Kłania się w pas widzom i zaczyna śpiewać. Koza tymczasem bocieszne figle stroi, zwrócona byskiem do widowni.

26 ŚPIEW ŻYDKA

1000

Miły siabes pomiłuj,

Mojej straty nie żałuj,

A ja sobie bockiem, bockiem,

Przed panem Potockiem.

Laj, laj, laj!/

1005

tańczy

A ja sobie tańcuje,

Nóżek moich spróbuje,

Bo moje nóżki ciężkie są,

Przed panem Potockiem tańcują.

1010

Laj, laj, laj!

tańczy

Ryczywół w głębi sceny, bo prawej, zanosi się od śmiechu

ŻYDEK

Wi hajst?

Co sze stało takiego?

Co mi psijdzie z tego?

RYCZYWÓŁ

Dokąd to mość żydowska o północku chodzi?

1015

Jeszcze kozę brodatą, jak psa z sobą wodzi!

ŻYDEK

Laj, laj, jesce nie rozumiem!

tańczą, ale Ryczywół zły

RYCZYWÓŁ

porywając się na Żyda ze smyczkiem

Żydzie, żydzie, wnet ja cię nauczę,

Jak cię z przodu, jak cię z tyłu tym smykiem wymłócę!

bije go rytmicznie

ŻYDEK

jak może stara się umknąć przed praniem, koza przychodzi mu z pomocą i atakuje Ryczywoła

Aj waj, gewałt! Aj waj gewałt! Albo to tu rozbój?

1045

Co wirabiasz, głupi chłopie? Pana Boga sze bój!

prosząc jak piesek

Laj, laj, Pana Boga sze bój!

mówi

Nie kłóćwa sie, pogódźwa sie,

1050

Mam wódeczke na szynkwasie:

cmoka i mówi śpiewnie

Malinówke, anyziówke,

Co od niego boli główke…

RYCZYWÓŁ

Jak dasz arak, zgoda, żydzie!

1055

Ale teraz ratuj w biedzie:

Sromotnie mnie boli noga,

Do Krakowa setna droga,

Daj mi dosiąść capa tego,

A dostaniesz pół złotego.

ŻYDEK

1060

To jest bardzo dżykie capie!

koza robi wszystko, o czem Żydek mówi

Uno piskiem cięgiem kłapie,

Podriguje, podskikuje,

Niech pan Marek sam sprobuje…

1065

woła na kozę

Kim [56] capku-lubuniu!

Zaczyna się pbantomina. Treść jej dowolna. Tekst, przerywający akcję mimiczną, może być improwizowany przez aktorów. W przedstawieniach „Reduty scena ta tak mniej więcej wyglądała:

RYCZYWÓŁ

podchodząc do kozy

pęka ze śmiechu

1075

Aj waj! Hasty gewidział? Taki zabijaka, taki rabuśnik mojego capełe sie boić!

RYCZYWÓŁ

Kiej zaczarowany…

ŻYDEK

1077

To ja go odczaruje — tylko niech pan Marek da takie maleńkie, błyszczące, dzwoniące, co to ma za pazuchem…

RYCZYWÓŁ

zrozumiał, że o pieniądze chodzi

O ty judasie!

niechętnie wyciąga z za pazuchy chustkę czerwoną, mocno na trzy węzły zawiązaną, w zębach ją rozsupłał i wyciąga jakąś drobną monetę, koza skacze ż radości

ŻYDEK

Sztył [60], capuniu!

RYCZYWÓŁ

daje Żydkowi monetę

1080

Masz!

ŻYDEK

bierze, ale mało mu

Cy wenig [61]!

koza irytuje się

RYCZYWÓŁ

daje więcej

O ty krwiopijco.

ŻYDEK

widzi, że dość

Sy git [62], panie Marek!

podchodzi do kozy i pieszczotliwie do niej przemawia, pokazując pieniądze

1085

Capuniu! Lubuniu! Sis da? Gełd!

całuje kozę w pysk

Ryczywół pluje

Żydek udaje, że kładzie kozie pieniądze do pyska i chce je schować do kieszeni, wtedy chłopiec, siedzący pod czaprakiem, chwyta go za rękę, Żydek daje mu po łapie

Gaj weg [63], dy paskidnik!

1090

koza sierdzi się, staje dęba, beczy

Żydek znów ją całuje

Nu, uno juz teraz bedzie spokojne!

Uno bedzie jechać. Auf majne munes [64]!

Niech pan Marek wsiadnie!

RYCZYWÓŁ

niedowierzając

1095

Siadaj ty pierwszy, żydzie…

ŻYDEK

Niech bedzie pirsy! Ny, wjo!

siada od tyłu, trzymając się za ogon, spleciony ze słomy, Ryczywół siada zwyczajnie, trzymając się za rogi; Śpiewają, bodrygując na jednem miejscu, podczas refrenu i brzygrywki obieżdżają scenę dokoła

28 JAZDA NA TURONIU

RYCZYWÓŁ

Na kłapaczu, na Turoniu,

Jadę sobie, jak na koniu,

Laj konisiu, laj, laj, laj,

1100

A ty żydku poganiaj!

jadą

ŻYDEK

Cymes [65], cymes taka jazda,

Ino szmiało, panie gazda!

Laj konisiu, laj, laj, laj,

A ty żydku poganiaj!

znów jadą, ale chłopak pod czaprakiem ma już dość tego wszystkiego i ucieka Żydkowi przez nogi

ŻYDEK

1105

Uj, ty łobuźnik, ja ciebie dam!

chłopiec ucieka pierwszym planem na lewo

Ryczywół nie widział tego i z wielkiem ukontentowaniem cwałują, zmierzając ku pierwszoplanowemu wyjściu z prawej strony, nagle szarpnął silnie powłoką Turonia, tak, że Żydkowi został w ręku tylko ogon, a on sam galopem wybiega przez prawe drzwi

ŻYDEK

upadł na ziemię

Gewałt! Rozbój! Ty ganef [66]!

wstaje, batrzy smętnie na ogon Turonia

Ny, co mnie przyjdzie z tego?

wybiega prawemi drzwiami

Sprawa szósta. Adoracja pasterska

29 Chorał

CHÓR

czterogłosowy śpiewa za sceną

Królu Anielski,

1110

Panie niebieski,

Tyś jest wonny kwiat!

Jezu miły,

Synu Maryi,

Racz nas wysłuchać!

1115

W pieluszkach leżysz,

Niebiosa rządzisz,

Tyś jest wonny kwiat,

Jezu miły,

Synu Maryi,

1120

Racz nas wysłuchać!

Odsłania się część środkowa, w której widać Najświętszą Rodzinę w asyście Aniołów.

Aniołowie stoją także w bocznych skrzydłach.

30 Kołysanka Aniołów

JEDEN

A cóż z tą Dzieciną

Będziem czynili,

Aniolkowie mili,

Że się nam kwili.

WSZYSCY

1125

Zaśpiewajmy jej wesoło

I obróćmy się z nią wkoło!

Hoc hoc, hoc hoc!

czynią taneczne ruchy dokoła żłobka

JEDEN

Albo pacholęciu

W dudki zagrajmy

1130

I na piszczałeczkach

Rozweselajmy.

WSZYSCY

naśladując palcami fujarki

Li li li li, moje dudki,

Skacz, robaczku mój malutki,

Li li, li li…

po kołysance następuje:

Zabawa przy nowonarodzonym Panu Jezusie

scena mówiona

MARIA

1135

W tym rajskim sadeczku

Lipka zielona,

A pod tą lipką zieloną

Studzienka cembrowa,

Maryja się umyła,

1140

Syna porodziła…

JOSEPH

spiewnie

Oj, stało nam się wesele:

Boże Narodzenie!

MARIA

Porodziła, powiła,

W jasełka włożyła

1145

I zakołysała:

A lulu, lulu, synku,

Jużby ja śniadała…

JEDEN Z ANIOŁÓW

niby głosem Dzieciątka

A cóżbyś, Matuchno, śniadała?

MARTA

A rybki, żebym miała…

1150

Oj rybki, rybeczki,

Drobne szczupiałeczki [67]!

ANIOŁ

Poczkaj, Matusiu, za chwilę,

Za małą godzinę,

Jeno się spuszczę do rzeczek,

1155

Nałowię ci rybeczek.

JOSEPH

Oj, stało się nam wesele:

Boże Narodzenie!

ANIOŁOWIE

Anieli ogień składali,

Rybki gotowali

1160

1) I stał się ogień lodowy…

2) A płomień wiatrowy…

3) Stolec „małmurowy”[68]…

4) Obrus drelichowy…

5) Obrus drelichowy,

1165

Talerz miesiącowy…

6) Talerz miesiącowy,

Łyżeczki cynowe…

A noże gwiazdowe…

ANIOŁOWIE I JOSEPH

Oj, stało się nam wesele,

1170

Boże Narodzenie!

JEDEN Z ANIOŁÓW

naśladujący głos Dzieciątka

A już, Matuchno, śniadanie,

Na Twoje rozkazanie,

Siadaj, proszę, do stołu,

Bo już rybka gotowa.

MARIA

1175

Jakby to, Synu, mogło być,

Żebyś ty miał rybki łowić?

Jeszcze nie wyszło dwóch godzin,

Jakeś się, Synu, narodził,

Jeszcze nie wyszła godzina,

1180

Jakem cię, Synu, powiła…

JEDEN Z ANIOŁÓW

A Ty, Matuchno, nie wierzysz,

Żebym ja miał być Syn Boży,

Syn Boży, Matuś, Syn Boży,

Ten sam, co wszystek świat stworzył!

1185

Urodziłem się z lelije,

Z tej Panny Maryje,

Urodziłem się, kieby kwiat,

Stworzyłem cały świat…

JOSEPH

Oj, stało się nam wesele,

1190

Boże Narodzenie!

JEDEN Z ANIOŁÓW

Stworzyłem ptactwo, robactwo,

Ludziom na bogactwo…

Stworzyłem piaski, kamienie,

Ludziom zbawienie…

1195

Stworzyłem żarna, stempę,

Ludziom na pociechę…

Stworzyłem wszystek dobytek,

Ludziom na pożytek…

MARIA, JOSEPH I ANIOŁOWIE

Oj, stało nam się wesele:

1200

Boże Narodzenie!

Dialog ten, klejnot poezji ludowej, zagrali Aniołowie z Marią i Josephem, gwoli zabawienia Dzieciątka, którego przedtem w inny sposób z płaczu utulić nie mogli. Rozrzewniająco proste wierszyki wypowiadali tak, jak się dzieciom bajeczki opowiada, z bewną przesadą, humorem, rytmicznie i melodyjnie. W tonie ich słychać znane nam akcenty naiwnej bowagi: „Był sobie raz…” — „Szła czapla na wysokich nogach…” — „Aż tu pewnego razu…” — „I ja tam byłem, miód i wino piłem…” i t. p. Rozmawiając tak ze sobą nieustannie, patrzą w kolebkę, czy się Dzieciątko uśmiecha, czy się uspokoiło. Po odegraniu tej sceny, wszyscy pochylają się nad kołyską.

MARIA

nad kolebką pochylona mówi

Dormi, dormi, o Puelle,

Nullae te turbant procellae,

Non clamores,

Non dolores,

1205

Non phantasmatum horrores [69].

ANIOŁOWIE

Tu solus Deus es,

Ita est!

JOSEPH

Dormi, dormi, auctor vitae,

Caritaris infinitae,

1210

Dormi Jesu,

Eia dormi

In praesepio hoc difformi.

ANIOŁOWIE

Tu solus noster es,

Ita est!

30 Kołysanka Aniołów

ostatnia strofa

JEDEN ANIOŁ

śpiewa

1215

Już ci nie chce płakać

Dziecina dłużej,

Ale ukojone oczęta mruży.

ANIOŁOWIE

Zaśpiewajmy mu piosneczkę

I kołyszmy kolebeczkę,

1220

Lu, lu, lu, lu…

kołyszą żłobek, nie dotykając rękami

Nagle z oddali dobiegają dźwięki wiejskiej orkiestry. Dominuje bas i bęben. Słychać śpiew. Ten sam, którzy pasterze śpiewali, idąc do Betleem. Poruszenie wśród Aniołów. Szykują się na przyjęcie gości. Poprawiają włosy, układają fałdy szatek swoich. Joseph patrzy, czy wszystęo w porządku. Najświętsza Rodzina układa się teraz w obraz tradycyjny. Ż głębi widowni, z lewej strony od aktorów, nadchodzi gromada pasterzy z Bartosem na czele. Jest tam i Ryczywół. Śpiewają głośno. Ale wchodząc na widownię, przestają śpiewać i uciszają tych, co są jeszcze we drzwiach.

Pierwsze słowa tekstu mówionego zazębiają się jeszcze ze śpiewem tych, co są za drzwiami, lub co dopiero weszli na widownię. Pasterze zbliżają się wolnym krokiem ku scenie, onieśmieleni, zawstydzeni.

BARTOS

A dyć to już Betlejem, dalibóg ci pono!

KORYDON

A kędyż Dzieciąteczko, gdzie spoczywa ono?

BARTOS

Leżyć przecie w jasłeczkach, w tej oto stajence.

DAMETA

ze współczuciem

Cóż zaś, takie komnaty bywają Panięce?

MAŚCIBRZUCH

1225

A jak piękna tam stoi przy Niem Panieneczka!

KORYDON

Staruszek też pilnuje tego Dzieciąteczka.

CHLEBURAD

nagle krzyknął z radością

Wej! widzita z dzwonyszkiem tego kłapoucha?

śmieje się na całe gardło

inni uciszają go i strofują, bo mówili dotychczas półgłosem

RYCZYWÓŁ

A tam przy żłobku wołek parą ciepłą pucha!

BARTOS

Klęknijcie teraz wszyscy przed Świętem Dzieciątkiem,

1230

A co ja prawić będę, powtórzcie porządkiem:

Wszyscy runęli na Kolana, aż jękła podłoga i za Bartoszem suną na klęczkach, po schodach, ku głównej części tryptyku. Przypominają kompanje pątników kalwaryjskich albo lud nabożny przed Bożym Grobem w Wielki Piątek. Rozdzielają się na dwie grupy, klęczące po obu stronach części środkowej tak, żeby środek był wolny i dla każdego widza widoczny. Podczas tego zbliżania się Bartos mówi z rozrzewnieniem:

BARTOS

Salve [70], śliczne pacholę, a cóż się to stało,

Iże Cię niebo górne tu do nas zesłalo?

