Spis treści

    1. Broń: 1 2
    2. Chłop: 1
    3. Dziedzictwo: 1
    4. Hańba: 1
    5. Koń: 1
    6. Krew: 1
    7. Lud: 1 2
    8. Naród: 1
    9. Odwaga: 1
    10. Przyroda nieożywiona: 1
    11. Rycerz: 1 2 3
    12. Samotność: 1
    13. Smutek: 1
    14. Strach: 1
    15. Sława: 1
    16. Walka: 1
    17. Śmierć: 1

    Kazimierz Przerwa-TetmajerElegia na śmierć Czarnego Zawiszy[1]

    1
    U Dunaju[2], u szerokiej rzeki,
    stanął cesarz z wojskami licznemi.
    O! jakiż świat daleki
    do swojej ziemi…
    5
    Cesarz Zygmunt[3], z Luksemburga pan,
    przy nim panów i rycerzy wian[4].
    O! jakież smutne są przeczucia duszy…
    Tak zaporą legli Turkom wbrew[5],
    z Luksemburga cesarz Zygmunt, lew.
    10
    Przy nim panów i rycerzy mnogo,
    z których każdy kopię w boju kruszy.
    O! jakże srogą
    jest melancholia duszy…
    Oblegali miasto[6], przed sułtanem[7],
    15
    lecz on przyszedł z wojskiem chorągwianem.
    A gdy wojsko sułtana ujrzeli,
    wartownicy do pana bieżeli;
    do Zygmunta, rzymskiego cesarza,
    wszystkich Niemców pana i mocarza.
    20
    Strach, RycerzZląkł się Zygmunt i jego rycerze,
    choć się każdy zdał życiem ofiarny[8];
    wszystkich blady lęk za włosy bierze,
    ale nie zląkł się Zawisza Czarny[9].
    HańbaO świtaniu uciekała rzesza,
    25
    cesarz Zygmunt dumny i dostojny — —
    od Dunaju wstecz wojsko pośpiesza,
    każdy rycerz ozdobny i zbrojny;
    z schylonymi wstydem na pierś głowy[10]
    uciekają przed strasznymi łowy[11]
    30
    rozpędzonej poza nimi wojny.
    Jadą, jadą o świtaniu słońca,
    lecz to słońce na plecy im świeci,
    na ich plecach lśni blacha błyszcząca,
    lecz Zawisza został samotrzeci[12].
    35
    Dwaj pachołcy przy nim pozostali,
    prości ludzie, ubodzy i mali,
    ze zagrody wyszli polskich kmieci[13].
    Tak samotrzeć Zawisza pozostał,
    nie by dufał[14], aby wrogom sprostał,
    40
    bowiem wiedział, że nie jest człek święty,
    którym Pan Bóg posyła anioły,
    ale znał się w rycerstwie poczęty
    i czcił miecz swój, ogromny i goły.
    Zląkł się Zygmunt i jego rycerze,
    45
    choć się każdy zwał życiem ofiarny,
    wszystkich blady lęk za włosy bierze,
    ale nie zląkł się Zawisza Czarny.
    Ani mu to cnota, ni nadgroda[15],
    ani mu się cześć za to należy;
    50
    Rycerznie znać lęku jest dusza rycerzy —
    to tak kwitnie, jak kwiat wśród ogroda,
    gdy posiany, oplęt[16], podlewany —
    to rzecz zwykła, nikt się nie cuduje[17]…
    Któż się dziwi, kogo Bóg werbuje,
    55
    że ten kroku nie dał[18] przed pogany?…
    Ach! Jak smutną jest duszy zaduma,
    gdy nad głową nieszczęście łopota[19]…
    Ach! Jak gorzką jest duszy tęsknota,
    gdy w świat cały[20] z nikim się nie kuma[21]…
    60
    Ach! Jak ciężką jest samotność duszy,
    gdy się wszystko koło człeka łamie…
    Smutek, SamotnośćAch! Jak zwisa zbezwładnione[22] ramię,
    gdy się serce w piersiach z żalu kruszy…
    Ach! Jak strasznie czuć jest opuszczenie…
    65
    W puste serce wąż bólu się wsuwa,
    i żelazną obręczą je skuwa
    krew mieniące[23], zabójcze milczenie…
    Ach! Jak twardo głucha ziemia jęczy,
    gdy samotna stopa ją uderza — —
    70
    którą oko samotne przemierza,
    jak posępna jest ta gloria tęczy…
    Ach! Jak smutnym jest żywot człowieka,
    który nadrósł[24] ludzkiego żywota — —
    pozostaje mu tylko tęsknota — —
    75
    ani wzywa kogo, ani czeka,
    ni spodziewa się, ku komu dąży,
    żal się przed nim sunie, jak chorąży[25],
    i nad głową widzi próżnię świata,
    w gwiazdy sianą[26] bezdenną kopułę;
    80
    jego serce więdnie, jak kwiat czułe,
    i liść śmierci nad sobą zaplata…
    Nieprzyjaciel to k'niemu[27] nie dąży,
    nie ma nazwy dlań wrogów nawała —
    Rycerzon tu stoi: trwałości chorąży,
    85
    pan swej duszy, władca swego ciała,
    ślubowany sam sobie i wpięty
    w własne koło swego przeznaczenia,
    ani wrogi, śmiały, ni zawzięty,
    tylko rycerz…
    90
    Na miecz swój spogląda,
    miecz ze stali kuty i z płomienia,
    krwią nabrzmiały, chociaż krwi nie żąda.
    Broń, SławaW złym przeczuciu na miecz swój poziera[28],
    bije trwogą serce bohatera.
    95
    I powiada sam w sobie: o mieczu,
    zaliś[29] nie jest ty w Polsce ostatni?
