Eliza OrzeszkowaZygmunt PrzybylskiPieśń przerwanaObrazek sceniczny w 1-ym akcie
OSOBY:
-
TEOFIL WYGRYCZ.
-
KLARA, jego córka.
-
PANI DUTKIEWICZOWA, sąsiadka.
-
OSKAR.
-
BENEDYKT, kamerdyner.
Rzecz się dzieje w małem miasteczku.
Scena przedstawia ogródek przed małym domkiem. Na prawo domek, biało pomalowany, z ganeczkiem na dwóch słupkach, w około ganeczka i na ścianach domku wije się fasola na tykach. Obok domku stara ławeczka. W głębi wzdłuż sceny sztachetki z furtką, za któremi prowadzi ścieżka. Przy samych sztachetkach nieco z boku altanka; wejście na scenę z lewej strony w kulisie. Kilka klombików, kwiatów i t. d.
SCENA PIERWSZA
KLARA — po chwili OSKAR.
KLARA
wybiega żywo z domku z koszyczkiem, w którym znajduje się książka, białe płótno, kromka chleba; ubrana skromnie w perkalikową sukienkę, urywa kwiat z fasoli i wpina go do włosów; robi to wszystko wesoło nucąc, następnie biegnie do altanki, rozkłada płótno do szycia — w głębi za sztachetkami przechodzi Oskar; ujrzawszy Klarę, zatrzymał się i następnie zbliża się do altanki.
OSKAR
pokłoniwszy się kapeluszem.
1Czy mogę panią zapytać, kto mieszka w tym ładnym domku?
KLARA
nieco zmieszana.
2My — tam mieszkamy. Ojciec mój Teofil Wygrycz, ja i rodzeństwo.
OSKAR
3Miłe ustronie. Któż-to sadził przy domku te piękne rośliny, które ocieniają go w sposób tak malowniczy? Na klombach też wiele kwiatów?
KLARA
4Nie wiele ich: ja i siostra moja nie mamy czasu uprawiać więcej.
OSKAR
5Siostrzyczka pewno starsza.
KLARA
6Owszem, młodsza odemnie o lat cztery.
OSKAR
KLARA
OSKAR
KLARA
10Szyję koszulę dla braciszka.
OSKAR
KLARA
smutno.
12Od czterech lat już nie mamy matki — umarła. Ja im ją zastępuję.
OSKAR
13Widzę książkę w koszyczku. Pani lubi lekturę?
KLARA
OSKAR
wyciąga rękę po książkę, którą mu Klara podaje z pewnem wahaniem — otwiera książkę.
15Czy to pani podkreśliła te wiersze?
KLARA
nieśmiało.
OSKAR
czyta półgłosem.
… Przenoś moją duszę utęsknioną, do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych!
Szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych.
Do tych pól malowanych zbożem rozmaitem…
20… Gdzie bursztynowy świeżop, gryka jak śnieg biała
Gdzie panieńskim rumieńcem dzięcielina pała
A wszystko przepasane, jak wstęgą zieloną…
KLARA
która słuchała z widocznem wzruszeniem, otrząsnąwszy się z wrażenia — mówi zimno.
23Pan daleko ztąd mieszka?
OSKAR
24Bardzo blizko… Jestem Juljusz Przyjemski, mieszkam w tym dużym domu.
wskazuje ręką w kulisę.
KLARA
25Myślałam, że w tym pałacu nikt nie mieszka.
OSKAR
26Dotąd, oprócz służących nikt w nim nie mieszkał, ale wczoraj przybył tu na jakiś czas jego właściciel.
KLARA
OSKAR
28Tak. Jestem domownikiem i zarazem przyjacielem najbliższym księcia.
KLARA
OSKAR
30Tak i nie — żyje niezbyt długo, lecz doświadczył wiele…
KLARA
31O tak! Wyobrażam sobie, ile szczęścia i przyjemności doświadczyć musiał.