Porzuciłeś firmament [71] osuty gwiazdami,

Przekładając stajenkę z temi bydlątkami.

1235

Robak nędzny swój kąt ma, łożyska zwierzęta,

Ryby w wodzie swe lochy, a gniazda ptaszęta,

Ty jeno, Pan Wszechmocny stworzenia wszystkiego,

Nie masz na tej ziemicy skłonienia słusznego!

daje znak pasterzom, aby teraz za nim powtarzali, a oni nie robią tego jednocześnie, tylko z opóźnieniem; Bartos nowe wiersze powitania wypowiada więc stale na tle szmeru swoich słów poprzednich

1240

Witamy cię, Dziedzicu Mościwy, witamy…

powtarzają

Pod Twe stopy poddański żywot nasz rzucamy…

powtarzają

Racz przyjąć, Królewieu, hołd braci pastuszej…

1245

powtarzają

A czem chata bogata, to dajemy z duszy…

powtarzają

Teraz zaczyna się składanie darów na stopniach części głównej. Każdy pasterz, powstawszy z klęczek, idzie ku środkowi, pochylony nisko, jak przed Najświętszym Sakramentem, składa swój dar, wypowiada parę słów i w tem samem pochyleniu odchodzi na swoje miejsce, gdzie klęka. Bartos bo ostatnich słowach swojego przemówienia złożył kamcjonał.

KORYDON

podchodzi, a mówi z takiem uczuciem, jakby nie garnuszek masła, lecz serce swoje ofiarowywał

Naści, Panie, ode mnie ten masła garnuszek,

Jeszcze ci też przydaję wór suszonych gruszek.

odchodzi

MAŚCIBRZUCH

zbliża się, mówi tym samym tonem

Jabym ci dał ten serek, lecz suchy, nieboże,

1250

A ten, kto ząbków nie ma, ugryźć go nie może,

Ale ci zato jutro, kiedy nie masz ząbków,

Na rosołek przyniosę choć parę gołąbków.

odchodzi

DAMETA

podchodzi

Ja ci zaś ofiaruję to małe jagniątko,

Iż byś sobie z niem igrał, miluchne Dzieciątko.

1255

Nie żałowałbym nawet tłustego barana…

nie wie, czy mu wypada powiedzieć, ogląda się na pasterzy, ci dają mu znaki, żeby powiedział prawdę, a on skarży się i tłomaczy, jak żaczek w szkole

Ale… go… kwestarz… zabrał… wczorajszego rana…

pasterze żywo botakują, niektórzy jakby nawet oskarżali owego kwestarza, że brzed samem Bożem Narodzeniem ośmielił się to uczynić, Dameta odchodzi

CHLEBURAD

króry klęczy na końcu brawej grupy, już od dłuższego czasu grzebie w swej kobiałce i nic wygrzebać nie może; medytuje, czy mu się godzi ofiarować jedyną rzecz, jaką ma przy sobie, to jest okazałą flachę gorzały; owąchuwje ją, trochę mu żal, trochę się boi… wreszcie zdecydował się, idzie śmiało — ale, biedaczysko, zapomniał zdjąć kapelusza z głowy, więc pasterze jak go nie ofukną! — stropił się Chleburad, ale nic, podchodzi do żłobu i mówi

A ja, Państwo Niebiescy, cóż Wam podaruję?

1260

Mam żydowską siwuchę, to Was poczęstuję…

straszna konsternacja w gromadzie pasterskiej, sykają na niego, dają mu znakłi, żeby sobie paszedł, oburzają się: „widzieliście, moi ludzie

a on nic, tylko dalej mówi

Napijcie się Staruszku z Matuchną bo drżycie…

częstuje Świętego Josepha, ten, uśmiechając się bod wąsem, wymawia się, że nie pije, basterze rozszarpaliby Chleburada w kawałki; Chleburad brnie dalej i tak argumentuje

1265

Gorzała na konkokcją [72] robi znakomicie!

gromada machnęła ręką: „niema z takim rady!”, a Chleburad składa butlę pod żłobkiem i odchodzi, mówiąc

Przyjmijcież, pięknie proszę, ten podarek mały…

wraca na swoje miejsce bardzo dumny i zadowolony z siebie, w połowie drogi odwraca się i mówi poufnie do Josepha

A sprawcież to, by lepsze gorzałki bywały!

31 Melodram. Rozmowa Maryi i Josepha z pasterzami

wszyscy powstają z klęczek

JOSEPH

mówi na tle muzyki organowej

1270

A witajcież, pastuszkowie, goście nam mili,

Bóg wam zapłać, żeście nas tu dziś nawiedzili.

za każdym razem, gdy Maria mówi, wszyscy, nawet Joseph i Aniołowie, klękają i z uwielbieniem patrzą na Nią

MARIA

Co tam słychać między ludźmi i co się dzieje?

Jeśli mają o pokoju jaką nadzieję?

BARTOS

Będzie pokój na niskości, Panno Święta,

1275

Jeno człowiek swej mizerji [73] zrzuci pęta.

wszyscy wstają

JOSEPH

A które po kryształowej pławają [74] wodzie,

Ryby z sobą, jeśli żyją w wielkiej swobodzie?

KORYDON

Ryby same w więcierz idą rybakowi,

Na tę świętą wigiliją, cóż Waść powie?

znów klękają

MARIA

1280

A te, którym odzież sprawia Trójca Święta,

Jeśli z sobą żyją w zgodzie miłe ptaszęta?

MAŚCIBRZUCH

Zgodnym chórem ptaszki w niebo podlatują,

Jezuskowi: Glorja! Glorja! wyśpiewują.

MARIA

Podziękujcież, pastuszkowie, memu Synowi,

1285

Który wam się dzisia zrodził ku pokojowi.

organy milkną

wszyscy powstali

BARTOS

do parobczaków półgłosem

Do was piją, parobczaki, nuże grajcie,

Jeśli macie podarunki, też oddajcie!

rzucają się kurmem ku żłobkowi

Nie ciśnijta się jak bydło z fujarami!

1290

do Ryczywoła, który stroi skrzypki

Bacz, Ryczywół, byś popisał się skrzypkami,

Toć w Koronie całej nie gra tak nikt, jak ty…

do gromady

Zaśpiewamy pastorałkę na dwa takty!

Już wiedzą, o co chodzi, wlot obydwie grupy ustawiają się po obu stronach pierwszego planu. Na czele lewej grupy Korydon, na czele prawej Maścibrzuch. Śpiewając, mają zawsze twarze lekko zwrócone w stronę Najświętszej Rodziny, gdyż dla niej tylęo swym kunsztem się popisują. Jest w tych spojrzeniach trochę zawstydzenia, ale i nieco dobrodusznego humoru.

32 Pastorałka

KORYDON

1295

Tusząc, pasterze, że dzień blisko,

Wygnali owce na pastwisko.

PASTERZE

naśladują poganianie bydła

Z obory, z obory, z obory,

Zapędzili pod bory, pod bory.

KORYDON

Tam znaleźli mięką trawę,

1300

Pokładli się na murawę.

PASTERZE

tulą się do siebie i niby zasypiają

Posnęli, posnęli, posnęli.

Teraz chór mruczy na kwincie, rytmicznie trzęsąc głowami; zgodnie z muzyką to przykuca, to podnosi się w górę i pociesznie naśladuje pasące się bydło. Na tle tego pomruku góruje głos Korydona, który słowa: „jadło, jadło” z początku śpiewa wolno, potem coraz szybciej, kończąc każdy wiersz fermatą. Słów tych wyrzuca z siebie dowolną ilość, niemal do utraty tchu. Pasterze dostosowują ruchy głowy do tempa Korydona, stale patrząc na audytorjum święte i dbając, by mu się ich figle podobały.

KORYDON

A bydło jadło, jadło, jadło… . jadło,

PASTERZE

Gloryja!… Gloryja!…

MAŚCIBRZUCH

przedrzeźniając Korydona, trochę za głośno, śpiewa: „A toć i ja”, gdy pasterze za to nań sarkają, na migi przeprasza świętych słuchaczy i następne „toć i ja” śpiewa ciszej, zasłaniając sobie usta ręką, by nie przestraszyć Dzięciątka

A toć i ja… toć i ja… toć i ja…

płaczliwie

Z trzodą razem zginąć muszę,

1315

Nie wiem, czy mą zbawię duszę,

Bom grzesznik, bom grzesznik, bom grzesznik!

z każdem „bom wali się mocno w piersi, inni to samo czynią, kajając się przed świętymi widzami, a bęben każde „bom tęgiem uderzeniem podkreśla

Teraz chór mruczy kwintę, tak samo, jak poprzednio, a Maścibrzuch, udając rękami trzepot skrzydeł ptasich, zaczyna śpiewać wolno, potem coraz prędzej, coraz brędzej, jak tylko może. Przy ostatniem słowie każdego wiersza głos zawiesza na długo wytrzymanej nucie. Szybkość ruchów rąk dostosowana do tempa śpiewu. Pasterze robią to samo, co Maścibrzuch. Wszyscy zwróceni lekko twarzami do Szopki, podnoszą w pierwszym wierszu trzepocące dłonie w górę, w drugim opuszczają je na dół.

MAŚCIBRZUCH

A Angioł leci, leci, leci… . leci!

PASTERZE

Aaa…

MAŚCIBRZUCH

A Angioł leci, leci, leci… . leci!

PASTERZE

1320

Aaa…

MAŚCIBRZUCH

w geście adoracji, podnosząc ręce Ku górze, śpiewa wolniej

Jasnością swą świeci.

PASTERZE

jeszcze wolniej, w tej samej pozie

Jasnością swą świeci.

skończyli, bowstali z klęczek, czekają zawstydzeni, mnąc czapki w rękach, na pochwałę, lub naganę świętego audytorjum

JOSEPH

Bóg wam zapłać, pasterze, za wasze kantyczki [76],

Panie także rad słuchał tej wdzięcznej muzyczki,

1325

Nawet się uśmiechnęła smętna Święta Panna…

A teraz, nim aurora [77] zapali się ranna,

Zanim stąd odejdziecie ku waszym szałasom,

Chętnie się przypatrować będziem obertasom…

głośna radość wszystkich

1330

Joseph tłomaczy z godnością

Albowiem i taneczkiem można sławić Pana.

RYCZYWÓŁ

na całe gardło i z całej duszy

Nuże teraz, gajdusy [78], naszego: oj dana!

33 Polonez i krakowiak

Pasterze ustawiają się barami. Każda para opiera obie ręce na plecach znajdującej się przed nią pary. Odstępy dosyć wąskie, tak, że gromada robi wrażenie przeładowanego wozu. Pasterze bosuwać się będą w pierwszym tańcu drobnemi krokami niby chłopskie konie, z trudem ciężki wóz ciągnące. Zaczynając od prawej strony pierwszego planu, „jadą wzdłuż przedscenia, zakręcają na lewo, potem równolegle do tryptyku i wracają na miejsce wyjazdu. Podczas przygrywki cmokają ustami, jak furmani na konie. Podczas śpiewu, jazdy i tańca głowy ich automatycznie, niejako wojskowo, stale zwracają się ku trybtykowi. Ten sam ruch obowiązuje na skrętach i wtedy, gdy są tyłem do świętego audytorjum odwróceni. W pierwszej części strofy, w Śpiewie i w krokach, należy akcentować mocną część każdego taktu, w drugiej części kłaść nacisk na każdą nutę ćwierciową pierwszego taktu: „Graj mó-wi”; „Oj do-brze”.

PASTERZE

jadą i śpiewają w rytmie rubasznego poloneza

My też pastuszkowie,

Jak wielcy królowie,

1335

Na wozie,

Jedziemy z kapelą,

Niech nas rozweselą

Na mrozie,

1340

Na mrozie.

„Graj — mówi Jezus— Marku, swoje”

— „Oj dobrze, jeno gęśl [79] nastroję

„I smyczek,

„I smyczek!”

„Powoli!”

znów tańczą krakowiaka, drugą figurę, boczem ustawiają się, jak boprzednio

Wykonanie tych pastorałek inne niż poprzednich. Więcej swobody. Pasterze rozkrochmalili się, są śmielsi. Soliści zwłaszcza folgują sobie, docinając jedni drugim. Aktorzy mają tu pole do inwencji mimicznej i naśladowania różnych głosów.

po krakowiaku obydwie grupy klękają, pośrodku Dameta

DAMETA

Bądź zdrów, Panie młody,

1370

Trza nam iść do trzody

Ścieżeczką,

PASTERZE

wskazuje na lewe wyjście

Ścieżeczką.

DAMETA

Jezus, mrużąc brewki,

Daje miód z konewki

1375

I z beczką,

PASTERZE

I z beczką!

Oczywiście Dameta i pasterze mają na myśli łaski, jakie na nich przez obcowanie z Jezusem spływają. Atoli, choć posługują się symbolami, rozmiary beczki pokazują bardzo realistycznie, chwalą się, że taka wielka, a śpiewając o miodzie, mlaskają językiem. Połączenie tych dwóch tonów: surowego realizmu z bardzo delikatnym, pełnym lirycznego uroku mistycyzmem, — to istota i styl tego widowiska.

KORYDON

wszyscy chylą czoła do ziemi

Dziękujmy Panience, pastuchy,

Nalawszy po gardła swe brzuchy:

Chwała to–

1380

Bie, Panie!

PASTERZE

Chwała to–

Bie, Panie!

Kładą czapki na głowy i w krakowiaku, okrążając scenę, wybiegają parami na lewo. Każda para, mijając Szopkę, kłania się do ziemi. Aniołowie i Joseph zasuwają zasłony.

Sprawa siódma. O Herodzie Okrutniku

34 Chorał

CHÓR

czterogłosowy, za sceną śpiewa

W dzień Bożego Narodzenia

Weseli ludzie,

1385

Błogo im będzie:

Z czystej Panny

Pan nad Pany

Dziś nam oddany,

O Herodzie, okrutniku,

1390

Cóż za przyczyna,

Że Maryi Syna

Nie uznajesz,

Nań nastajesz?

Wielka twa wina!

