Spis treści

    1. Historia: 1
    2. Natura: 1
    3. Obraz świata: 1
    4. Oko: 1
    5. Praca: 1
    6. Prawda: 1 2
    7. Rycerz: 1
    8. Wiedza: 1 2

    Dokonano uwspółcześnień w zakresie: pisowni łącznej / rozdzielnej (coby > co by; nietylko > nie tylko; z nad > znad); pisowni nazw obcych (Xerxes > Kserkses); pisowni spółgłosek dźwięcznych / bezdźwięcznych (zkąd > skąd; z pod > spod; ślizka > śliska).

    Adam MickiewiczDo Joachima Lelewela

    Bellorum causas, et vitia, et modos
    Ludumquae Fortunae, gravesque
    Principum amicitias, et arma…
    Periculosae plenum opus aleae
    Tractas, et incedis per ignes
    Suppositos cineri doloso.

    (Horacy, Pieśni II, 1)

    1
    O długo modłom naszym będący na celu,
    Znowuż do nas koronny znijdziesz[1] Lelewelu!
    I znowu cię obstąpią pobratymcze tłumy,
    Abyś naprawiał serca, objaśniał rozumy.
    5
    Nie ten, co wielkość całą gruntuje w dowcipie[2],
    Rad tylko, że swe imię szeroko rozsypie,
    I że barki księgarzom swemi pismy[3] zgarbi:
    Nie taki ziomków serca na wieczność zaskarbi;
    Ale kto i wyższością sławy innych zaćmi,
    10
    I sercem spółrodaka[4] żyje między braćmi.
    Lelewelu, w oboim jak ci zrównać blasku[5]?
    Szczęśliwyś i w przyjaciół, i w prawd wynalazku.
    Oto nad wiek młodziana przerosłeś niewiele:
    Tobie, mędrszemu, siwe zajrzą[6] Matuzele[7].
    15
    Imię twoje wybiegło za Chrobrego szranki,
    Między teutońskie[8] sędzie i bystrzejsze Franki[9]:
    A jak mocno w litewskiem[10] uwielbianyś gronie,
    Publicznie usta nasze wyznają i dłonie.
    Już długo z sal uczonych wracało na sucho,
    20
    Łakome, a przez ciebie znarowione ucho:
    Zacznij słynąć cudami dla uczniów natłoku,
    Coś je tylekroć sprawił w onegdajszym[11] roku,
    Gdy twojem[12] czarodziejskich użyciem sposobów
    Greckie i Rzymian cienie ruszałeś spod grobów.
    25
    Wstają z martwych, przechodzą na prawdy zwierciadła,
    Od czoła ich Plutona przyłbica odpadła
    I żelazne na piersiach łamią się pokrycia,
    W których myśli i chęci taili za życia.
    Oto mędrzec Fedona[13], to Persów zabierca[14]:
    30
    Patrzym w bezdenność myśli, w labirynt ich serca.
    Tam iskra światła, ówdzie nasiona potęgi;
    Gdy je zdarzeń pomyślnych wzmaga oddech tęgi,
    Iskra łunę roznieca, z nasionek wylęga
    Olbrzym, dosięgający brzegów ziemiokręga[15].
    35
    Tak dzielne geniusze panują nad światem:
    Teraźniejszość upada przed ich majestatem;
    Stworzenia, które kiedyś wyda przyszłość mętna,
    Niosą kolor ich blasku lub ich razów piętna.
    Ale równa jest wielkość, czy to światu władać,
    40
    Czy skutki wielkiej władzy nad światem wybadać.
    NaturaNieraz miasto w podziemną rozpadlinę gruchnie,
    Słońce kirem[16] zachodzi[17], woda płomień buchnie:
    Nadarzeń się takowych mnogie żyją świadki[18],
    Przecież ich źródła dociec umie arcyrzadki.
    45
    A na podobnej liczbie jeszcze gorzej zbywa[19],
    Co by różnego wątek spajając ogniwa,
    Potrafili wybadać, za rozsądku wodzą,
    Jak się z przyczyny spólnej różne skutki rodzą;
    Jak podziemny wypadek morzem zakołata
    50