OSKAR
KLARA
33Naturalnie, będąc tak bogatym, może robić zawsze co mu się podoba!
OSKAR
34Nieszczęście jego w tem tylko, że mnóstwo rzeczy przestało mu się podobać.
KLARA
35Jednak są rzeczy zawsze miłe i książę, mogąc tyle doświadczać, musi być jednak bardzo szczęśliwym…
OSKAR
KLARA
wskazując w głębi.
37Naprzykład taki ogród. O Boże, ileż razy będąc tu, myślałam: jakie to szczęście siedzieć pod takiemi drzewami, patrzeć na piękne kwiaty; wie pan, w Kwietniu tyle fiołków bywa na tym trawniku, że trawa znika prawie pod niemi i robi się cały fioletowy, a zapach od niego idzie tak silny, że aż do naszego domku dochodzi.
OSKAR
38Pani jesteś bardzo wrażliwą na piękność… Więc pani czuje się zupełnie szczęśliwą, odkąd tu mieszka?
KLARA
39Nie zupełnie… bo wcale, wcale nie jestem spokojną o zdrowie ojca i przyszłość dzieci.
OSKAR
KLARA
ze zdziwieniem.
41O moją? — A cóż mi się stać może? Jestem już przecie dorosłą i w każdym wypadku dam sobie radę.
OSKAR
42To pani szczęśliwszą jest od księcia, bo on nie może dać sobie rady. Sam nie wie, co ma robić z sercem zrażonem, bo po wielokroć zranionem, z dniami i godzinami, które nie mają celu.
KLARA
43Biedny! Doprawdy, może jestem zarozumiała, ale zdaje mi się, że będąc na jego miejscu, wiedziałabym co robić z sercem i życiem.
OSKAR
KLARA
45Weszłabym na szczyt tej baszty… — widzi pan — tej… na sam szczyt i obejrzała bym caluteńkie miasto. Zobaczyłabym wszystkich, którzy tylko w nim żyją, cierpią… Pan widział kiedy medaljonik z Matką Boską Paryską? Matka Boska stoi, a z obu jej rąk leją się potoki promieni, które pocieszają, oświecają i od złego bronią — gdybym była na miejscu księcia, weszłabym na tę basztę, spuściłabym ręce i lałabym z nich potoki promieni. — O Boże, jaka byłabym szczęśliwa! — chwila milczenia.
OSKAR
46Szczęśliwy jestem, że traf pozwolił mi panią poznać…
KLARA
układając robotę w koszyku.
OSKAR
48Już? Czy pani będzie łaskawa pożyczyć mi tej książki chociaż na chwilkę, przerzucając kartki W Szwajcaryi Słowackiego, tyle razy byłem w tym kraju, poemat znam, zdaje mi się, że znam ale może nie, — może nie?
KLARA
OSKAR
50Niech mi pani na pożegnanie rączkę poda.
Klara podaje mu rękę — nieco zażenowana i szybkim krokiem zbliża się do domu. Oskar powoli otworzywszy książkę — znika w głębi.
SCENA DRUGA
KLARA po chwili WYGRYCZ
KLARA
sama
51— Dziwny wypadek — spotkać człowieka nieznanego, rozmawiać z nim tak długo i nawet mu książkę pożyczyć — dziwny wypadek — po chw. Nie słyszałam nigdy, aby ktokolwiek tak pięknie czytał! Jaki on miły! Dziwna ta jego zmarszczka na czole, taka głęboka, a pod nią oczy takie szafirowe, czasem śmiałe i śmiejące się — a czasem takie smutne — doprawdy, dziwny wypadek — zamyśla się.
WYGRYCZ
wysoki, chudy, w długim starym paltocie, czapka z gwiazdką, twarz koścista, zżółkła, wyraz kwaśny — wchodzi głównem wejściem, zbliża się do Klary.
KLARA
jakby przebudzona.
WYGRYCZ
54Cóżeś tak się przestraszyła — moje dziecko, o czemże tak myślałaś?…
KLARA
nerwowo.