Podczas śpiewu wchodzą dwaj pachołowie Herodowi. Strój barobczaków łowickich, tylko na głowach mają hełmy lub czaka, na sposób kolendniczy, papierem kolorowym wyklejone. W ręku trzymają drewniane halabardy, również wyklejone papierem. Miny ich głupawe. Skłonni są do śmiechu z byle czego, pomimo grozy i zapalczywości Heroda. Najwyraźniej kpią z niego. Wnoszą bez najmniejszego uszanowania tron Heroda t. j. ozdobne Krzesło chłopskie i stawiają je przed stopniami środkowej części tryptyku. Sami stają po obu bokach tronu w postawie warty królewskiej. Teraz wchodzi Herod. Bogaty włościanin łowicki, niby wójt. W odświętnym stroju. Jest to chłop naschwał. Barczysty i brzuchaty. Pomimo roli „czarnego charakteru”, jaką w tem widowisku ma odegrać, twarz jego nalana i jak burak czerwona nie ma w sobie nic z okrucieństwa, owszem jest raczej dobroduszna i jowialna, a tylko grozę udaje. Wogóle nie trzeba zapominać — i to jest zasadnicza koncepcja „Pastorałki”—że wszystkie role wykonywują kolendnicy. To musi być zaznaczone w tonie i w formie. A więc nie chodzi wcale o „udawanie' Maryi, Josepha lub Aniołów, lecz o to, jak się te postacie w wyobraź ni ludowej załamują, jak wyglądają przepuszczone brzeż pryzmat uczuciowy ludu wiejskiego, oczywiście epoki minionej. Z tego wynika, że, odtwarzając role „Święte” należy wprawdzie z całą szczerością oddawać ich przeżycia radosne lub smutne, ale zarazem w pewnych momentach trzeba umieć oderwać się od tych osób i stać się niejako kaznodzieją, tłomacząc sens głębszy ich losu, ich smutków i radości. Większość powiedzeń M. Panny, skierowanych do postaci działających na scenie, bosiada wartość symboliczną i odnosi się głównie do słuchaczów na widowni. Dlatego to Maria prawie zawsze twarzą do publiczności jest zwrócona. W realizacji scenicznej tych zwłaszcza ról powinno być widoczne nabożeństwo, z jakiem aktorowie prymitywni do ich wykonania przystąpili. Co się tyczy roli Heroda, to jednoczy ona w sobie trzy elementy: istotny, grubą kreską zaznaczający charakter tyrana, religijny, uwybuklający stosunek aktora, zespołu aktorskiego i widowni do danej postaci lub faktu, —wreszcie kolendniczy, wyrażający się w nieukrywaniu wszystkich defektów i niezręczności, tak typowych dla prymitywnych zespołów teatralnych. Naturalnie, jeżeli „Pastorałkę” taki właśnie zespół wykonywać będzie, ostatni element odpada. Mówiąc o owych defektach, mam na myśli onieśmielenie wobec widzów (t. zw. „tremę” i szereg bociesznych kontrastów, jakie to podniecenie nerwowe spowodować może. Za defekt przenigdy nie mogą być uważane właściwości ludowej interpretacji scenicznej, jako to: pewna surowość wyrazu, rytmika i melodyka recytacji, zupełnie od miejskiej odmienna, albo też skłonność do wpraszczania wszelkich zawiłości. Reżyser, względne instruktor zespołów ludowych musi baczną uwagę zwrócić na to, by utrzymać równowagę między tonem boważnym a groteskęowym, między prawdą a udaniem i między kumsztem a prymitywem. „Rzeźby z chleba” — tem mianem ochrzciłem nasze kompozycje pastorałkowe w Reducie w r. 1923. Muszą więc te rzeźby posiadać zapach wiejskiego chleba. Oto cały sekret!

HEROD

Wchodzi z lewej drzwi pierwszego planu. Jego „marszruta” sceniczna obejmuje podobnie, jak w szobce marjonetkowej, linję prostą, pociągniętą równolegle do widowni, od lewych drzwi pierwszoplanowych do prawych, i prostopadłą od tej linji.

Figury sceniczne w tej „sprawie” chodzą, jakby były kukiełkami szopkowemi, zmuszonemi posuwać się tylko między wykrojami, sporządzonemi w podłodze, czyli, że wszystkie sytuacje należy układać albo równolegle, albo prostopadle do ramy scenicznej. Sytuacyj skośnych nie używać. Herod, rozkraczywszy nogi, siada sztywno na tronie i trzymając w jednej ręce pozłocone jabłko drewniane, a w drugiej takież berło, mówi tonem kolendnitów, chodzących bo wsi z Gwiazdą i Herodem.

1395

Owom ja sam król Heród okrągłego świata

Ze złotem i faworem [80] kwitną moje lata

Afryki antypody [81] i podziemne kraje

Wszystko to w mojej mocy królewskiej zostaje

Mnie hołdują na klęczkach i Hannibalowie

1400

Mogoł i macedońscy też Aleksandrowie!

Znaków przestankowych nie postawiono, albowiem Herod w podobnych tyradach brzeważnie ich nie uznaje. Cały ten ustęb wypowiedział, a raczej wykrzyczał, jednym tchem.

Odsapnął i dalej ciągnie rzecz swoją.

Trzeba dodać, że Herod celuje również w stawianiu niewiarogodnie fałszywych akcentów logicznych. Efekty te zaznaczamy przez podkreślenie danego słowa.

Ale nie wiem co się dzieje,

1405

Że się tron podemną chwieje?

Dopiero po tych słowach, nie wcześniej! — Pachoł pierwszy i drugi trzęsą rytmicznie, kilka razy, krzesłem. Herod wstaje, patrzy ciekawie na siedzenie krzesła, potem znów siada i najsbokojniej w świecie mówi.

Czemu jestem niespokojny,

Chociaż niema głodu, wojny?

pauza, niewiadomo dlaczego

1410

akcenty

Hej dworzanie, feldmarszały,

Nucić mi tu madrygały,

Bom pogrążon w smutku cały!

35. Śpiew pachołów Heroda

PACHOŁY

śpiewają „baraniemi” głosy, zupełnie bo wiejsku, gęby uśmiechnięte od ucha do ucha, a śpiew niemrawy, choć hałaśliwie do taktu stukają halabardami o podłogę

Dziś dzień, Herodzie, dziś dzień, bogaczu,

1415

Dziś dzień wesela, ale nie płaczu!

Jak słońce świeci w słonecznem kole,

Ujrzysz rozkosze na tym padole!

stuk halabard podczas przygrywki

PACHOŁ I

Wszak się król Heród pod szczęściem rodzi…

PACHOŁ II

Wszak Herodowi nic nie zaszkodzi…

PACHOŁ I

1420

Po całym świecie famona [82] słynie…

PACHOŁ II

Króla Heroda wszelka złość minie…

z ostatniemi słowy pieśni łączy się krzyk Pachoła III

muzyka urywa, nie dociągając do końca frazy muzycznej

PACHOŁ III

biegnie z głębi widowni na scenę, bo drodze drze się w niebogłosy, botem staje na lewo od Heroda

Najjaśniejszy monarcho-o-o-o!

klepie szybko; złe akcenty logiczne i fałszywie akcentowane słowa, mówi z chłopska

przed twojemi wroty

1425

Stanął ufiec Trzech Królów altembaśny [83] — złoty

Każdy z nich ma koronę jakoby gwiazdzistą

Każdy kroczy z dworaków przystojną asystą

Są tam także wielbłądy i ucieszne simiae [84]

Monstra [85] oraz noszące nieznane nam imię

1430

Pierwszy z ziem uryjańskich [86] drugi z Arabiji

Trzeci król z czarnej pono przybył Etjopiji

Gęby ich tak cudaczne jakoby maszkary

Mięsopustne przywdziali niewiem zali czary

To są albo wesołków miejskich krotochwile…

HEROD

wpadł w zupelnie ten sam ton

1435

Jakożkolwiekby było, podejme ich mile.

poufnie do Pachołów, stojących obok

Dziś, gdy memu imperjum grozi rokosz dziki,

Trzeba mi też zażywać inszej polityki.

do Pachoła III

1440

Idź, sługo…

nie czekając na dalszy ciąg rozkazu, Pachoł III pędzi na widownię, ku głębnemu wyjściu; Herod wrzeszczy, przytknąwszy ręce do ust, jak ten, co w górach na drugiego woła

…i przyprowadź ich tutaj dostojnie,

Może mi wieści niosą o jakowej woj-nie-e-e-e-e!!

36 DRABANT

na wejście 3-ch Królów

Starodawny ten taniec składa się, jak wiadomo, z 2-ch części. Pierwsza, uroczysta, w rytmie /„ druga w rytmie 3/, jest rodzajem obertasa, z boczątkw wolnego, potem zawrotnie szybkiego, pod koniec znów wolnego. Pierwszą część gra się kilkakrotnie, tak długo, dopóki Kacper i Melcher nie wejdą na scenę.

Druga towarzyszy wejściu Baltazara i jego świty.

Pantomina. Pochód 3-ch Królów. Stroje magów i ich otoczenia przypominają kostjumy krakowskiego „Lajkonika” (Konika zwierzynieckiego) i towarzyszących mu „włóczków” (flisaków). Pochód rozpoczynają dwaj słudzy, w granatowych czamarach, palonych butach; na głowach mają stożkowate czapki z lśniącego papieru kolorowego, owinięte u spodu wzorzystą chustą krakowską, niby turbanem. W ręku niosą buńczuki t. j. kije czerwone, zakończone półksiężycem i zwisającemi kolorowo pomalowanemi końskiemi ogonami. Temi kijami tłum gapiów rozbędzają. Za nimi tak samo ubrana „orkiestra”, składająca się z dwóch „grajków”: jeden ma na plecach przytroczony duży kocioł, a drugi wali weń do taktu pałkami.

Potem idzie król Kacper w czapie Lajkonikowej na głowie, w stroju, będącym mieszaniną motywów ludowych i wschodnich, i w bardzo długim płaszczu, którego tren niosą pachołkowie w kostjumach „włóczków”. Na końcu kroczy „Słoń”. Jest to właściwie tylko łeb słonia, bardzo prymitywny, osadzony na kiju, zasłoniętym wzorzystą kapą, bod którą schowany jest chłopiec, tak, że widać doskonale jego portki i buty z cholewami. Idą w tempie wolnem, uroczystem, naśladując chód koński. Kacper i dwaj, tren niosący, wchodzą na scenę i ustawiają się na prawo od Heroda. Włóczkowie z buńczukami, bębnista z pałkierzem i słonionoścą ustawiają się na stopniach bo prawej stronie tuż brzy ramie scenicznej, uważając, aby widzom nie zasłaniać widoku.

Muzyka zmienia tempo pierwszej części drabanta na prędsze o połowę. Bijący w Kocioł stosuje się do tego tempa. Teraz idzie król Melcher. Strój jego jest odmianą Kacprowego. Ogon płaszcza niosą tak samo ubrani słudzy. Za nimi „Wielbłąd”, sporządzony w podobny sposób, jak „Słoń”. Twarz Melchera nieco zabarwiona na czekoladowo, ale dosyć niedołężnie. Idą drobnym truchcikiem, naśladując bieg koni. Melcher z dwoma niewolnikami wchodzi na scenę i staje po lewej stronie Heroda. Wielbłąd przystanął na stopniach, po lewej stronie, tuż przy ramie scenicznej.

Teraz muzyka rżnie drugą część drabanta: siarczystego obertasa. Galopem, również kroki końskie naśladując, cwałuje król Baltazar z dwoma niewolnikami, niosącymi tren jego płaszcza i „Żyrają”. Baltazar wygląda zupełnie jak murzynek, wyobrażony na domu „bod murzynem” w Krakowie, tylko twarz ma sadzami uczernioną i to niedość wbrawnie. Niewolnicy jego to znowu włóczkowie, ale z poczernionemi twarzami. Baltazar wbiega ze sługami na scenę, gdzie naprzeciw tronu Heroda siadają, bo turecku złożywszy nogi. Żyrafa przyłącza się do Wielbłąda.

Herod i jego asysta z wielkiem ukontentowaniem i ciekawością przypatrywali się pochodowi dwóch pierwszych orszaków. Ale gdy zabrzmiały ochotne dźwięki obertasa, gdy jeszcze zobaczyli takie dziwo, jak czarny, malutki, a pękaty król Baltazar, aż ich poderwało! Niebomni na srogą etykietę dworską, poczynają wycinać obertasa, bokrzykując „hu ha!” — z wielkiej uciechy. Ten szał taneczny udzielił się także Kacprowi, Melcherowi i ich dworakom, kapeli i zwierzętom. Całe pstrokate bractwo rozpląsało się teraz, przytupując i pokrzykując tak długo, dopóki Baltazar nie przycupnie przed tronem. Wtedy muzyka, jak ręką uciął urywa, bez względu na sens muzyczny. Wszyscy przyjmują postawę urzędowo dostojną.

KACPER

oddając pokłon Herodowi, mówi

Salve, królu Herodzie, mój sąsiedzie możny,

1445

Jestem król Oryjentu [87], Gaspar, magus [88] zbożny.

Herod salutuje jabłkiem

Pachoły prezentują halabardy

MELCHER

We mnie widzisz Melchera, cara arabskiego

I gwiazdarza w swej sciencji [89] nader uczonego.

Herod salutuje jabłkiem

Pachoły prezentują halabardy

BALTAZAR

mówi bociesznym dyszkantem

Jam jest cesarz murzyński, szpetne me oblicze

I znam, jak moi bracia, kunszta tajemnicze.

Herod wita go podniesieniem nogi nad jego głową schyloną, trzęsąc się ze śmiechu, Pachoły nie prezentują broni, bo aż ich kolki ze śmiechu sparły

HEROD

1450

Witam regem Orientis [90] i arabskich włości,

A królewskiej Murzynów też rad jestem Mości.

Mówcie, co was przywiodło do mojego państwa?

Czyli trzeba mi bronić…

wstaje i niby z wielką czcią zdejmuje koronę z głowy

1455

świętego pogaństwa?

znów siada

KACPER

Insze zgoła przywiodły nas do ciebie sprawy,

Tuszę, iże nam raczysz dać posłuch łaskawy.

37 MELODRAM WIDZENIE KRÓLA KACPRA

Kacper mówi na tle cichej muzyki organowej, zwrócony twarzą do widowni, patrzy w jej bunkt najdalszy i najwyższy, „niebo”, i stamtąd widzenie odbiera, przeżywając je powtórnie. Wszyscy w tamtą stronę patrzą, z wyjątkiem Heroda. Nawet Baltazar odwraca się zwolna, zgodnie ze słowami Kacpra, ku widowni. Herod ponuro łeb ku ziemi opuścił. W chwili, gdy Kacper wypowiada słowa Anioła, wszyscy, nie wyłączając sług Heroda i zwierząt, klękają i zdejmują nakrycie głowy, patrzą nabożnie w „niebo i niby anielskiego głosu słuchają.