    Będą, będą rycerze szkarłatni,
    lecz czy ciebie nie będą w odwieczu[30]
    wspominali — żeś był miecz ostatni?
    100
    I czy będzie jeszcze w Polsce ręka,
    która taki, jak mój, miecz podniesie —
    czy się serce polskie nie zalęka,
    że się zbłąka w mych wawrzynów[31] lesie?
    Czy na taką potęgę i chwałę
    105
    będzie serce w sumieniu dość śmiałe?
    O mój mieczu, o mieczu mój krwawy,
    zaliś nie jest ty w Polsce ostatni?
    Będą jeszcze rycerze szkarłatni,
    lecz nie będąż Hektorowej[32] sławy?
    110
    O mój mieczu, w dalekim Dunaju
    utopiony, stracony dla kraju…
    DziedzictwoSłyszę imię me w wieków rozłogu[33],
    jak na turzym zatrąbione rogu,
    płynie echem, lecz się nie uderza
    115
    O hełm niczyj, ni się od puklerza[34]
    niczyjego odbite nie wraca,
    lecz się w echu, jak chmura, roztraca…
    Jako z woru owsa, tak się sieje
    ziarno z mego krwawego nazwiska
    120
    I na głowy spada, i połyska,
    ale w żaden się szyszak[35] nie dzieje[36]
    i nikomu zeń kłosu na głowie
    wzwyż tryumfu nie pną aniołowie[37]…
    O mój mieczu, o mieczu mój krwawy,
    125
    zaliś nie jest ty w Polsce ostatni?
    Będą jeszcze rycerze szkarłatni,
    lecz nie będzie już serc bez obawy,
    serc bez lęku…
    W świat z daleka widno[38]
    130
    Turkom Niemców ucieczkę bezwstydną.
    Pan Zawisza do ołtarza wstawa[39]
    I z cichego wychodzi namiotu —
    na miecz wsparta[40] jego ręka prawa,
    a twarz smutku pełna, nie kłopotu.
    135
    Cóż kłopotać się[41], gdy jedno czeka,
    czyj duch nadrósł w głębizny człowieka…
    IChłop, Lud, Odwaga poglądał na tych, którzy, mali,
    sami jedni przy nim pozostali;
    proste chłopy polskie, hen ze Spiża[42]
    140
    za starostą swym spiskim przybyłe —
    patrzą śmiało, gdy się śmierć przybliża,
    patrzą śmiało w otwartą mogiłę…
    O, maluczcy olbrzymiego ducha!
    Oto jeden na ligawce[43] dzwoni[44],
    145
    na ligawce górskiego pastucha,
    drugi wsparł się na włóczni i słucha —
    cóż w ich duszach? Kędy[45] myśl ich goni?
    Cóż w ich duszach?
    Przyroda nieożywionaO ten czas znad borów,
    150
    z nad łąk mokrych na spiskiej równinie
    wstaje opar czerwony i płynie,
    zrąb[46] Łomnicy[47] słoni[48] do połowy,
    a ponad nim, w zarzewiu kolorów,
    trzon jej czarny pod niebo się wspiera,
    155
    trzon ogromny, czarny, granitowy,
    na kształt orła, co ziemię przeziera[49]…
    LudAch! daleko!… Lecz tu, w świcie słońca,
    czarny rycerz świeci jak Łomnica,
    i tak oko tych chłopów zachwyca,
    160
    jak moc Tater[50] nad nimi stojąca.
    On ich zaklął w swój widok… Nad głowy
    pan im Czarny rozpiął ręce obie — —
    oto w jednym chowan[51] będę grobie
    z tobą, ludu… Broń, KrewMój miecz Achillowy[52],
    165
    który święte ciął na poły[53] sprawy,
    a nie poniósł nigdy podłej szczerby,
    z wami legnie strudzony i krwawy,
    i to będą rdzawe jego herby.
    Dla was, chłopi, ta krew, co na czoła
    170
    z mego miecza wam spłynie, anioła[54]…
    KońDosyć! Konia małego!
    Czy duchy?
    Czyli perskie rozszalałe diwy[55]?
    WalkaLeci rycerz z postaci straszliwy,
    175
    na kształt ziemię rwącej zawieruchy;
    pod nim konik brzuchem tyka ziemi,
    on zaś stopy żelazem kutemi.
    Za nim, włócznie wytężywszy, w białej
    wełnie leci dwóch, poczet zbyt śmiały…
    180
    Świsnął arkan[56], nim dotarł pan Czarny,
    z konia zerwan[57] rycerz na powrozie — —
    o! jakiż marny
    temu los, co sam został w obozie…
    O! jakże sroga
    185
    jest moc przeczuć złych, gdy śmierć nadchodzi…
    ŚmierćUkradł głowę Zawiszy spah[58] złodziej
    i do sułtańskiego niósł proga…
    Bo za króla go wzięto — że był
    królem życia najsmutniejszych sił…
    190
    Arma tua fulgent, sed non hic ossa quiescunt,
    Divae memoriae miles, o Zawisza niger! [59]
    (A to stało się u Szmiechyrowa
    Hrada[60], w ziemi dalekiej Chorwackiej;
    tam największy poległ rycerz lacki[61],
    195
    będzie temu niedługo połowa
    lat tysiąca, rok tysiąc czterysta
    i dwadzieścia ośm[62]. NaródA tę rocznicę
    czcić pomnijcie[63], bo to było święto
    takie ducha, że niechaj korzysta
    200
    z tych dat naród, któremu w przyłbicę
    pluto, z oczu otwartych podjętą[64]!)