55Myślałam — myślałam — o kwiatach, które tak pięknie kwitną około naszego domu i ocieniają go w sposób tak malowniczy, że nawet zwraca uwagę na siebie. Przed chwilą rozmawiałam dość długo z sekretarzem księcia, panem Przyjemskim, który bardzo chwalił nasz domek.
WYGRYCZ
kwaśny.
KLARA
57Powrócił. Znasz go ojcze?
WYGRYCZ
j. w.
58Widziałem raz — dawno już — od kilku lat nie pokazał się tutaj. Jest tak możnym, posiada takie imie, że gdyby był pomiędzy nami, gdyby nas znał, gdyby wchodził w stan rzeczy i ludzi, każde jego słowo mogło by być poparciem, oświeceniem, każdy czas błogosławieństwem… Książę jednak woli bujać po świecie…
KLARA
59Mój tateczku — mnie się zdaje, że nie powinniśmy sądzić surowo ludzi, tak innych, od nas, zupełnie innych.
WYGRYCZ
60Jakto innych?… Co za innych? Dlaczego innych? Zwarjowałaś, czy co? Wszystkich jeden Bóg stwarza i jedna ziemia nosi, wszyscy grzeszą, cierpią i muszą umierać, a to jest wielka jednostajność, ogromna jednostajność… Umrze, jedno prawo i jeden sąd: król albo cygan — albo człowiek słucha prawa boskiego, służy bliźnim swoim i każdej sprawie dobrej albo nie czyni tego. Pierwszy może sobie być nawet grzesznym człowiekiem, ale zawsze będzie czegoś wart, drugi trzech groszy nie wart i po wszystkiem — (całuje ją w czoło serdecznie). Ale ty jeszcze tego wszystkiego nie rozumiesz. — Słońce już zaszło — i nie długo gwiazdy świecić będą, czuję się dziś więcej niż zwykle zmęczonym. Ot bieda w górze, bieda w powietrzu, bieda na dole. Wiele brakuje do dobrego wszędzie i każdemu, kaszląc wchodzi do domku.
SCENA TRZECIA
KLARA. — OSKAR.
który przed chwilą ukazał się w głębi — wchodzi po cichu przez furtkę, znajdującą się między sztachetami.
OSKAR
z uśmiechem.
KLARA
zdziwiona.
OSKAR
j. w.
63Drogą pospolitą — przez bramkę w sztachetach. Przechodząc przez ogród zobaczyłem panią na ganku. Z kim pani rozmawiała?
KLARA
64To mój ojciec. — Jest bardzo słabego zdrowia.
OSKAR
KLARA
OSKAR
67To smutne. Ponieważ pani tak bardzo lubi kwiaty, przynoszę je.
KLARA
z radością.
68To z ogrodu księcia? — Móżeby się rozgniewał, gdyby wiedział że je pan dla mnie zrywał.
OSKAR
69A teraz zapomnijmy o wszystkich kłopotach domowych i niedomowych, o wszystkiem co złe, co małe, co boli i pójdźmy w świat lepszy. — Wyszukałem w bibljotece książkę — dla pani — pozwoli pani, abym czytał?
KLARA
cicho.
70Już się ściemniać zaczyna. — siada na ławeczce — Oskar obok niej.
OSKAR
71Och — czytać jeszcze można doskonale. — czyta.
«Jest chwila, gdy się ma księżyc pokazać,
Kiedy się wszystkie słowiki uciszą.
I wszystkie liście bez szelestu wiszą,
75I ciszej źródło po murawach dyszy.
O takiej chwili, och! dwa serca płoną,
Jeśli zaś mają przebaczyć — przebaczą,
Jeżeli o czemś zapomnieć — zapomną.
Słowiki jęczą i fontanna płynie,
80Mówią mi o niej — ja serce otwieram,
I o śmierć prędką — modlę się z rozpaczą».
Spogląda na Klarę, która ma łzy w oczach.