KACPER

Będzie już rok bez mała, jak na szczycie wieży,

Śledząc komet obiegi po niebieskiej ścieży,

1460

Wpatrzony w ów świetlisty Cherubinów thronus [91],

Ujrzałem, jako ku mnie Angelus Polonus

Spuszczał się uroczyście z wyżyny nadchmurnej

I w te słowa rzekł do mnie poseł złotopiórny:

„Jest w cichej Sarmacyi Betleem-Ephrata,

1465

Miasteczko bardzo podłe, tam Salvator świata [92],

Emanuel, przez Pismo od wieków głoszony,

W lichej szopie, w jasłeczkach będzie narodzony.

Jest ci to Król nad Króle, jest to Pan nad Pany,

On z jęctwa wyswobodzi nieszczęsne ziemiany,

1470

Z pierworodnego grzechu świat wszystek wybawi,

Rajski upad męczeńskim żywotem naprawi.”

wszyscy wracają do pierwotnej postawy i słuchają Kacpra z przejęciem

Co rzekłszy, Anioł Polski znikł na firmamencie,

Jam zaś peregrynacją [93] przysiągł odbyć święcie

1475

Do onego miasteczka, do biedoty owej,

Kędy ma się objawić Duch Wolności Nowej!

muzyka milknie, wszyscy nakrywają głowy

HEROD

Co mówisz, królu Kacprze, czylim dobrze słyszał?

Któż się tu, krom [94] Heroda, będzie królem pisał?

Melcherze i Balcerze, a skądże to wiecie,

1480

że król ma być zrodzon w tutejszym powiecie?

MELCHER

Mnie takoż był się we śnie ów Angioł pokazał

I do szopy betlejskiej pątować rozkazał.

HEROD

szyderczo

I gdzież to, jeśli łaska, jest ów król zrodzony?

Powiedzcież, abym i ja oddał mu pokłony!

śmieje się na całe gardło, Pachoły śmiech Heroda przedrzeźniają, lecz zgromieni jego surowym wzrokiem, milkną i zpodełba patrzą na niecnotę

BALTAZAR

dyszkantem, z żakowska, fałszywie akcentując niektóre słowa

1485

O Panie Herodzie, my sami nie wiemy,

Jeno za promienidłem Gwiazdy wędrujemy.

Dzisiaj Gwiazda nie świeciła,

Więc nam drogę zagubiła,

Ale z powrotem

1490

Powiemy ci o tem…

w ostatnim wierszu daje ton ta i, jaj by to nie był oniec zdania i ja by miał jeszcze dalej mówić

36 DRABANT

Trzej Królowie, nie żegnając się z Herodem, odchodzą w ten sam sposób i w tym samym porządku, jak przyszli. Wychodzą na prawo, drzwiami bliżej sceny umieszczonemi. Podczas obertasa Herod nieruchomy. Pachołom nogi drgają do tańca, lecz boją się Heroda.

HEROD

bo odejściu Trzech Królów wstaje z tronu i, biegając wzdłuż linji równoległej do widowni, klepie mechanicznie następującą częstochowszczyznę

Ha niestety co za trwoga

Duszę moją wskroś przeszywa

Nie wiem gdzie mam szukać wroga

Ale hetman mój przybywa…

FELDMARSZAŁ

Wchodzi z pierwszego planu, z lewej, ubrany jest po łowicku; kask, akselbanty, epolety i patrontasz z papieru, szabla drewniana. Podobnie jak jego pierwowzór w szobce krakowskiej, stale salutuje; ręka prawa jakby pbrzylebiona do daszka hełmu. Wyprężony wojskowo do połowy ciała, bo nogi trzęsą się ze strachu.

mówi z chłopska, jednym tchem, fałszywie akcentując

1495

Stawam przed tobą miłościwy panie

Składam ci hołd mój i uszanowanie

A choć cię widzę w okrutnej boleści

Niosę tobie takowe wieści

Które przerażą twą duszę

1500

I sam na nie zadrżeć muszę…

HEROD

zapomniał snać o niedawnej trwodze, bo mówi łagodnie, identycznie tym samym tonem, co Feldmarszał

Co takiego, mów mi śmiele

Choćby się niebo zaćmiło

Ty na to nie zważaj wcale

Byle mojem dobrem było…

nie kończy zdania

FELDMARSZAŁ

1505

Najjaśniejszy monarcho, świat ci hołdujący

Rebelją dziś czyni ciebie nie znający…

HEROD

łagodnie zdziwiony

I cóż za rebelija w królestwie nastaje,

Że jemperatórowi godności nie daje?

Idź, zbieraj skrzętnie wieści, rebelija czyja,

1510

A powiedz rokoszanom…

nagle wpadł w pasję i, przykładając berło do własnej grdyki, wrzeszczy

…że w tych rzeczach szyja!!!

FELDMARSZAŁ

zdejmuje kask z głowy, trzyma go w ręce, jak żołnierze w kościele, robi pół obrotu w lewo i, patrząc w „niebo, mówi poważnie, nogi już mu się nie trzęsą; Pachoły również zdejmują czaka i nabożnie patrzą w „niebo”; Herod obojętny

W całem państwie twojem słynie

Wieść o zrodzonej Dziecinie.

1515

Nie wiedzieć, z jakiej rodziny,

Przewyższa królewskie syny.

Okazują się w niej cudy,

Ma być król nad wszystkie ludy.

Nawet stanu wyższego wszyscy się zbiegają,

1520

Z wiejskim gminem pospołu hołdy mu oddają.

HEROD

odwrócił się od niego

Toć słyszałem od królów jakoweś ambaje [95],

Ale dubom smalonym [96] król wiary nie daje!

FELDMARSZAŁ

i. w.

Królu, w Betlejem mieście już on narodzony

I w stajence na sianku wonnem położony.

Feldmarszał nakrywa głowę i wraca do dawnej postawy, podobnie Pachoły

HEROD

znów biega bo swoim torze

1525

Ach, co ja słyszę, aby mój poddany

Miał zostać panem nad pany?

Poniżył moje berło i koronę?

Niech w tej chwili ogniem spłonę,

Żem się doczekał takiej niesławy!

1530

nachyla się, aby szebnąć na ucho Feldmarszałowi, lecz ten tak się przestraszył, że, jak był wyprężony, tak zwalił się na Heroda, wobec tego Herod mówi w powietrze

Sługo mój wierny i hetmanie prawy,

Idź żywo, zbierz zewsząd żołnierskie orszaki,

Wybijcie wszystkie dzieci — i niechaj mam znaki!

ciszej, grobowym głosem

1535

A gdy dasz rzezi hasło, by wyrżnąć dzieciny,

Niechaj też zginie… i syn mój jedyny!

aż się załamał

FELDMARSZAŁ

w postawie zwykłej

Idę dopełnić, panie, co kazałeś,

Za kilka godzin spać będziesz bezpieczno,

A gdy tak wielki rozkaz mi wydałeś,

1540

W pamięci ludu noc ta będzie wieczną.

wojskowy żwrot w tył, wychodzi, z ręką wciąż „przylebioną” do daszka hełmu, pierwszym planem na lewo

38 Melodram — Anioł — Śmierć — Djabeł

Organy. Herod naprawdę sposępniał. Siada na tronie. Twarz w rękach ukrył. Na scenie światło przygasa. W ledwo rozchylonym rozporze opony środkowej ukazuje się w słabem złotawem świetle Anioł. Pachoły zdejmują czaka i klękają.

ANIOŁ

mówi na tle muzyki

Ach, królu, królu, bój się Pana Boga,

Stoi oto koścista 5mierć u twego proga!

Nie zawierzaj koronie, nie ufaj w bogactwa,

Wszystko stanie się rychło zdobyczą robactwa.

Gdy Anioł zniknie, w prawem skrzydle, przez szbarę między oponą a słupem, wysuwa się kosa drewniana, wapnem pobielona, na tle trupio-zielonego światła. Głos Śmierci dobiega z poza zasłony. Jest to szept, bodkreślający wszystkie muzyczne efekty wiersza. Pachoły chowają się za tron.

ŚMIERĆ

1545

Cza-a-a-as,

Czas,

Już niosą trunę,

Pó-ó-ó-ójdź,

Odbierz fortunę!

1550

Za zbrodnie tego świata

Czeka-ć hojna zapłata.

Już miotają czarci losy,

Chrapliwe już słychać głosy:

Na-a-a-a-asz wiecznie będzie!

1555

brzęk, jakby ostrzonej kosy

Pro-o-o-och,

Proch

Twych strojów moda,

Pro-o-o-och

1560

Proch

Twoja uroda!

Trup straszliwy na twarzy,

Ropa w uściech się smaży,

Za perfumy smród nieznośny,

1565

Za kapelę dzwon żałosny,

Za pałac ja-a-a-ma!

kosa znika za oboną

DJABEŁ

ukazuje się w lewem skrzydle, przez szbarę widać tylko widły na tle czerwomego światła

Nie bój się, Herodeńku, ja twym adjutorem [97],

Rzezaj wszystkie młodzianki betlejskie wieczorem.

widły znikają

ANIOŁ

ukazuje się tam, gdzie pierwej

Pachoły wyłażą z ukrycia i na klęczkach słuchają

Gotuj mary, całuny, żałobne gromnice,

1570

Pierwej padniesz, nim sięgniesz Syneczka Dziewice!

znika za oponą, na scenie rozjaśnia się

Pachoły wracają na swoje miejsca

Herod budzi się z drętwoty

muzyka milknie

HEROD

Sam już odchodzę od rozumu swego…

Hej straże! zawołajcie rabina starego,

Niech Mosiek arendarz zaraz tu przychodzi

I rzecz całą wyłoży z biblji, jak się godzi.

PACHOŁ I

1575

Mojsi kime ra!

PACHOŁ II

jak pierwszy

Mojsi kimera [98]!!

OBYDWAJ

i. w.

Mojsi ki-me-ra!!!

Wchodzi z lewej strony stary Rabin z grubą biblją pod pachą. Z postaci bodobny do „żydków emausowych”. Ruchy sztywne, kanciaste, sprężynowe. Twarz martwa.

RABIN

głosem niskim, kiwając się rytmicznie

Klaniam sie, panie królu, klaniam bardzo nisko,

Choć zdaleka stoi, psiecie nózki ściskam.

1580

Poco jegomościnku króle po mnie tutaj psisłał?

Zebym z tego książecka bublije psiecytał?

HEROD

tragicznie

O nie dziwuj się, Mośku, żem przywołał ciebie,

Mnogie są bowiem znaki na ziemi i niebie,

Że się w naszej parafji narodził Mesyjasz,

1585

Bóg istny, król żydowski, a pono też i nasz…

RABIN

jowialnie

Ja …znam tilko król Heród, co szedzi na tronie…

A „bób” — to wun sze rodzi w polu, na zagonie…

śpiewnie, podskakując

W piątek żydki go zbirają,

1590

W siabas do barszczu wrzucają…

HEROD

flegmatycznie

Straże, bijcie tego żyda,

Niechaj zaraz sekret wyda!

Pachoły również flegmatycznie podchodzą do Rabina i mechanicznemi ruchami walą go bo grzbiecie halabardami, boczem spokojnie wracają na swoje miejsce

RABIN

pod ciosami halabard obraca się to w brawo to w lewo

Aj waj!! ja zaraz powim… „buk” sze w lesie rodzi,

Z niego sze robi pałkies, co po kościach chodzi…

HEROD

i. w.

1595

Bijcież mi cybucha tego,

Co zdradził króla samego!

Pachoły j. w.

RABIN

Wus ist? poco robić takie breweryje?

z rezygnacją

Ja psiecytam, co stoi w tej nowej bublije!

1600

otwiera księgę i czyta, kiwając się modlitewnie

rodzaj śpiewu

„Psijdzie Mesjasz, najstarszy między książętami,

„I wun odbierze wsistkich rzędziech nad żydkami.

„Odunaj [99] sze naziwa… to paniątko nowe…

1605

kończy szybko, zamyka oczy, aby skuteczniej znieść bicie, które go niewątpliwie czeka, skurczył się, aż przykucnął do ziemi

„I coby sze król Herod bojał o swą głowę…”

ale tym razem Pachoły go nie biją

HEROD

z patosem

Już dosyć… dosyć, Mośku!…

do Pachołów

Dobrze więc zrobiłem,

1610

Że okrutne mandata [100] rycerstwu zleciłem…

Rabin przykucnięty wychodzi na lewo

z prawej wchodzi Pachoł III i w dosyć poufałym tonie odzywa się do Heroda

PACHOŁ III

Panie! na twe komnaty królowa wstępuje,

Jak zawdy, tak i dzisiaj srodze lamentuje.

HEROD

niechętnie

Wpuść! Chocia mię mierżą te babskie lamenty,

Wysłucham raz ostatni, bym miał spokój święty!

Pachoł III podchodzi ku drzwiom prawym, stuka niby uroczyście halabardą, potem ją komicznie „prezentuje, a bo wejściu Królowej odchodzi prawemi drzwiami

Wchodzi Herodowa w odświętnym stroju bogatej Łowiczanki. Na głowie korona ze złotego papieru. Mówi głosem piskliwym afektowanym, „robi” strasznie wielką damę. Heroda traktuje zgóry, uważając się za lepiej urodzoną i wychowaną. Najlepiej, by tę rolę grał mężczyzna, co zresztą zgodne byłoby z tradycją teatru religijno ludowego. Mężczyzna, mówiący dyszkantem, najłatwiej uchwyci ton kolendników i szopkarzy, odtwarzających tę rolę ż nieporównanym tragikomizmem. Królowa trzyma w ręce w sposób arcywytworny chusteczkę, niczem elegantka z XVIII-go wieku. Nie rozstaje się z nią i wciąż oczy lub nos uciera. Herod, gdy zobaczył swoją magnifikę, odwrócił się do niej plecyma i tak już stale z nią rozmawiać będzie.

HERODOWA

z akcentami też krucho

1615

Rzuciłam froncymeru [101] mojego zabawy,

Bo mię tu przywabiły te zgiełkliwe wrzawy,

Które pospół z dworaki mąż mój wyprawuje.

I znowu cię srogiego, Herodzie, znajduje!

HEROD

Daruj mi jejmość, daruj, iż przez lat tak wiele

1620

Wyrządzam tobie jeno żałobne wesele,

Oto ból nieużyty dręczy moją duszę,

dumnie

Z przyczyny polityki przecież milczeć muszę!