    Przypisy

    [1]

    Elegia na śmierć Czarnego Zawiszy — Tetmajer był zafascynowany postacią Zawiszy Czarnego, prócz tego wiersza napisał o nim również dramat. Fascynacji daje wyraz Wesele Stanisława Wyspiańskiego: postaci Poety, wzorowanej właśnie na Tetmajerze, ukazuje się widmo Zawiszy. [przypis edytorski]

    [2]

    Dunaj — druga co do długości rzeka Europy, przepływająca przez Bawarię (Niemcy), Kotlinę Panońską (Węgry) i Wołoszczyznę (Rumunia). [przypis edytorski]

    [3]

    Zygmunt Luksemburski (1368–1437) — król węgierski od 1387, niemiecki od 1411, książę Luksemburga od 1419, król włoski od 1431, cesarz rzymski od 1433. [przypis edytorski]

    [4]

    wian — wieniec. [przypis edytorski]

    [5]

    wbrew — przeciw. [przypis edytorski]

    [6]

    miasto — twierdza Gołubiec, położona na prawym brzegu Dunaju, wykupiona przez Turków od serbskiej załogi (wcześniej Zygmunt Luksemburczyk odrzucił podobną ofertę). [przypis edytorski]

    [7]

    sułtan — tytuł władcy Turcji (do 1922) bądź innych krajów muzułmańskich. [przypis edytorski]

    [8]

    życiem ofiarny — sens: zdolny do ofiarowania życia. [przypis edytorski]

    [9]

    Zawisza Czarny z Garbowa (ok. 1370–1428) — polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego. [przypis edytorski]

    [10]

    głowy — dziś popr.: głowami. [przypis edytorski]

    [11]

    łowy — dziś popr.: łowami. [przypis edytorski]

    [12]

    samotrzeci (daw.) — sam z dwoma towarzyszami. [przypis edytorski]

    [13]

    kmieć — zamożny chłop posiadający własne gospodarstwo. [przypis edytorski]

    [14]

    dufać (daw.) — nazbyt wierzyć we własne siły. [przypis edytorski]

    [15]

    nadgroda — dziś popr.: nagroda. [przypis edytorski]

    [16]

    opleć — wypielić chwasty dookoła; „oplęt” to dawna forma imiesłowu przymiotnikowego biernego. [przypis edytorski]

    [17]

    cudować się — dziwić się. [przypis edytorski]

    [18]

    kroku nie dać — nie uciec, nie ustąpić, nie cofnąć się. [przypis edytorski]

    [19]

    łopota — dziś popr.: łopocze. [przypis edytorski]