KLARA
chce wstać.
OSKAR
84Niech pani jeszcze nie odchodzi, — proszę, proszę bardzo.
KLARA
cicho.
85Już późno — ściemnia się za sceną słychać muzykę na fortepianie. Co to? Ktoś gra w pałacu?
OSKAR
86To książę. Jest wielkim amatorem muzyki i często grywamy razem. Ja gram na wiolonczeli. Czy pani lubi muzykę?
KLARA
87Nie mogę nigdy słuchać jej bez takiego jakiegoś wzruszenia.
OSKAR
88A często ją pani słucha?
KLARA
89Od śmierci mamy, która grywała ojcu wieczorami, słyszałam muzykę dwa razy.
OSKAR
90Czy podobna! Przez cztery lata słyszeć muzykę tylko dwa razy.
KLARA
91Cóż to tak ważnego, że nie mam tej przyjemności!
OSKAR
92To prawda — cóż to tak ważnego nie mieć w życiu przyjemności, szczególniej w takim wieku…
KLARA
93Tak — oddawna już jestem dorosłą.
OSKAR
94Czy pani wie, kto był Heine?
KLARA
95Wiem. Poeta niemiecki. Byłam przecież na pensji, nie skończyłam jej jednak, bo po śmierci mamy stałam się konieczną w domu dla ojca i dla rodzeństwa.
OSKAR
96Aby być dla nich aniołem pociechy i pomocy. Otóż przychodzi mi na myśl jeden wierszyk Heinego, który pragnę pani jeszcze powiedzieć: deklamuje
«Ty jesteś jak kwiat,
Piękną, czystą, powiewną,
Gdy patrzę na Cię, ma pierś
100Boleścią ściska się rzewną
I radbym wznieść dłoń
Do nieba z modlitwą śpiewną.
Oby zachował Cię Bóg
Tak piękną — czystą — powiewną.
Chwila milczenia — muzykę słychać ciągle.
KLARA
mówi wzruszonym głosem.
105Istotnie — już późno wstaje.
OSKAR
cicho.
KLARA
107W Sierpniu zawsze wiele gwiazd spada. Mówią, że gdy gwiazda spada, trzeba tylko nim zgaśnie wymówić w myśli życzenie, a będzie spełnione.
OSKAR
108O co prosiłaby pani gwiazdy spadającej?
KLARA
109Gdybym wierzyła, że spadające gwiazdy spełniają życzenia ludzkie, prosiłabym ich ciągle: niech ojciec mój wyzdrowieje, niech dzieci uczą się dobrze i będą dobre.
OSKAR
KLARA
111Jakto? Przecież to prośba byłaby właśnie o to, czego pragnę najwięcej, więc prosiłabym dla siebie.
OSKAR
z uśmiechem.
112Egoizm szkaradny. Ale czy doprawdy nie chciałaby pani, aby gwiazdka złota przysłała pani jakieś szczęście, takie wielkie, że serce przemienia w gwiazdę pałającą i zawieszoną wysoko nad wszystkiem, co jest na ziemi.
KLARA
siląc się na wesołość.
113Jeżeli już koniecznie miałabym prosić o coś dla siebie jednej, to prosiłabym, aby tego lata jeszcze pójść za miasto i całe pół dnia przepędzić w lesie. Ogromnie lubię las. A pan o co najwięcej prosiłby gwiazdy spadającej?
OSKAR
114Ja? Prosiłbym o wiarę, że są na ziemi serca dobre, czyste, wierne i o to, aby jedno z takich należało do mnie. Prosiłbym jej: gwiazdko jasna, daj mi zapomnieć o snach ciemnych, których miałem wiele, po chwili weselej: Czy wiesz pani, że przez tych kilka chwil, które razem spędziliśmy, ja dużo się od pani nauczyłem.
KLARA
115Pan? odemnie? O Boże! Czegóż ja kogokolwiek mogę nauczyć? Tylko brata czytać i pisać nauczyłam.