    I niebieskiego sprawi zaburzenie świata.
    Z mniejszości postępujmy ustawnie[20] do góry:
    Z martwej przejdźmy w krainę żyjącej natury,
    Kędy[21] ludzkość jest światem, żywiołami duchy.
    Jak śledzić przyczyn, związać następów[22] łańcuchy?
    55
    Tu zaćmi nieskończona różność widowiska,
    Tu po obcych świadectwach droga myśli śliska,
    Prawda, WiedzaA bóstwo Prawdy, skąpiąc nagiego promienia,
    Pełni swojej nie raczy ukazać spod cienia,
    Oko, Obraz świataBo jej trudno dostrzeże, choć kto oczy wlepi;
    60
    Od dzieciństwa jesteśmy długo na nią ślepi.
    Skoro zaczniem przezierać[23], że nie dosyć bystrze,
    Podejmują się obcy nam usłużyć mistrze[24];
    I szkła swojej roboty wsadzają na oko,
    Przez które widać szerzej i więcej głęboko.
    65
    Ale jaką im barwę dał mistrz wynalazku,
    W takim wszystkie przedmioty okazują blasku.
    Stąd cudze malowidła, własne wzroku skazy,
    Omyłką na zewnętrzne przenosim obrazy.
    Człowieku, sługo wieczny! bo nie tylko zmysły,
    70
    Ale i sądy twoje od drugich zawisły,
    Pierś dziecinną ojcowskie napełniają czucia;
    Gdyś młody, uciskają zwyczajów okucia[25].
    Nieraz myślisz, że zdanie urodziłeś z siebie:
    A ono jest wyssane w macierzystym chlebie;
    75
    Albo niem[26] nauczyciel poił ucho twoje,
    Zawżdy[27] część własnej duszy mieszając w napoje.
    A tak, gdzie się obrócisz, z każdej wydasz[28] stopy[29],
    Żeś znad Niemna, żeś Polak, mieszkaniec Europy.
    Prawda, Wiedza, Historia, PracaA słońce Prawdy wschodu nie zna i zachodu;
    80
    Równie chętne każdego plemionom narodu
    I dzień lubiące każdej rozszerzać ojczyźnie,
    Wszystkie ziemie i ludy poczyta za bliźnie.
    Skąd kto się w przenajświętszych licach jej zacieka[30],
    Musi sobie zostawić czystą treść człowieka,
    85
    Zedrzeć wszystko, co obcej winien jest przysłudze,
    Własności[31] okoliczne i posagi[32] cudze.
    Ku takim pracom niebo dziejopisa woła.
    Odważają się liczni: ale któż wydoła?
    Tylko sam, komu rzadkim nadało się cudem,
    90
    Złączyć natchnienie boskie z ziemianina trudem,
    Nad burzę namiętności, interesu sieci,
    Z pomroków ducha czasu nad gwiazdy wyleci;
    Uważa skąd dla ludów przyszła ryknie burza
    Albo się pod otchłanie przeszłości zanurza,
    95
    Grzebiąc zapadłe wieków odległych ciemnoty,
    Wykopuje z nich prawdy kruszec szczerozłoty.
    Lelewelu! rzetelną każdy chlubę wyzna,
    Że ciebie takim polska wydała ojczyzna.
    Na świętym dziejopisa jaśniejąc urzędzie,
    100
    Wskazujesz nam co było, co jest i co będzie.
    Pierwszy towarzyskiego[33] widzim obraz stanu,
    Od łożyska Eufratu po wieże Libanu.
    Na równiach niedzielonych żadnemi[34] przegrody,
    Tam naprzód w wielkie ciało zrosły się narody;
    105
    Zaraz na karku onych[35] ciemięzcy usiedli,
    Miasta wałem, a ludy łańcuchem obwiedli.
    Ówdzie, między wysepki i morskie rękawy,
    Drobny Greczyn urządzał pospolite sprawy,
    Ruchem do mirmidońskich podobny zwierzątek[36],
    110
    Od których słusznie mniemał wyciągać początek.
    W cudzych osiada miastach, lecz je sam bogaci,
    Przychodnim bogom swojskie nadaje postaci;