HERODOWA

Klęka

Żebrze twej łaski, o panie,

1625

Byś kończąc swe panowanie,

Wspomniawszy na mnie…

Herod jeszcze bardziej się od niej odwraca

i na syna swego,

Dał wolność

1630

pokazując na widownię

dla ludu twego.

poczciwie

Niech cię wielbią, niech szanują,

Dobroć twoją w sercach czują,

1635

Bądź dla nich ojcem i panem!

HEROD

wymachując w zacietrzewieniu berłem

Pogardzam, pogardzam, pogardzam takowym stanem!!

podnosząc berło w górę

Wolność dła mnie dziś żywiołem!

opuszczając berło ku ziemi

1640

a nie dla narodu mego!

HERODOWA

2 perswazją

O królu, bądź rodu bohaterskiego!

Herod na to całkiem się odwrócił, siedzi teraz tyłem do widzów)/ (pauza; królowa, widząc, że nic nie wskóra, wstaje z klęczek i trzymając chusteczkę przy oczach, z godnością wielką odchodzi na brawo

Więc cię żegnam, mężu drogi,

I opuszczam twoje progi,

1645

Idę do swego mieszkania

W celu syna powitania.

wychodzi

HEROD

piorunem odwraca się, mówi poufale, nie bez pewnej wesołości do Pachołów

Byłbym się z inszem spotkał jejmości przyjęciem,

Gdyby znała, com z lubem począł jej dziecięciem!

Pachoły śmieją się

wpada Feldmarszał z lewej, trzymając wyciągnięty, czerwoną farbą pomazany pałasz drewniany w prawej ręce, a lewą salutując

FELDMARSZAŁ

Najjaśniejszy Herodzie, spełnione mandata:

1650

Wyrżnęliśmy dziatki, co im i trzy lata!

PACHOŁ III

wpada z lewej z takim samym pałaszem i staje obok Feldmarszała

Już się stało zadość rozkazu twojego:

Wszystkie ścięte bachory aż co do jednego!

stoją nieruchomo, salutując i trzymając wyciągnięte zbroczone pałasze; wpada Pachoł IV z lewej i tak samo staje

PACHOŁ IV

Starszej pani Racheli synyśmy stracili,

By się twoim hónorem więcej nie szczycili!

wpada z lewej Pachoł V, robi to, co tamci

PACHOŁ V

1655

Na ostatek najlepsza czeka cię nowina:

Ścięliśmy oto głowę waścinego syna!

grzmot potężny na wielkim bębnie

Feldmarszał z trzema Pachołami w szyku wojskowym wychodzą na lewo

światło na scenie przygasa

39 Melodram. Herod — Anioł — Śmierć i Djabeł

organy

HEROD

powstał z tronu, chwycił się oburącz za głowę i kiwając nią rytmicznie, lamentuje

Ach, biada, biada mnie, Herodowi,

Utrapionemu wielce królowi,

Którym szczerze miłował jedynego syna,

1660

Teraz go utraciwszy — nieszczęsna godzina!

tubie kilkakrotnie w podłogę

Ach, rozstąp się ziemio, a pochłoń mię swego

Potępieńca piekielnego!

do widzów ze skruchą

1665

Chciała Bożego Syna zabić moja ręka,

A teraz-ci mię czeka piekieł sroga męka!

stoi nieruchomo ze spuszczoną głową

ANIOŁ

w środkowej części tryptyku zjawia się tak jak pierwej

Koniec twego imperjum zbliża się, Herodzie,

Już pokój, przez Anioły głoszon, jest w narodzie!

znika

ŚMIERĆ

wysuwa kosę w prawem skrzydle, jak poprzednio, Pachoły kryją się za tronem

Patrzcie, patrzcie, bogacze, na te nędze wasze,

1670

Które w grobie czekają na rozkoszne pasze!

Już się wam z rąk dostatki na wieki wyślizgły,

Gdy rdza złoto, a szaty wasze mole zgryzły,

A wy sobie za to pomsty naskarbili,

Gdyście za rozkosze wieczny gniew kupili.

1675

przeciągłym głosem

Tak wo-ła Ja-kób Świę-ty!!

znika

DJABEŁ

jak w poprzedniej scenie, w lewem skrzydle

Ostrzę ja moje widły na ciebie, pohańcze,

I śmiertelną galardę [102] wnet z tobą zatańczę!

znika

ANIOŁ

zjawia się j. w.

Pachoły znów wysuwają się z poza tronu i nabożnie klęczą

Nie pora jeszcze, djable, ustąp precz, koścista,

1680

Większa kaźń zgotowana jest dla Ancykrysta [103]:

Póki żyw, niech wie o tem, jak Pan triumfuje,

Jak lud wszystek od kata swego odstępuje,

Korząc się przed ubóstwa świętym majestatem

W lichej szopce, gdzie Jezus biedaczynie bratem.

znika

Herod ze spuszczonym nisko łbem, wolnym krokiem wychodzi na lewo, Pachoły idą za nim, wlokąc po ziemi tron

scena rozjaśnia się

Sprawa ósma. Adoracja królów

Aniołowe i Święty Józef rozsuwają zasłony w tryptyku. Widok jak w Adoracji pasterskiej.

40 CHÓR ANIOŁÓW

1685

Infinitae bonitatis

Et immensae Maiestatis

Scenam recludit praesepium.

Hic amor riget,

Hic ignis friget,

1690

Hic Ieus iacet,

Hic Verbun tacet

Hic Ilmmortalis

Nascitur mortalis[104]!

Po śpiewie odbywa się

Krotofila duszy pobożnej z nowonarodzonym Jezusem

Jeden. z Aniołów w tym dialogu mówi słowa Duszy, inny Anioł za Dzieciątko przemawia. Anioł I klęczy przed żłobkiem, z rękami skrzyżowanemi na piersiach. Anioł II, zanim wypowie słowa Chrystusowe, pochyla się nad kolebką, jakby słuchał, co mu Dzieciątko szepce, botem, zwrócony twarzą do widowni, jak kapłan mszę odprawiający, ręce rozwiera i mówi głosem melodyjnym a pełnym dobroci. Podczas jego strof wszyscy klęczą.

ANIOŁ I

Co to za sekret, mój Jezu kochany,

1695

Żeś się narodził z Przenajświętszej Panny,

Będąc wszechmocnym Bóg z Boga przed wiekiem,

Jesteś człowiekiem?

ANIOŁ II

Rozmawiaj śmiele ze mną, duszo moja,

Niechaj się chętka uspokoi twoja:

1700

Stałem się człekiem, abym człeka w niebie

Mógł mieć u siebie.

ANIOŁ

Kiedyś Dzieciną, jakoż niebo trzymasz

Na trzech paluszkach, gdy tej mocy nie masz?

Jeśliś jest mocny, czemu ustępujesz,

1705

A nie królujesz?

ANIOL II

Lubom Dzieciną, lecz jestem wszechmocny,

Ze wszech monarchów któryż jest tak mocny?

A w tem ubóstwie chwały mej nie tracę,

Inszych bogacę.

ANIOŁ I

1710

Jeśliś jest ogniem, czemu drżysz we żłobie?

Zapal, o Jezu, w sercu mojem sobie,

Rozgrzej członeczki, o pociecho droga,

Bo zima sroga.

ANIOŁ H

Twoje mię, duszo, ziębią oziębłości,

1715

Że nie masz ku mnie gorącej miłości,

Przytul mię k'sobie, zaraz się rozgrzejesz

I roztopniejesz.

ANIOŁ I

Z Ciebie Anieli pociechę swą mają,

Czemuż się oczka łzami zalewają?

1720

Po twej gębusi toczą się kropelki,

Jako perełki.

ANIOŁ II

Bardzoś się duszo, bardzo ubrudziła,

Trzeba, byś kąpiel z moich łez sprawiła,

Zanim się sama nad swemi grzechami

1725

Zalejesz łzami.

ANIOŁ I

O przebacz, Jezu, żem się ośmieliła,

Abym się z tobą ustnie rozmówiła,

Żem się tak wielkiej rzeczy poważyła,

Miłość sprawiła.

ANTOŁ II

1730

Wdzięczna mi, duszo, krotofila twoja,

Rozmawiać z tobą jest to rozkosz moja,

Już się nie puszczaj mej, duszo, opieki,

Po wszystkie wieki.

41 POLONEZ TRZECH KRÓLÓW

Po skończonym dialogu anielskim odzywają się dźwięki posuwistego, poważnego poloneza. Aniołowie ustawiają się w zwykłym porządku, a Joseph gorliwie szykuje się na przyjęcie dostojnych. gości. Nasamprzód w głębi widowni ukazuje się kolendnik z odkrytą głową, niosący Gwiazdę na kiju. Kroczy poważnie ku scenie, gdy na nią bo schodach wejdzie, uklęknie brzed Szopką i przez chwilę w tej pozycji pozostanie. Potem przejdzie na prawą stronę sceny i tam stać będzie, trzymając Gwiazdę wysoko. Za nim uroczyście, a w wielkiem skupieniu idą Trzej Królowe, niosąc dary tradycyjne. Asystę ich stanowią tylko pacholicy, niosący treny ich kap wzorzystych. Królowie, wszedłszy na scenę, klękają w lewem narożu pierwszego planu.

podczas tego pochodu śpiewa

CHÓR ANIOŁÓW

Trzej królowie jadą

1735

Z królewską paradą

Z dalekiej krainy

Do Dzieciny.

Wiozą mirrę z Saby,

Kadzidło z Araby,

1740

Złoto od Mogoła,

Dań dla Króla.

Złoto Pana,

Kadzidło Kapłana,

Mirra smakiem

1745

Męki Pańskiej — znakiem.

Infant [105] się uśmiecha,

Wielka to uciecha,

Prezenta przyjmuje,

Applauduje [106]!

po skończonej muzyce

KACPER

mówi

1750

Venientes Betleem [107], padłszy na kolana,

Cum gaudio salutamus Nowotnego Pana.

Salve noster niebieski Paniczu malutki,

Totus delectabilis, bardzo rumianiutki:

Cur tak ubogo leżysz, inclyte Parvule?

1755

Cur non habes pulvinar, nec białej koszule?

Ecce ab Oriente jesteśmy królowie,

Acz-ci nie katolicy, przecież wierni w Słowie.

Munera symboliczne w darze Ci składamy:

Męczennika, kapłana i króla witamy!

podchodzi ku Szobce, z nabożeństwem składa dary i wraca na dawne miejsce, gdzie klęka

MELCHER

1760

Emanuelu, Synu Maryi,

Co jest powodem Twej mizeryi?

Wszak Emanuel znaczy: „Bóg z nami!”

Zacóż wół, osieł asystentami?

Jeżeliś Pan Bóg, czemu łzy, żale,

1765

Jako Jonasza na morzu fale,

Tak napastliwie Cię atakują,

Istoty Boskiej w Tobie nie czują?

odwracając się nieco ku widzom i do nich mówiąc

„Bóg z nami!” — wiemy, co to już znaczy:

1770

Że Jezus z nami cierpieć dziś raczy.

„Bóstwo” — „ubóstwo”, przecież nie wielą,

Jeno się jedną literką dzielą.

Ach, jakiż afekt [108] dla nas, jakie ma

Serce Bóg, kiedy w szopie systema

1775

Obrawszy sobie, za przykład służy

Tobie, człowiecze, w ziemskiej podrózy.

pochyliwszy głowę, idzie ku Szopce z darami, składa je na stopniach i wraca na swoje miejsce, gdzie Klęka

BALTAZAR

z dziecinną prostotą odmawia modlitewkę

Salve pia Genitrix, ozdobo pudoris,

Niech Cię wychwala język Angelici oris.

Panną będąc, poczęłaś — Virgo genuisti,

1780

Panną po narodzeniu Filii mansisti.

Boże nasz, involute carne puerili,

Omnes Cię wyznawamy cum prece humili,

Wołając: Miserere, miserere nobis,

Sancta Maria et Joseph, orate pro nobis [109]!

składa dary, jak jego poprzednicy

Maria powstaje, podczas jej brzemówienia Joseph i Aniołowie klęczą

MARIA

1785

Nie umie to Dzieciątko przemówić, mój panie,

Przeto ja, Matka Jego, zań podziękowanie

Uczynię, On zaś tobie na wysokiem niebie

Zapłaci tę uczynność, gdy weźmie do siebie.

Aniołowie i Joseph powstają

JOSEPH

Dziękujemy za wasze ofiary mistyczne,

1790

A także za podarki kosztowne i śliczne.

Przydadzą się nam one w mizeryi naszej,

Zwłaszcza czasu tej zimy, która mrozem straszy.

Dzięki za altembasy [110], bławaty [111], baczmagi [112],

Będzie miał sutą odzież ten Chłopczyna nagi!

1795

A teraz, hej, grajkowie, uderzcie w kornety [113],

Śpiewacy, nuż motety [114], skoczkowie [115], balety!

42. Śpiew i taniec trzechkrólowego orszaku

Królowie stoją na uboczu, brzybatrują się

Śpiewają pacholęta w orszaku Królów

do ich tańca po każdej strofie przyłączają się Aniołowie z bocznych skrzydeł tryptyku

refren śpiewają wszyscy

Taniec powinien mieć charakter hołdu, składanego Dzieciątku i utrzymany być winien w stylu „chodzonego”.

Jam jest dudka Jezusa mojego,

Będę mu grał z serca uprzejmego.

Graj, dudka, graj,

1800

Graj Panu, graj!

Na piszczałce i na multaneczkach [116],

Na bandurze oraz na skrzypeczkach.

Graj…

Na fujarze, arfie i cymbale,

1805

Szałamai i wdzięcznym regale,

Graj…

Na klarnetkach i do lutni zmierzę,

W trąby, kotły na wiwat uderzę.

Graj…

1810

Jać będę grał, póki sił mi stanie,

I sam Ci się za instrument daję.

Graj sobie, graj.

Graj, Panie, graj!

Jak tylko chcesz, dla uciechy Twojej,

1815

Ciągnij strony z ciała, z duszy mojej!

Graj sobie, graj,

Graj, Panie, graj!

Bij jak w bęben, aż tubalne głosy

Serce wyda, niech idą w niebiosy!

1820

Bij, Panie, bij,

Bij w serce, bij!

po tańcu inna muzyka

43. Odejście trzechkrólowego orszaku

Organy. Królowie, oddawszy niski pokłon, kolejno odchodzą ku prawym drzwiom na widowni. Idąc, twarze mają zwrócone w stronę Szopki, jakby nie mogli rozstać się z tym widokiem. Po ich wyjściu kolendnik z Gwiazdą klęka przed Szopką, schylając głowę do samej ziemi. Joseph i Aniołowie zasuwają opony. Kolendnik z Gwiazdą wychodzi prawemi drzwiami proscenjowemi.