OSKAR
116A czego mnie pani nauczyła, wytłomaczę może później. Teraz mogę pani tylko powiedzieć, że dzięki tobie przekonałem się, że i nasza literatura jest wspaniałą; większą część życia spędziłem za granicą, w towarzystwie literatów zagranicznych. Poemat Słowackiego w „Szwajcaryi” dziś dopiero poznałem — zachwycił mnie — powtarza z pamięci:
O takiej to chwili — ach! dwa serca płoną!
Jeśli coś mają przebaczyć — przebaczą!
Jeżeli o czemś zapomnieć — zapomną.
Z za sceny słychać głos: Klarciu, Klarciu!
KLARA
jakby zbudzona ze snu.
OSKAR
121O której godzinie kończy pani wszystkie swoje zajęcia domowe?
KLARA
122Już nie długo. Brat i siostra idą wcześnie spać.
OSKAR
123Więc kiedy oni zasną, niech pani wyjdzie do ogrodu posłuchać muzyki. Ja i mój przyjaciel będziemy grać dla pani. Dobrze?
KLARA
124Dobrze. Dziękuję. Dobranoc panu.
OSKAR
ująwszy ją za obie ręce wpatruje się w nią.
125… Grając będę myślał, że pani tu stoi gdzieś koło sztachet i słucha mojej muzyki. Tym sposobem dusze nasze będą razem.
Szybko uniósł do ust jej ręce i pocałował obie — odchodzi zwolna.
SCENA CZWARTA
KLARA
sama
powtarzając bezwiednie:
126„Tym sposobem dusze nasze będą razem.” O Boże! — co się ze mną dziś dzieje — jakże ja czuję się szczęśliwą. Serce moje zatopione w słodyczy niewypowiedzianej, o jakiej dotąd nie miałam pojęcia. — powtarza: „Ja i mój przyjaciel będziemy grać dla pani,” — dla mnie — dla mnie grać będą”.. powtarza:
«I radbym wznieść dłoń
Do nieba z modlitwą rzewną
Oby zachował cię Bóg
130Tak piękną, czystą powiewną.»
SCENA PIĄTA
KLARA. — WYGRYCZ. — DUTKIEWICZOWA.
wychodzą z domu: Dutkiewiczowa, niska krępa, ubrana czarno, włosy zupełnie siwe, na głowie czarna koronkowa chusteczka.
DUTKIEWICZOWA
131Bywaj pan zdrów kochany panie Wygrycz — dobranoc, dobranoc.
KLARA
podbiegając ku niej.
132Ach, to pani Dutkiewiczowa, nic nie wiedziałam, że pani była u nas.
DUTKIEWICZOWA
133Wyszłam tylko na chwilkę, prosić cię, abyś jutro rano koniecznie przyszła do mnie, musimy pójść kupić trzewiki; bez ciebie nie kupię, bo oni mnie oszukają.
KLARA
DUTKIEWICZOWA
135Bywajcie zdrowi. Za sceną słychać muzykę — pianino i wiolonczela. Słyszycie wy?
WYGRYCZ
136Ktoś gra na wiolonczeli i pianinie. Prześliczna melodya.
DUTKIEWICZOWA
137Dawno już nie słyszałam takiej muzyki. Żebyś ty tylko Klarciu nie zapomniała jutro o moich trzewikach…
WYGRYCZ
z pewną zadumą i serdeczną czułością mówi do Klary.
138Matka twoja grywała także pięknie! — pamiętasz?
KLARA
cicho.
WYGRYCZ
j. w.
140O, mam ja w życiu dobre wspomnienia, święte wspomnienia. A na tamtym świecie mam moją świętą, z którą pragnąłbym się połączyć jaknajprędzej, gdyby nie dzieci, tuli Klarę do serca. Ale ona mi was zostawiła, i znowu człowiek do tej ziemi przywiązany.
KLARA
141Mój ojcze, co też ty mówisz! Ty zdrowie tutaj musisz odzyskać.
