* pisownia łączna/rozdzielna, np.: niema (brak) > nie ma; bezwątpienia > bez wątpienia; niebardzo > nie bardzo; narówni > na równi; któraby > która by; przedewszystkiem > przede wszystkim; śnieżno-biała > śnieżnobiała;
* pisownia joty, np.: Owidjusz > Owidiusz; Italja > Italia; ingredjencje > ingrediencje; parodja > parodia; kostjum > kostium;
* fleksja, np.: tem > tym głównem > głównym; temi > tymi; miedzianemi > miedzianymi; śpiżowemi > spiżowymi;
* pisownia skrótów: p. t. > pt.
* inne: Illyrji > Ilirii; zaczem > po czym;
Zmieniono składnię zdania z orzecznikiem przymiotnikowym w narzędniku: okazały się zbawiennymi > okazały się zbawienne.
Dokonano drobnych zmian leksykalnych w tekście Słowo wstępnego w miejscach, gdzie użyte przez tłumacza formy mają obecnie inne znaczenie: poetycznym wawrzynom > poetyckim wawrzynom; zwali Kronosem (=władca bogow przedolimpijskich) > zwali Chronosem (=bóg czasu).
Dostosowano interpunkcję do współczesnych zasad.
Po strofach przekładu na język polski zachowanego tekstu utworu polski tłumacz zamieścił własne strofy, porównując zalecenia poematu i odbiegające od nich, współczesne sobie obyczaje. Dodatek ten w niniejszym wydaniu pominięto, podobnie jak dodane przez tłumacza motto w postaci cytatu ze Sztuki kochania Owidiusza.
Pierwsze krytyczne wydanie Kosmetyków ogłosił Kunz (Wiedeń, 1881). W nowszych czasach utwór ten drukowano we wszystkich niemal zbiorowych edycjach dzieł Owidiusza.
2Przekładu dokonano na podstawie tekstu opracowanego przez R. Ehwalda (Lipsk, Teubner 1916).
3Utwór, który daję tu czytelnikom w polskim przekładzie, jest zachowanym fragmentem dłuższego zapewne pierwotnie poemaciku pt. De medicamine faciei femineae[1]. Wspomina o nim Owidiusz w swym Kunszcie miłosnym[2], ks. III, w 205 i nast.:
4„…Napisałem zresztą poświęconą wam małą książeczkę o kosmetykach; kosztowała mnie ona wiele trudu; stamtąd także możecie czerpać rady dotyczące braków waszej piękności. Sztuka moja nie jest obojętna na wasze sprawy”. (Przekład J. Rościszewskiego).
5Kiedy dziełko to zostało napisane, dokładnie określić się nie da. Z wyżej przytoczonej jednak wzmianki samego autora wynika, że Medicamina ujrzały światło dzienne wcześniej niż Kunszt miłosny, który ukazał się około 1 r. przed Chr.
6Temat bez wątpienia, według obecnych poglądów na sztukę, nie bardzo się do poezji nadawał. Lecz starożytni niejednokrotnie pozwalali sobie na takie ekstrawagancje literackie. Mógł Apulejusz[3], w półtora wieku niemal po Owidiuszu, opiewać w wierszu rzecz tak prozaiczną jak… proszek do zębów, mógł też Owidiusz, mający wybitną skłonność do dydaktyki, ubrać — gwoli[4] pożytkowi pań rzymskich — w szatę poezji rozprawkę treści kosmetyczno-farmaceutycznej.
7Zresztą tego jedynego w swoim rodzaju poradnika dla płci nadobnej[5] nie należy brać zbyt poważnie.
8Być może, iż niektóre przepisy figlarnego poety okazały się zbawienne w skutkach dla ówczesnych elegantek, inne jednak wydają się przemiłą parodią szumnie reklamowanych (po wsze czasy!) cudownych środków na upiększanie cery.
9Daleki jestem od twierdzenia, że Medicamina dodały świetności i blasku poetyckim wawrzynom pieśniarza z Sulmony[6]; bądźmy jednak wdzięczni zgryźliwemu staruszkowi, którego Hellenowie zwali Chronosem[7], że zachowując ten szczątek, pozwolił nam zajrzeć przez… dziurkę od klucza do gotowalni[8] rzymskiej damy.