Sprawa dziesiąta. Kaźń Heroda

44 CHÓR

za sceną

JEDEN GŁOS

intonuje

Crudelis Herodes, Deum [117]

WSZYSCY

ciągną dalej

Regem venire quid times?

Non eripit mortalia,

1825

Qui regna dat coelestia.

chór milknie

odzywa się

45. Muzyka żałobna

Organy. Wchodzą z lewej: Pachoł I i II, wlokąc tron bo podłodze. Podchodzą ku środkowej części i rozsuwają oponę. Ukazuje się dekoracja, żywcem skopjowana z Szopki krakowskiej: czarne tło, na którem odcinają się: srebrny, staniolowy katafalk i takież wysokie świeczniki. Żałobne te przedmioty są płaskie i poprostu pbrzylepione do tła. Pachoły stoją na warcie. Z prawej wchodzi Królowa. Na koronę zdrzucony długi, czarny welon.

HERODOWA

szlocha i trzymając się za głowę, zawodzi

Ach nieba, ach nieba, cóżem doczekała!

Bogdajbym była tronu nigdy nie poznała!

pokazując na katafalk

I cóż mi przedstawia dzisiejsza godzina?

1830

Oto mi z rąk wydarto najmilszego syna!

Nie znam ulgi nijakiej, próżno łez potoki

Karmią skonane serce i mój żal głęboki!

organy milkną

Herodowa spostrzegła Heroda, wchodzącego ze spuszczonym łbem z lewej. Ten, gdy żonę zobaczył, natychmiast odwrócił się do niej tyłem. Stoi tak podczas całej rozmowy, łeb mając stale opuszczony. Pachoły zasuwają oponę i stają przy tronie)

1835

Herodowa mówi do widzów, palcem pokazując Heroda

To mąż?

zwraca się do Heroda, jak się to mówi: „z pyskiem

To tyran!! kat swego dziecięcia!!!

Z macierzyńskiego syna wyrwał on objęcia!!!

1840

tupiąc w podłogę, z podniesionemi pięściami

O, niechaj ten król pełen niecnoty

Wstąpi w potępione groty!

Pachoły cieszą się

HEROD

zawstydzony tem, że małżonka tak się awanturuje wobec teatralnych widzów, łagodnie ją upomina, stara się być jaknajbardziej wytwornym, ale z chęcią pomówiłby inaczej

Przecz to, jejmość, przekleństwa na mą głowę zsyłasz?

I mężowi złorzeczysz, gdy przy marach czuwasz?

1845

Oto cię zaklinam, żono ma jedyna,

Wspomnij proszę na zwłoki najdroższego syna,

Wspomnij, czy to przystoi twojemu stanowi

I czym na gniew zasłużył, niech ci serce powie…

swoim zwyczajem mie kończy wiersza

Znów ta sama muzyka żałobna, która trwa aż do wyjścia Herodowej.

HERODOWA

lamentuje, jak pierwej

Ach, ach, żal nowy oto, nowy ból mnie bierze,

1850

Gdy się na pogrzeb syna zbierają rycerze!

podchodzi ku środkowej oponie i patrzy przez szparę

Wszyscy pokryci czarnemi czechłami [118],

Ze świecącemi idą dworzany głowniami!

Wnet, wnet wybije ostatnia godzina,

1855

W której zwłoki wyniosą najdroższego syna.

tym samym tonem, jakim mówiła w „sprawie” siódmej, tyłem do Heroda

Więc cię żegnam, mężu drogi,

I opuszczam twoje progi,

Idę do mego mieszkania,

1860

Celem syna pogrzebania.

odchodzi na prawo

Herod siada na tronie

z lewej wchodzi Pachoł III

PACHOŁ III

Królu! Mosiek Arendarz, jako Rabin znany,

Pragnie, aby przez ciebie był dziś wysłuchany.

HEROD

Niech wejdzie. Acz pogardzam Żydowinów nacją [119],

Lubię się czasem z nimi bawić konwersacją [120].

Pachoł III stuka halabardą, wchodzi Rabin, Pachoł wychodzi na lewo

HEROD

jakby się bawił z dzieckiem w zagadki

1865

Powiedz mi, uczony Rabi [121],

Jakie miewaliście znaki

I ucztę przygotowali,

Kiedyście się Mesjasza na świat spodziewali?

RABIN

ponuro, tajemniczo, a śpiewnie

Groch z midłem,

1870

Kluski z powidłem,

Sciupak drew-nian-nnn-ny,

Octem zapra-wian-nnn-ny,

coraz groźniej

Takie my wino pili,

1875

Co gięsi dwaścia śtyr-rrr-ry lat dzioby w nim mocyli!

HEROD

O ty śmiały zuchwalcze, kpisz z króla samego?

RABIN

z płaczem, dramatycznie

A naco mi zabjuli Abram-mmm-mka małejgo?

HEROD

bagatelizując

To uczynili z rozkazu mojego!

RABIN

z wyrzutem

I co miłoszciwejmu Panu przisło z tejgo?

HEROD

zamierza się jabłkiem

1880

Czyś przyszedł badać króla potężnego?

RABIN

A co mi psijdzie z tejgo,

Kiedy go weźmie

tragicznie krzycząc

Ryjoch [122], jako swejgo?!

HEROD

zamierza się berłem

1885

Znikaj z mych oczu, ciemny, nierozumny człecze!

RABIN

stawia się i wykrzywiając pociesznie twarz, mówi bezczelnie i z gniewem do Heroda

Psiecie mnie świcka pod podesew nie piece!!

HEROD

udręczony tem gadaniem żałośnie do Pachołów

O weźcie tego Żyda, okujcie go w pęta

Który zasmucił życia mojego momenta!

ale Pachoły nie chcą słyszeć o tem, wzruszyli ramionami i odwrócili się od Heroda, jeden w prawo, drugi w lewo, bo żołniersku

RABIN

grożąc pięścią

Mnie wezmą, ale psijdzie Malkamufes [123] taki,

1890

Co sze da tobie, królu Herodzie, we znaki!

HEROD

zrywa się aby bić Rabina, który ucieka na lewo

Bogdajeś przepadł, judaszu, po ziemi nie chodził!…

siada na tronie i wypowiada przekleństwo, które w ustach kolendnika brzmi nieśmiało, jakby za nie Jezusa i widzów przebraszał

Jako ten… co w Betlejetn… dzisia… się narodził…

Pachoły uciekają, jeden w prawą, drugi w lewą stronę

Ściemnia się. W skrzydle prawem gwałtownem szarpnięciem rozsuwa oponę Śmierć, ubrana wedle tradycji bajkowej, lub tak, jak się ją w szopce przedstawia. Białe czechło [124] płócienne, spryskane wapnem, okrywa całą postać. Widoczna tylko beznosa twarz i puste oczodoły. W ręku długa Kosa, pobielona,

ŚMIERĆ

mówi głosem „dalekim”, jakby przez ścianę, niektóre samogłoski przeciąga

Królu Hero-odzie! Za te niegodziwe słowa

1895

Będzie na pla-acu ścięta twa hydliwa głowa!

Stawam przed tobą,

z kpinami

monarcho potężny:

Zstępuj zaraz z stolca twego,

1900

Potrzebny nam jest bohater tak mężny

Na pokojowca dla cza-arta samego!

Potom w te miejsce przybyła,

Abym cię na dno pie-ekieł pogrążyła!

HEROD

trzymając się oburącz tronu

A śmiałabyś się porwać na króla możnego,

1905

Co ma wielki majestat wedle boku swego,

Beczki pełne czerwieńców [125], złociste korony,

Wojska, jak gwiazd na niebie, do swojej obrony?

Jako księżyc mocniejszy nad gwiazdami świeci,

Tak ja Heród na ziemi mocniejszy od śmierci.

ŚMIERĆ

melodyjnym echowym głosem

1910

Księżyc razem z gwiazdami

Pod moje-emi stopa-ami!

pochyla mieco kosę i mówi dalej, akcentując wszystkie spółgłoski sycząc tak, żeby głos jej podobny był do brzęku ostrzonej kosy

Chociażeś tak potężny, na nic ci to wyszło,

Musisz dać pod mą kosę swoją głowę pyszną!

HEROD

próbuje zalotności

1915

Pani jasnokoścista i jak tyczka chuda,

Może mi się przebłagać luty gniew twój uda?

ŚMIERĆ

ostrzy kosę

Dawnom tę oto brzytew, dawnom już ostrzyła,

Iżbym ciebie, rakarzu [126], i do piekła strąciła!

HEROD

czołga się ku brawemu skrzydłu na klęczkach i głosem żałosnym stara się Śmierć udobruchać

Ach, droga pani, wstrzymaj się w twej złości,

1920

Dam ci złota, purpury, okryj nagie kości!

Dam ci wielkie urzędy, kosztowne bławaty,

Dam ci berło, koronę, złotogłowne szaty…

niemal dobrotliwie namawiając

Weź sobie moją żonę i synaczka mego…

1925

chciałby wszystęo w żart obrócić

Ale wstydź się zabijać króla potężnego…

ŚMIERĆ

Ja się wstydzić nie umie-em,

To nie w mym zwycza-aju,

Lecz przyjdzie tu człeczyna

1930

Z wstydliwe-ego kraju.

kiwając palcem w stronę lewego skrzydła

Pó-ójdź ino tu, Amorku, wnuczku Lucype-era,

Weź z sobą na mieszkanie tego bohate-era!

Nie nie pomo-oże,

1935

Pó-ójdź sam niebo-oże!

Herod, dawszy za wygraną, brzysuwa się bliżej do stóp Śmierci

Śmierć mówi melodyjnym, echowym głosem

Miesiąc z gwiazdami

Pod moje-emi stopa-ami!

1940

podnosi kosę w górę

Ostatni dekret i ortel [127] powiadam:

Na szyję kosę zakładam!

Herod zdejmuje koronę i rzuca ją precz

Prze z rozkaz Boski

1945

Łeb ścięty królewski!

wymawiając ostatnie słowo, udaje, że ścina Herodowi głowę z wielkim rozmachem, a on czembprędzej łeb opuszcza i płaszcz nań zasuwa

w tejże samej chwili Djabeł gwałtownym ruchem odsłania lewe skrzydło i wpada na scenę z widłami

DJABEŁ

przyskoczył do Heroda, kłuje go widłami w pośladki; Herod pociesznie bodryguje i na czworakach bełza wzdłuż rampy scenicznej ku lewemu wyjściu; Djabeł przez całą tę drogę pokrzykuje, nie żałując wideł

Tyś to?… Coś to?…

Zabij się!…

Nabij się!…

Dawnom na ciebie ja tu czekał ptaszka,

1950

Chodź ino na kwaterę do mego wujaszka!

Pójdź, pójdź do mojej szkoły,

Dam ci stągiew [128] smoły!

Królu Herodzie, za twe niegodziwe zbytki,

Pójdź do piekła, boś ty brzydki!

wychodzą

46. Melodram.Śmierć sentencje wygłasza

ŚMIERĆ

schodzi wolnym krokiem, siada na tronie i mówi pod wtór organów

1955

O jak jest nędzny ten żywot człowieka,

Ledwie się zrodzi, a już grób go czeka:

Śmierć nie ma względu — wszystkich z tego świata

Zarówno zmiata.

Przeminą, człecze, godziny cukrowe,

1960

Miną momenta i dni koronowe,

Anima [129] jeno po wiek wieków żyje,

A corpus [130] zgnije.

Otom ci purpurata [131] z tronu wysadziła,

Sama się będę sceptrem [132] królewskim bawiła:

1965

Wszelki, co mieczem jeno, albo rządzi złotem,

Legnie pokotem!

organy milkną

wraca z lewej Djabeł

DJABEŁ

A cóżeś tu zasiadła, ty chudokoścista?

Coś się tak wybieliła, coś tak bardzo czysta?

Jam Heroda następcą, mnie ten tron przystoi,

1970

Groźniejsze moje widły od kosicy twojej!

ŚMIERĆ

Pocóż się mamy wadzić, poco procesować?

Przedsię spolnie nasz urząd możemy sprawować.

DJABEŁ

Ba cóż, kiedy ślesz w piekło same li grzeszniki,

Obżartuchy, opoje, insze zbereźniki.

1975

ma ucho

Wolałbym, wierzaj aśćka, co tu wiele gwarzyć,

Pobożniejsze persony w moim kotle smażyć.

ŚMIERĆ

2 oburzeniem

Rzecz ci to niebywała i niedozwolona,

Żeby w piekle cnotliwa gorzała persona;

1980

Duszy zbożnej po śmierci rostą [133] śliczne pierza,

Pod postacią Anioła w górne leci dźwierza,

DJABEŁ

machnął ręką

Ano, panienko łaskawa,

Widzę, trudna z tobą sprawa.

Poniechajmy swarów, sprzeczek,

1985

Puśćma lepiej się w taneczek!

ŚMIERĆ

wstaje i szykuje się do tańca

Bijże o ziem swą racicą,

Miły piekieł bębennico!

Ja zasie, dzwoniąc w piszczele,

Będę udawała żele [134]!

47 TANIEC ŚMIERCII DJABŁA

Zgodnie z muzyką Djabeł tupie nogą w podłogę, a Śmierć ostrzy kosę. Nasamprzód popisuje się Śmierć, potem Djabeł. Wreszcie razem tańczą, kopiąc berło, jabłko i koronę, leżące na ziemi. Po skończonem tańcu Śmierć wybiega prawem skrzydłem tryptyku, Djabeł lewem.

EPILOG

Kolendnicy wchodzą z obydwu stron widowni, tak jak w Prologu. W gromadzie znajdują się wszyscy aktorowie tego widowiska. Ustawiają się na scenie, z Gwiazdarzem pośrodku.

48 ŚPIEW KOLENDNIKÓW

1990

Coraz to dalej,

Szopa się wali,

Józef nieborak

Kijem podpiera.

Wiatr zewsząd wieje,

1995

Nic nie zagrzeje,

Wicher do reszty

Strzechę obdziera…

nabożnie

Wiwat Pan Jezus!

2000

Wiwat Maryja!

wesoło

Wiwat Święty Józef!

Cała kompanija!

Amen, amen,

2005

Amen, amen, amen,

Amen, amen,

Amen!

oddając pokłon widzom

Za kolendę dziękujemy,

Zdrowia, szczęścia winszujemy

2010

Na ten Nowy Rok!