WYGRYCZ
142Ot są na ziemi poematy takich związków i takich wspomnień. Jakże biednymi są ci, którzy ich zrozumieć ani ocenić nie potrafią…
DUTKIEWICZOWA
143To ja już idę — dobranoc kochany panie Teofilu — dobranoc — a ty Klarciu, jak tylko brata wyprawisz do szkoły, to przychodź zaraz jakby sobie coś przypomniała, ciszej do Klarci: ale, ale — dam ci jutro na wpisowe dla Stasia — już pora zapłacić — no, bywajcie zdrowi wychodząc w kulisę: a nie zapomnij o moich trzewikach — bo przecie boso chodzić nie mogę.
Słychać tylko pianino.
WYGRYCZ
zwracając się ku drzwiom.
144A ty nie idziesz ze mną?
KLARA
145Chwileczkę jeszcze pozostanę tutaj.
WYGRYCZ
146A nie zapomnij zamknąć drzwi… wchodzi do domu:
SCENA SZÓSTA
KLARA. po chw. — OSKAR. — BENEDYKT. — WYGRYCZ.
KLARA
patrzy chwilę czy ojciec odszedł — potem idzie zwolna ku sztachetom — opiera się o nie — i jakby w upojeniu spogląda w stronę pałacu; w tej samej chwili zbliżył się Oskar.
OSKAR
ująwszy jej dłonie mówi szeptem:
148Musiałem koniecznie dziś jeszcze panią widzieć. Grając myślałem ciągle: „Pójdę do niej!” Przestałem grać i przyszedłem. Powiedziałem jemu „graj dalej, graj ciągle, bo chciałem z tobą rozmawiać przy wtórze muzyki. Czy dobrze, że przyszedłem? Musiałem cię widzieć i pożegnać na cały dzień jutrzejszy. Dziś zaraz mój stryj przyjedzie i zabierze mnie do siebie na całe jutro. Czym dobrze zrobił, przychodząc dziś jeszcze na chwilkę?
KLARA
OSKAR
150…Zaczekaj, wejdę do waszego ogródka — usiądziemy razem — dobrze?
KLARA
błagalnie.
151…Nie. — Niech mnie pan nie prosi, o — niech mnie pan o to nie prosi — bo pójdę — chce odejść.
OSKAR
przyciągając ją ku sobie.
152Tak! nie idź, dziękuję ci, żeś nie poszła. Niech rozdzielają nas te sztachety. Ale nie odchylaj główki. — Przybliż się — pochyl — tak — o moja droga. Klara przytula głowę do jego piersi: Kochasz mnie?
KLARA
153Kocham — chwila milczenia.
BENEDYKT
wszedł i spostrzegłszy Oskara mówi największą uniżonością:
OSKAR
ze złością.
BENEDYKT
156Jaśnie Oświecony Książe stryj przyjechał i rozkazał szukać Jaśnie Oświeconego…
OSKAR
surowo.
157Precz! — do Klary która jakby skamieniała Wydało się wszystko, nie gniewaj się — bo uczyniłem to z obawy — abyś…
KLARA
przerywa, prawie osłupiała.
158Pan? — książę? — pan, książę?
OSKAR
159No — tak — ale cóż ztąd? — czyż dlatego?…
KLARA
j. w.
160Pan? książę? — jak gdyby zrozumiała całą sytuacyę — odbiega od sztachet, obejmuje głowę rękoma i z okrzykiem trwogi — biegnie prawie nieprzytomnie ku drzwiom: Ojcze — ojcze — ojcze.
WYGRYCZ
ukazuje się w drzwiach:
161Co to jest? — co się stało?
KLARA
rzuca się do kolan ojcu:
162Ojcze — uciekajmy ztąd! Uciekajmy jaknajprędzej — dziś jeszcze — jeszcze dziś. — Ja tu jednej chwili pozostać nie powinnam… — Nie mogę!
Zasłona spada.