    [20]

    w świat cały — w całym świecie. [przypis edytorski]

    [21]

    kumać się (daw.) — stowarzyszać się, przyjaźnić. [przypis edytorski]

    [22]

    zbezwładniony — taki, który stał się bezwładnym. [przypis edytorski]

    [23]

    mienić (daw.) — zmieniać. [przypis edytorski]

    [24]

    nadrosnąć coś — wyrosnąć ponad coś. [przypis edytorski]

    [25]

    chorąży — dawniej: żołnierz niosący sztandar swojego oddziału (obecnie: stopień podoficerski). [przypis edytorski]

    [26]

    w gwiazdy sianą — nakrapianą gwiazdami. [przypis edytorski]

    [27]

    k'niemu (daw.) — w jego stronę. [przypis edytorski]

    [28]

    pozierać — spoglądać. [przypis edytorski]

    [29]

    zali (daw.) — czy. [przypis edytorski]

    [30]

    w odwieczu — w dalekiej przyszłości. [przypis edytorski]

    [31]

    wawrzyn — laur, roślina będąca symbolem sławy. [przypis edytorski]

    [32]

    Hektorowy — Hektor był bohaterem Iliady Homera, tragicznym obrońcą skazanej na zagładę Troi. [przypis edytorski]

    [33]

    rozłóg (daw.) — rozległa przestrzeń. [przypis edytorski]

    [34]

    puklerz — niewielka, okrągła tarcza. [przypis edytorski]

    [35]

    szyszak — rodzaj stożkowatego hełmu bez przyłbicy. [przypis edytorski]

    [36]

    dziać się (daw.) — odziewać się. [przypis edytorski]

    [37]

    i nikomu zeń kłosu na głowie wzwyż tryumfu nie pną aniołowie — inwersja: i nikomu z niego aniołowie nie pną rosnącego wzwyż kłosa triumfu. [przypis edytorski]

    [38]

    widno (daw.) — wiadomo. [przypis edytorski]

    [39]

    wstawa — dziś popr.: wstaje. [przypis edytorski]

    [40]

    na miecz wsparta — dziś popr.: o miecz wsparta. [przypis edytorski]

    [41]

    kłopotać się (daw.) — martwić się. [przypis edytorski]

    [42]

    ze Spiża — dziś popr.: ze Spiszu, regionu w dorzeczu Popradu, obecnie na Słowacji. [przypis edytorski]

    [43]

    ligawka — ludowy instrument dęty z wydrążonego pnia drzewa. [przypis edytorski]

    [44]

    dzwonić — tu: grać. [przypis edytorski]

    [45]

    kędy (daw.) — gdzie. [przypis edytorski]

    [46]

    zrąb — grań. [przypis edytorski]

    [47]

    Łomnica — drugi co do wysokości szczyt Tatr, znajdujący się na Słowacji. [przypis edytorski]

    [48]

    słonić — dziś popr.: zasłaniać. [przypis edytorski]

    [49]

    przezierać — oglądać. [przypis edytorski]

    [50]

    Tater — dziś popr.: Tatr. [przypis edytorski]

    [51]

    chowan — pochowany. [przypis edytorski]

    [52]

    Achillowy — stanowiący własność Achillesa, bohatera Iliady Homera. [przypis edytorski]

    [53]

    na poły — na pół. [przypis edytorski]

    [54]

    z mego miecza wam spłynie, anioła — miecz jest tu porównany do anioła. [przypis edytorski]

    [55]

    diwa — duch bądź bóstwo. [przypis edytorski]

    [56]

    arkan — wschodni odpowiednik lassa. [przypis edytorski]

    [57]

    zerwan — dziś popr.: zerwany. [przypis edytorski]

    [58]

    spah, właśc. spahis — żołnierz ciężkiej jazdy tureckiej. [przypis edytorski]

    [59]

    Arma tua fulgent, sed non hic ossa quiescunt, Divae memoriae miles, o Zawisza niger! (łac.) — Herb lśni na twojej tarczy, lecz nie tu spoczywają kości, rycerzu świętej pamięci, Zawiszo Czarny! (epitafium napisane w XV w. przez Adama Świnkę, sekretarza króla Władysława Jagiełły). [przypis edytorski]

    [60]

    Hrad (czes. a. słow.) — gród, miasto. [przypis edytorski]

    [61]

    lacki — polski (od Lach — Polak). [przypis edytorski]

    [62]

    ośm (daw.) — osiem. [przypis edytorski]

    [63]

    pomnieć (daw.) — pamiętać. [przypis edytorski]

    [64]

    podjąć — tu: podnieść. [przypis edytorski]