Bądźcie, państwo, szczęśliwymi,

Oraz błogosławionymi

Na ten Nowy Rok!

KONIEC

POMYSŁ „PASTORAŁKI” I RÓŻNE PRÓBY JEJ WYKONANIA

2014

Pomysł „Pastorałki” powstał na wiele lat przed wojną. Misterjum o Bożem Narodzeniu miało rozpocząć łańcuch widowisk obrzędowych, w skład których weszłyby misterja pasyjne i wielkanocne, obrzędy czterech pór roku, wesele wiejskie oraz t. zw. „tańce śmierci”. Inny cykl stanowić miały ballady ludowe i piosenki staropolskie w kształt sceniczny ujęte. Przemyśliwałem także nad reinscenizacją dawnych komedjo-oper, wodewilów mieszczańskich i t. p. antyków scenopisarskich.

2015

Te romantyczne odloty w przeszłość wytłumaczyć się dają mojem „wychowaniem krakowskiem”. Kraków w latach mojego dzieciństwa był jeszcze sceną, na której przez cały rok odgrywała się większość owych widowisk ludowych, a te, które zaginęły, łatwo dawały się w imaginacji odbudować na podstawie ustnej lub pisemnej tradycji.*) A tak się jeszcze złożyło, że od dziecka mogłem grzebać w „Kolbergach”, różnych zbiorach pieśni, w starych nutach i egzemplarzach teatralnych. Wkrótce potem rozbiła się „bania z poezją” nad Krakowem i szary kopersztych zmienił się w wielobarwną malowankę.

2016

To Wyspiański wkroczył do gmachu, wzniesionego na placu Świętego Ducha (!), tuż obok starożytnego kościołka Świętego Krzyża (!). I natychmiast teatr krakowski stał się Wawelem, a Wawel w teatr się przemienił. Za poetą-guślarzem wcisnął się przez zapadnie, spłynął z paldamentów na stalowych „flugach” i kręgiem scenę opasał korowód dobrze nam znanych, a jakby zapomnianych postaci. Spotykaliśmy je w szopce, na Rynku, w kościołach i wioskach okolicznych, a nie wiedzieliśmy, że są tak piękne i na coś w sztuce przydać się mogą. Zaraz też w „żywym teatrze” wszystko się przeobraziło i głębszego sensu nabrało: procesja i Lajkonik, wesela chłopskie, cwałujące z Bronowice do Marjackiego kościoła środkiem rynku, wianki i odpusty, — a przedewszystkiem Wawel i szopka.

2017

Wawel, wprowadzony na scenę w obydwu „Legendach”, „Wyzwoleniu”, „Bolesławie Śmiałym”, „Akropolis”; Wawel, mający zastąpić Elsinor w inscenizacji „Hamleta”, Wawel, pomyślany jako Akropolis Krakowski, z teatrem monumentalnym (niby Dionizosa), na południowym stoku wzgórza zbudowanym! A szopka krakowska, która zapożyczyła część swej architektury od katedry wawelskiej; szopka, której wpływ na fakturę sceniczną „Wesela”, „Bolesława” i większości dramatów Wyspiańskiego ślepy by zobaczył!

2018

Cóż dziwnego, że niektórym teatrologom, między innymi i mnie, rzucić się musiała w oczy pewna filjacja, zachodząca między rudymentami polskiej sztuki scenicznej a mickiewiczowską koncepcją teatru słowiańskiego przyszłości? Trójpiętrowość szopki, jej dramat, obejmujący w zarysie całokształt poezji ludowej, a kończący się „wielkiem proroctwem” — czyż nie o takim teatrze marzył Mickiewicz w Kolegjum Francuskiem? Czyż nie pod taki właśnie teatr podwaliny kłaść począł Wyspiański? I wierzyliśmy wtedy, nieliczni fanatycy polskiego teatru monumentalnego, w rychłą możliwość jego realizacji. Wtedy to nosiłem się z myślą opracowania scenicznego szeregu widowisk ludowych na cały „rok krakowski”, a w plany moje wtajemniczałem kolegę z ławy szkolnej, początkującego wówczas aktora, Juljusza Osterwę.

2019

Nie potrzebuję chyba dodawać, że chodziło mi jedynie o ukazanie nowych możliwości scenicznych i przygotowanie materjału formalnego do inscenizacji wielkiego repertuaru polskiego. Stan bowiem tej inscenizacji w owej epoce wołał o pomstę do nieba. Nie miałem żadnych aspiracyj dramatopisarskch i nie ambicjonowałem na punkcie naukowego „pobielania grobów” czyli rekonstrukcji starożytności teatralnych. Z konieczności jednak musiałem teoretyzować. Ale w moich podróżach po całym obszarze dziejów teatru, odbywanych pod kierunkiem mistrza mojego i przyjaciela, Edwarda Gordona Craiga, nie straciłem łączności z marzeniem dawnem. Owszem, myśl przeciwstawienia teatru monumentalnego rozpanoszonej na ziemiach polskich tandecie pseudo-literackiej, pseudo-polskiej i pseudo-realistycznej, dziś jeszcze, najspokojniej w świecie, zatruwającej widownie naszych teatrów „eklektycznych” — myśl ta pogłębiła się we mnie i wzmocniła moją postawę estetyczną wobec przestarzałego, bezmyślnego i szablonowego niby-realizmu techniki dramatopisarskiej, gry aktorskiej i formy inscenizacyjnej.*)

2020

Wojna — i to, co po niej nastąpiło, nauczyła pracowników sztuki, że zadania ich nie mogą ograniczać się li tylko do wysiłków czysto artystycznych, że „Sztuka jest bronią” i że pierwej należy organizować „teatr wojujący, zanim się plany „teatru triumfującego” kreśli. Ten nowy pogląd na społeczne zadania teatru nie odrazu wycisnął piętno na mojej pracy reżyserskiej i inscenizacyjnej. Dosyć osamotniony na drodze do reformy teatru konwencjonalnego, musiałem przyjąć taktykę posuwania się naprzód etapami. Wynikł stąd przymus chwilowego cofnięcia się i odrobienia rzeczy jeszcze niezrealizowanych, a dla dalszego rozwoju koniecznych (stylizacja „starego teatru”, inscenizacja widowisk nierealistycznych, abstrakcjonizm inscenizacyjny). Z tego właśnie okresu datuje się „Pastorałka”, oraz szereg widowisk religijnych, ludowych, stylizowanych komedjo-oper itp., grywanych w Reducie i w pierwszych miesiącach Teatru im. Bogusławskiego. „Pastorałka” jest tylko dokumentem pewnego okresu mej pracy teatralnej, Niczem więcej.

2021

Temat zasadniczy „Pastorałki”, ozdobiony licznemi intermedjami i bardziej szopkowo niż misteryjnie ujęty, ukazał się po raz pierwszy na scenie Teatru Polskiego w Warszawie w r. 1919. Konstrukcja sceny, pomysłu W. Drabika, naśladowała szopkę krakowską, pozwalając akcji rozwijać się na dwóch piętrach i w bocznych wieżycach.

2022

Tekst i forma nowej wersji kształtowały się w latach 1923 i 1924 w Reducie.

2023

Tu zadecydowałem się uwypuklić wszystkie momenty misteryjne, a folklor przedstawić, że się tak wyrażę, „na surowo”, bez kunsztownych wymysłów i burleskowych przejaskrawień „zawodowego” teatru. Zamierzeniom moim sprzyjało znakomicie ubóstwo środków technicznych, a jeszcze więcej młodość i entuzjazm Redutowców. Ton, osiągnięty przez Redutę, był czemś jedynem w swoim rodzaju i na innych scenach, w innych warunkach artystycznych i w innym nastroju nie dał się powtórzyć.

2024

Godzi się zaznaczyć, że aktorzy redutowi w owym czasie z humorem ludzi świętych uprawiali cnotę niewiarogodnej wprost nędzy, co nie przeszkadzało imśpiewać, tańczyć, grać najmniejsze role, statystować, sporządzać rekwizyty i kostjumy — bezimiennie, gdyż afisz nie podawał ich nazwisk.

2025

Nie mogąc inaczej tym arcydoskonałym kolendnikom wyrazić mej nieskończonej wdzięczności, dekonspiruję po raz pierwszy nazwiska głównych wykonawców „Pastorałki”: MARIA — Mysłakowska, JOSEPH — 4. p. Turczyński i Zbyszewski, ARCHANIOŁ MICHAŁ — Żabczyńska i Knobelsdorf, ARCHANIOŁ GABRYEL — Żabczyński, ADAM — Jaracz i Brodzikowski, EWA — Perzanowska, Kuncewiczówna, Wiercińska, KRÓL KACPER — Kochanowicz, KRÓL MELCHER — Wierciński, KRÓL BALTAZAR — Miciński, KORYDON —4. p. Poręba i Al. Wasiel, MAŚCIBRZUCH — Zbyszewski i Arnoldt, DAMETA — Zawistowski, CHLEBURAD — Żabczyński, RYCZYWÓŁ — Bog. Wasiel, BARTOS — Kiernicki, ŻYDEK — Jamiński, RABIN — Janicki, HEROD — Chmielewski, HERODOWA — Hohendlinger i Kunina, KARCZMARKA — Jakubowska, SMIERĆ — Hollakowa, Hohendlinger i Życzkowska, DIABEŁ — Zawistowski.

2026

Reduta w swych pierwszych podróżach po całej Polsce opierała repertuar przeważnie na „Pastorałce”, „Misterjum Wielkanocnem” i piosenkach ludowych i staropolskich, przeze mnie inscenizowanych („Pochwała wesołości”).

2027

Poza Redutą wystawiały „Pastorałkę” następujące teatry: krakowski, toruński, bydgoski, lubelski (pod dyr. St. Wysockiej), dwukrotnie Teatr Nowy w Poznaniu i Teatr im. Bogusławskiego w Warszawie.

2028

Muzykę do „Szopki Staropolskiej”, (granej w r. 1919 w Teatrze Polskim), w liczbie 80 numerów, skomponowałem sam, Częścią tego materjału, odpowiednio zmodyfikowanego, posłużyłem się w roku 1923 w Reducie. Nie mając pieniędzy na orkiestrę, kierownictwo Reduty orzekło, abym ja do śpiewów na fortepianie, ustawionym na widowni, akompanjował — i, jak twierdzili Osterwa i Limanowski, tak było najlepiej. W r. 1924 skorzystaliśmy ze współpracy naszego „brata muzycznego'', świetnego organisty i choralisty, Bronisława Rutkowskiego. Wówczas to część muzyczna „Pastorałki” wzbogaciła się o szereg chorałów z r. 1635, a muzykę ludową zinstrumentował Rutkowski na zespół smyczkowy i klarnet.

2029

W teatrze im. Bogusławskiego wykonano „Pastorałkę” z muzyką w układzie moim i jednego z najwybitniejszych dziś przedstawicieli młodszej muzyki polskiej, Jana Maklakiewicza.

Warszawa, listopad 1929 Leon Schiller

SŁOWO OD WYDAWCY

2030

Jednem z najistotniejszych i najpilniejszych zadań Instytutu Teatrów Ludowych jest wypracowanie dla zespołów ludowych odpowiedniego repertuaru, i to w najróżnorodniejszych jego kształtach, z uwzględnieniem całej, jakżeż, rozległej! — skali artystycznych możliwości. A chodzi tu o sprawę kulturalnej wagi, bo o podniesienie owych wielotysięcznych, corocznie we wszystkich zakątkach kraju coraz skwapliwiej uprawianych prac teatralnych, do poziomu sztuki.

2031

Rozpoczynamy zaś ten dział wydawnictw od najwyższego w repertuarowej skali tonu, od misterjum. Czynimy to z rozmysłu: by odrazu chwycić niejako szerszy i pełniejszy oddech, a tem samem by sprawę teatru ludowego do poważniejszej roli wydźwignąć. Że zaś „Pastorałka”, mimo misteryjnego charakteru, jest oparta na bardzo popularnych, do dziś w Polsce żywych tradycjach kolendniczych, że jest związana ściśle z najpiękniejszem u nas w treści i formach świętowaniem, z Godami, — to można się spodziewać, że jej wysoki poziom artystyczny, jeżeli nie w zupełności, to przynajmniej w znacznym stopniu nawet dla wiejskich zespołów będzie osiągalny.

2032

Zresztą należy zgóry przewidywać, że wykonawcy czyli kolendnicy ludowi, realizując w miarę sił choćby tylko wybrane „sprawy, nie całe misterjum, niekoniecznie będą się trzymać ściśle tekstów zestawionych w „Pastorałce”, że często niektóre kolendy będą zastąpione miejscowemi, tradycyjnie w danej okolicy śpiewanemi, że niejeden motyw mużyczny w wykonaniu prawdziwej wiejskiej kapeli uzyska inne, własne, góralskie czy kurpiowskie, przyozdobienia. Zapewne w podobny sposób zaznaczą się przytem i odrębności ludowej gwary. To już będzie sprawa rozwoju i żywotności nietyłko teatru ludowego, ale wogóle ludowej kultury.

2033

Wróćmy do samej „Pastorałki”. Rzecz, ujęta w formę ludowego misterjum, jako synteza polskich tradycyj kolendniczych z obszaru kilku wieków, z wyzyskaniem materjałów etnograficznych, jest nietylko owocem źródłowych studjów autora w zakresie tekstów religijnych i muzyki, ale i zdecydowaną w stylu kompozycją literacko-widowiskową, wyposażoną w szczegółowy, a w swej plastyce teatralnej wnikliwy komentarz inscenizacyjny i reżyserski.

2034

Nadto całość misterjum jest pomyślana w jednolitym, swojskim, wybitnie polskim charakterze. Tę właśnie swojskość treści i jej artystycznego wyrazu ma podkreślać prosta, ale pieczołowicie obmyślana szata graficzna wydawnictwa.

2035

Niech wolno będzie sobie tuszyć, że dzięki tym wartościom „Pastorałkę” naszą będziemy co rok na Gody nietylko w zespołach kolendniczych odgrywać, ale i w polskich rodzinach powszechnie śpiewać, a także że szczerem, nabożnem wzruszeniem czytać, jako „księgę ubogich”, prostą, a przecież w owej prostocie piękną, sercu polskiemu miłą i bliską.