De medicamine faciei femineae — tytuł nie pochodzi od Owidiusza; został on ustalony na podstawie niektórych rękopisów przez filologów w późniejszych czasach. [przypis tłumacza]
Kunszt miłosny — przyjęta obecnie polska wersja tytułu tego poematu Owidiusza to Sztuka kochania (łac. Ars amatoria). [przypis edytorski]
Apulejusz z Madaury (ok. 125–po 170) — rzymski filozof, retor i pisarz; autor m.in. satyryczno-fantastycznej powieści obyczajowej Metamorfozy, znanej też pod tytułem Złoty osioł. [przypis edytorski]
gwoli (daw.) — dla czegoś, w jakimś celu (składniowo łączy się z C.: gwoli komu, czemu). [przypis edytorski]
gotowalnia (daw.) — pokój do ubierania się lub stolik z lustrem i przyborami do robienia toalety (toaletka). [przypis edytorski]
tyryjska, szkarłatna farba — tzw. purpura tyryjska, drogocenny barwnik w odcieniach od różowego do ciemnego fioletu, wytwarzany w starożytności w fenickim mieście Tyr (ob. Sur w Libanie) ze śluzu ślimaków morskich. [przypis edytorski]
Tytus Tacjusz — legendarny król sabińskiego miasta Cures. Wg rzymskiej legendy w założonej przez Romulusa i jego towarzyszy osadzie Rzym brakowało kobiet, a sąsiednie plemiona odmawiały zgody na małżeństwa z ich kobietami. Romulus nakazał zorganizowanie święta, na które zaproszono panny z sąsiedniego plemienia Sabinów, a kiedy przybyły, kazał je porwać i wydać za mąż za mężczyzn z najlepszych rodów. Doszło do wojny Sabinów pod wodzą Tacjusza z Rzymianami pod wodzą Romulusa, którą przerwano dopiero na prośbę porwanych kobiet. Owidiusz przeciwstawia tu surowość i prostotę obyczajów pierwotnych mieszkańców Italii wyrafinowanemu zbytkowi i kulturze czasów sobie współczesnych. [przypis edytorski]
kądziel — pęk lnu, konopi albo wełny przygotowanej do przędzenia, umocowany na przęślicy lub kołowrotku. [przypis edytorski]
czerwona jak ćwik (daw.) — mająca zdrową, rumianą cerę, zarumieniona; ćwik (daw.): specjalnie tuczony młody kogut. [przypis edytorski]
matrona (łac.) — małżonka, gospodyni domu; dziś: starsza, przeważnie zamężna kobieta, ciesząca się poważaniem. [przypis edytorski]
Junona (mit. rzym.) — bogini kobiet, małżeństwa i macierzyństwa, żona władcy bogów Jowisza; jej świętym ptakiem był paw. [przypis edytorski]
zjurzony (daw.) — pobudzony, pełen żądzy, roznamiętniony; por. jurny; śluz zjurzonej klaczy: w starożytności płynu wypływającego z genitaliów klaczy podczas rui używano do przyrządzania napojów miłosnych. [przypis edytorski]
marsyjskie pienia — śpiewane zaklęcia podbitego przez Rzymian italskiego ludu Marsów (łac. Marsi), zamieszkującego okolice dawnego jeziora Fucinus, region zwany dziś Marsica. [przypis edytorski]
Temesa, później zwana Tempsa — staroż. miasto w Italii, nad brzegiem M. Tyrreńskiego; znane z kopalni cennej miedzi, wyczerpanych przed końcem I w. p.n.e. [przypis edytorski]
miesiąc (daw.; poet.) — księżyc; Niech tam sobie wiedźma (…) w miedź (…) trąca: (…) z utartej drogi nie zboczy rydwan miesiąca — wierzono, że czarownice swoimi magicznymi praktykami (tu obejmującymi potrząsanie przedmiotami z brązu lub miedzi) potrafią kontrolować bieg księżyca, a nawet ściągnąć go z nieba. [przypis edytorski]
funt rzymski — libra, podstawowa jednostka wagowa w staroż. Rzymie, równa ok. 330 g, dzieląca się na 12 uncji. [przypis edytorski]
Jęczmienia ma być dwa funty… — dla pań, które by malgré tout [fr.: mimo wszystko; red. WL] pragnęły na „własnej skórze” wypróbować skuteczność Owidiuszowych recept, zaznaczam, iż w przekładzie zachowałem jak najściślej proporcje zalecone przez autora. Żadnej odpowiedzialności jednak za ewentualny wynik kuracji — jako skromny tłumacz jedynie — wziąć na siebie nie mogę. Wszelkie zatem pretensje i reklamacje raczą Szanowne Czytelniczki kierować wprost… otóż w tym sęk właśnie, że autor od dłuższego czasu nie żyje. [przypis tłumacza]
guma — chodzi o gumę arabską, lepką, twardniejącą na powietrzu substancję wydzielaną przez zranione pnie i gałęzie akacji afrykańskich. [przypis edytorski]
orkisz — gatunek zboża należący do rodzaju pszenica, obecnie rzadko uprawiany. [przypis edytorski]
etruski — pochodzący z Etrurii (płn. Italii) lub związany z Etruskami, mieszkającym w płn. Italii staroż. ludem, który początkowo dominował nad Rzymianami, a następnie w III w. p.n.e. został przez nich całkowicie przez nich podbity i wchłonięty. [przypis edytorski]
blejwas (z niem. Bleiweiβ) — biel ołowiana; rodzaj barwnika używanego w malarstwie i rzemiosłach. [przypis edytorski]
Iliria — staroż. kraina na wsch. wybrzeżu Adriatyku, obejmująca tereny obecnej Chorwacji, Bośni i Hercegowiny, Czarnogóry, Serbii i Albanii. [przypis edytorski]
Attyka — kraina hist. we wsch. części Grecji, zjednoczona przez Ateny w miasto-państwo; czystym miodem z Attyki: miód attycki, wytwarzany przez pszczoły z ziół na górze Hymettos, uważany był w starożytności za najlepszy w smaku i mający najlepsze własności lecznicze. [przypis edytorski]
mirra — wonna życica balsamowca mirry, zwykle wykorzystywana jako pachnidło bądź kadzidło. [przypis edytorski]
sól amonowa — sól pozyskiwana w okolicach słynnej świątyni z wyrocznią egipskiego boga Amona, w oazie Siwa w płn.-zach. Egipcie, blisko ob. granicy z Libią (Pliniusz, Historia naturalna XXXI, IX). [przypis edytorski]