Warszawa, czerwiec 1931 Instytut Teatrów Ludowych

Przypisy

[1]

silentium — uciszcie się. [przypis autorski]

[2]

Historia de Domini Nativitate — Historja o Bożem Narodzeniu. [przypis autorski]

[3]

pątowanie — pielgrzymka. [przypis autorski]

[4]

jasło — żłób, żłobek; także: jasełko, jasłeczko. [przypis autorski]

[5]

wiera — zaiste, zaprawdę. [przypis autorski]

[6]

tołumbas — wielki bęben. [przypis autorski]

[7]

kurancik — żywa mełodja taneczna. [przypis autorski]

[8]

kłopić się — kłócić się. [przypis autorski]

[9]

Magnificat anima mea Dominum (…) salutari meo! — Wielbij duszo moja Pana, i rozradował się duch mój w Bogu, Zbawicielu moim. [przypis autorski]

[10]

item (łac.) — również. [przypis autorski]

[11]

płatnerz — rzemieślnik, wyrabiający pancerze. [przypis autorski]

[12]

pasamonnik — szmuklerz. [przypis autorski]

[13]

kołeśnik — kołodziej. [przypis autorski]

[14]

boreasz — wiatr północny, chłodny. [przypis autorski]

[15]

alterować się — niepokoić się, martwić się. [przypis autorski]

[16]

Panagabóg — Pomagabóg — Pomagaj Bóg — Szczęść Boże. [przypis autorski]

[17]

trzos — skórzany pas, będący jednocześnie torbą na pieniądze. [przypis autorski]

[18]

tartas — hałas. [przypis autorski]

[19]

profesja — zawód. [przypis autorski]

[20]

alkierz (5) — boczna izba. [przypis autorski]

[21]

dżwierza (52, 168) — drzwi. [przypis autorski]

[22]

barłożeczkoma, bydłątkoma (53), ołtarzykoma (54) — forma dawnej liczby podwójnej. [przypis autorski]

[23]

pogłowniczek — kobiece okrycie głowy, rąbek. [przypis autorski]

[24]

przypaśniczek — zapaska, fartuch. [przypis autorski]

[25]

salty czynić — tańczyć, skakać. [przypis autorski]

[26]

madrygał — wiersz lekkiej treści, gatunek pieśni. [przypis autorski]

[27]

pastores et reges — pasterze i królowie. [przypis autorski]

[28]

kanaczek (64) — drogocenny naszyjnik. [przypis autorski]

[29]

Ite armenta (…) Thybijas — [przypis autorski]

[30]

dudlić (69) — grać na dudzie. [przypis autorski]

[31]

duda, dudy, dudki (69, 81, 84, 87, 89, 104) — instrument mużyczny w rodzaju piszczałki. [przypis autorski]

[32]

antałek (69) — beczułka. [przypis autorski]

[33]

alkiermes — gatunek wódki. [przypis autorski]

[34]

łebsko (70) — dobrze, doskonale. [przypis autorski]

[35]

weno (71) — okrzyk przerażenia. [przypis autorski]

[36]

Angelus pastoribus (…) — Tekst łaciński popularnej kolędy Anioł pasterzom mówił. [przypis autorski]

[37]

mores (76) — karność. [przypis autorski]

[38]

Gloria in excelsis Deo (…) — Chwała Bogu na wysokości, a na ziemi pokój ludziom dobrej woli. [przypis autorski]

[39]

steczka (81) — ścieżka. [przypis autorski]

[40]

cantus (82) — śpiew. [przypis autorski]

[41]

surma, surmeczka (83) — dęty instrument muzyczny. [przypis autorski]

[42]

amorka (83) — viola d'amour, dawny instrument muzyczny smyczkowy. [przypis autorski]

[43]

fajfery (83) — piszczałki. [przypis autorski]

[44]

ducymela (83) — instr. muzyczny. [przypis autorski]

[45]

sztof, sztofik (84) — kwaterka. [przypis autorski]

[46]

szałamaja (85, 89, 119, 155) — franc. chalumeau, niem. Schalmej, drewniany instrument muzyczny, prototyp klarnetu. [przypis autorski]

[47]

maryna — basica, basetla. [przypis autorski]

[48]

puzon (85) — instrument muzyczny dęty, metalowy. [przypis autorski]

[49]

bandura (135) — instrument muzyczny, strunowy, szarpany. [przypis autorski]

[50]

kobza (89) — gajdy — dęty instrument muzyczny z miechem. [przypis autorski]

[51]

regala a. regał — małe organy. [przypis autorski]

[52]

krotochwila —- krotofila (91, 129, 149), krótka zabawa, rozrywka. [przypis autorski]

[53]

aroma (92) — zapach, woń. [przypis autorski]

[54]

siulem lajchem (93) — salem alejkum — szolem lajchem — arab. pokój z tobą, pozdrowienie mużułmanów. [przypis autorski]

[55]

łebski (44) — zdolny, tęgi. [przypis autorski]

[56]

kim (96) — żyd. chodź. [przypis autorski]

[57]

wciórności (97) — wszyscy djabli. [przypis autorski]

[58]

dumer goj (97) — głupi goj, żydowskie przezwisko chrześcijanina. [przypis autorski]

[59]

fue — fur (97) — żyd. jedź. [przypis autorski]

[60]

sztyl (98) — żyd. cicho. [przypis autorski]

[61]

cy wenig (98) — żyd. za mało. [przypis autorski]

[62]

sy git (98) — żyd. dobrze. [przypis autorski]

[63]

gaj weg (99) — żyd. idź precz. [przypis autorski]

[64]

auf majne munes (99) — żyd. na moje sumienie. [przypis autorski]

[65]

cymes (99) — żyd. coś przyjemnego. [przypis autorski]

[66]

ganef (100) — złodziej, przekleństwo żydowskie. [przypis autorski]

[67]

szczupiałeczki (105) — szczupaki. [przypis autorski]

[68]

malmurowy (106) — marmurowy. [przypis autorski]

[69]

Dormi, dormi, o Puelle (…) Non phantasmatum horrores — Śpij, śpij, o chłopczyku, nie zakłócą ci snu ani burze, ani krzyki, ani dolegliwości, ani straszne widziadła senne. Boś ty jest jedynym Bogiem. Śpij, śpij, sprawco życia, nieskończonej miłości, śpij Jezu, ach śpij w tym prostym jasłeczku, boś ty jedyny nasz. [przypis autorski]

[70]

salve (110, 131) —- witaj. [przypis autorski]

[71]

firmament (110, 132) — sklepienie niebieskie. [przypis autorski]

[72]

konkokcja (112) — trawienie. [przypis autorski]

[73]

mizerja (113, 153) — ubóstwo. [przypis autorski]

[74]

pławają (113) — pływają. [przypis autorski]

[75]

angioł, angelus (82, 117, 132) — anioł. [przypis autorski]

[76]

kantyczka (117) — pieśń. [przypis autorski]

[77]

aurora (117) — jutrzenka. [przypis autorski]

[78]

gajdus (118) — kobziarz, muzykant. [przypis autorski]

[79]

gęśl (118) — skrzypce. [przypis autorski]

[80]

fawor (127) — łaska. [przypis autorski]

[81]

antypody (127) — mieszkańcy drugiej półkuli. [przypis autorski]

[82]

famona (128) — fama, wieść. [przypis autorski]

[83]

altembaśny (128) — złotolity. [przypis autorski]

[84]

simiae (128) — małpy. [przypis autorski]

[85]

monstra (128) — potwory. [przypis autorski]

[86]

urjański — orjentalny, wschodni [przypis autorski]

[87]

Oryjent (131) —- Wschód. [przypis autorski]

[88]

magus (131) — mędrzec wschodni. [przypis autorski]

[89]

sciencja (131) —- wiedza, nauka. [przypis autorski]

[90]

rex Orientis (132) — król Wschodu. [przypis autorski]

[91]

thronus (132) — tron. [przypis autorski]

[92]

Salwator (132) — Zbawiciel. [przypis autorski]

[93]

peregrynacja (132) — podróż. [przypis autorski]

[94]

krom (133) — prócz. [przypis autorski]

[95]

ambaje (135) — bajki, plotki, niedorzeczności. [przypis autorski]

[96]

duby smalone (135) — brednie. [przypis autorski]

[97]

adjutor (38) — pomocnik. [przypis autorski]

[98]

kimera (138) — żyd. chodź tutaj. [przypis autorski]

[99]

Odunaj (140) — hebr. Adonaj — Bóg. [przypis autorski]

[100]

mandata (143) — rozkazy. [przypis autorski]

[101]

froncymer (141) — fraucymer, pokój kobiecy, damy dworu. [przypis autorski]

[102]

galarda (145) — dawny taniec. [przypis autorski]

[103]

Ancykryst (145) — lud. Antychryst. [przypis autorski]

[104]

Infinitae bonitatis (…) Nascitur mortalis — Ach, dobroci niezmierzonej I miłości nieskończonej Widok nam stawią jasłeczka. Ogień chłodnieje, Miłość ziębnieje, Zamilka słowo, W pieluszkach owo Bóg nieśmiertelny — Człowiek śmiertelny. [przypis autorski]

[105]

infant — syn. [przypis autorski]

[106]

applaudować (152) — oklaskiwać, pochwałać. [przypis autorski]

[107]

Venientes Betleem — Przyszedłszy do Betleem, padłszy na kolana, z radością witamy Nowotnego Pana. Witaj nasz niebieski Paniczu malutki, cały rozkoszny, bardzo rumianiutki; czemuż tak ubogo leżysz, przesławne chłopię, czemu nie masz poduszki, ani białej koszuli, Oto ze wschodu jesteśmy królowie… dary symboliczne itd. [przypis autorski]

[108]

afekt (53) — miłość. [przypis autorski]

[109]

Witaj, pobożna Rodzicielko, ozdobo skromności,

niech cię wychwala język ust anielskich.

Panną będąc, poczęłaś, jako panna porodziłaś,

panną po narodzeniu Syna pozostałaś,

Boże nasz, utajony w chłopięcym ciele,

wszyscy Cię wyznawamy, z pokorną prośbą

wołając: zmiłuj się, zmiłuj nad nami,

Święta Maria i Joseph, módlcie się za nami.

[przypis autorski]

[110]

altembas (154) — złotogłów, tkanina złotem tkana. [przypis autorski]

[111]

bławaty (154, 165) —- tkanina jedwabna. [przypis autorski]

[112]

baczmagi (154) — obuwie, sandały. [przypis autorski]

[113]

kornet (154) — odmiana trąby. [przypis autorski]

[114]

motet (154) — utwór chóralny. [przypis autorski]

[115]

skoczek (154) — tanecznik. [przypis autorski]

[116]

multanki, multaneczki (155) — piszczałki. [przypis autorski]

[117]

Crudelis Herodes, Deum — Okrutny Herodzie, czemu to lękasz się, że Bóg król przyszedł na świat? Toć nie wydziera rzeczy ziemskich Ten, który dajeć królestwo niebieskie. [przypis autorski]

[118]

czechło (161, 164) — prześcieradło, koszula śmiertelna. [przypis autorski]

[119]

nacja (162) — narodowość. [przypis autorski]

[120]

konwersacja (162) — rozmowa. [przypis autorski]

[121]

rabi (162) — hebr. nauczyciel, mistrz. [przypis autorski]

[122]

Ryjoch (163) — przypuszczalnie z hebr. ruach=wiatr, ruach roo= zły duch. [przypis autorski]

[123]

Malkamufes (163) — przypuszczalnie z hebr. melech = król, władca, malko = królowa, mojfesz=cud,— cudowny, wszechwładny król. [przypis autorski]

[124]

czechło (161, 164) — prześcieradło, koszula śmiertelna. [przypis autorski]

[125]

czerwieniec (164) — czerwony złoty, dukat. [przypis autorski]

[126]

rakarz (165) — oprawca. [przypis autorski]

[127]

ortel (166) — wyrok. [przypis autorski]

[128]

stągiew (167) — naczynie. [przypis autorski]

[129]

anima (167) — dusza. [przypis autorski]

[130]

corpus (167) — ciało. [przypis autorski]

[131]

purpurat (167) — dostojnik, ubrany w purpurę, król. [przypis autorski]

[132]

sceptr (167) — berło. [przypis autorski]

[133]

rostą (168) —- starop. rosną. [przypis autorski]

[134]

żele — czynele, talerze mosiężne, instrument perkusyjny. [przypis autorski]

Spis treści

Leon SchillerPastorałka 1 Misterjum ludowe w układzie Leona Schillera muzyka Leona Schillera i Jana Maklakiewicza

Prolog

I CHORAŁ

CHÓR

PROLOGUS

2 Śpiew kolendników

KOLENDNICY

Sprawa pierwsza. Upadek pierwszych rodziców

3 Preludjum organowe na temat „Ach, zła Ewa narobiła”

ADAM

EWA

ADAM

EWA

ADAM

4 Śpiewka Adama

EWA

DJABEŁ

EWA

DJABEŁ

EWA

DJABEŁ

EWA

5 Śpiewka Adama

EWA

ADAM

ARCHANIOŁ-MICHAŁ

ADAM

ARCHANIOŁ-MICHAŁ

ADAM

ARCHANIOŁ-MICHAŁ

EWA

ARCHANIOŁ-MICHAŁ

ADAM

ARCHANIOŁ-MICHAŁ

ADAM

EWA

ADAM

EWA

DJABEŁ

ADAM

DJABEŁ

ADAM

DJABEŁ

ADAM

DJABEŁ

ARCHANIOŁ MICHAŁ

DJABEŁ

ARCHANIOŁ-MICHAŁ

6 CHÓR

MĘŻCZYŹNI

KOBIETY

Sprawa druga. Zwiastowanie

7 CHORAŁ

8 Preludjum organowe na tematach „Archanioł Gabryel”, „Magnificat” i „Z porady Trójcy Świętej”

ARCHANIOŁ GABRYEL

MARIA

ARCHANIOŁ GABRYEL

MARIA

ARCHANIOŁ GABRYEL

MARIA

ARCHANIOŁ GABRYEL

MARIA

ARCHANIOŁ GABRYEL

MARIA

ARCHANIOŁ GABRYEL

MARIA

ARCHANIOŁ GABRYEL

9 Chorał

Sprawa trzecia. Maria i Joseph w Betleem noclegu szukają

PROLOGUS

PACHOŁ

10. Dwuśpiew Maryi i Josepha

MARIA

JOSEPH

JOSEPH

MARIA

JOSEPH

KARCZMARKA

MARIA

Leon SchillerPastorałka
1
Misterjum ludowe

w układzie Leona Schillera

muzyka Leona Schillera i Jana Maklakiewicza