    Dla nieznanych cór nieba, pierwszy w jego rodzie
    Wystawiono Piękności kościół i Swobodzie.
    115
    Tych natchnieniem Helenin[37] gdy piersi zagrzewał,
    Walczył, rozprawiał, kochał, nauczał i śpiewał.
    Lecz już medańska szabla okrąża dokoła,
    Bałwanowi wschodniemu świat uchylił czoła;
    Trzaskiem samowładnego napędzona bicza
    120
    Wali się od Kaukazu zgraja niewolnicza.
    Kserkses ludy podeptał, miasta porozwalał,
    Morza flotą zahaczył, lądy tłumem zalał.
    Wtem, z małej chmurki greckiej gdy pioruny padną,
    Rozprysnęły się tłumy, floty poszły na dno.
    125
    Zgubnego Europejczyk umknąwszy rozgromu,
    Poszedł Azyjanina[38] nękać w jego domu;
    A na perskie wezgłowia upuściwszy skronię[39],
    Drzemał i na bok rzucił ordzewiałe[40] bronie.
    Tak swobodnie sennego zabrali w łańcuchy,
    130
    Wilcze Romula[41] plemię, italskie pastuchy.
    Kłótliwi i przez własne wyuczeni zwady,
    Jak gwałtem lub chytrością wyniszczać sąsiady[42];
    Ustawni[43] napastnicy, we chwilach pokoju
    Ramiona do nowego krzepili rozboju,
    135
    Albo darli się z sobą: wtenczas tylko w zgodzie,
    Kiedy społem o cudzej przemyślali szkodzie.
    Lecz skoro zapaśnikom przeciwnych[44] nie stało,
    Z otyłości próżniackiej coraz słabnie ciało.
    Rzym pastwi się nad światem, a tyran nad Rzymem,
    140
    Świat rzymski obumarłym staje się olbrzymem.
    Któż w nieżyjących zwłokach nowy duch roznieci?
    Wy, ogniste spod lodów skandynawskich dzieci!
    RycerzOto Senior pełnym odziany kirasem[45],
    Niosąc kopią[46] w toku, różaniec za pasem,
    145
    Pobożności oddany, kochance i chwale,
    Pod dach gotycki ściąga na ucztę wasale.
    Damy wskazują wieńce, bardy w lutnie dzwonią,
    Młodzież kopie kruszy, albo w pierścień gonią.
    Czulsze serce niż u nas biło im spod stali:
    150
    Oni najpierwsi z niebios Miłość przywołali
    Serdeczną, i za dawnych niecenioną wieków,
    U duchownych Hebreów[47] i cielesnych Greków.
    Oni, kiedy praw słaba chwieje się budowa,
    Krzepili ją łańcuchem rycerskiego słowa.
    155
    Aby naprawiać krzywdy, piękne zyskać względy,
    Ważyli się na puszcze i zamorskie błędy[48],
    Nowe herby z odległych przynosząc turniei[49]
    Lub krwią kupując palmę męczeńską w Judei.
    Tymczasem na ich zamkach zasiadły opaty[50],
    160
    Ksiądz cisnął się do celi, a mniszka za kraty;
    Na wystrzał bulli[51] z tronów spadały korony,
    Rzym powtórnemi ziemię opasał ramiony[52],
    Aż zadały pułkowe orężników władze
    Śmierć domowym rozruchom i obcej przewadze.
    165
    U ludów, gdzie społeczny gmach na pismach wsparty,
    Panów i sług powinność objaśniły karty.
    Takie na Albiońskim[53] spisano Ostrowie,
    I takie Jagiellony[54] dali nam królowie.
    Lecz w innostronnych krajach, naczelników stopa
    170
    Buntujące się panki zniżyła do chłopa.
    Hiszpańczyk dalej zrobił: od brzegów Gadesu
    Doścignął aż do światów nieznajomych kresu;
    Tam co rok z flotą chodzi, nowe skarby kopie,
    I żelazami całej pogroził Europie.
    175
    Naprzeciw chęciom jego inne pany dążą —
    To otwarcie nastają, to się milczkiem wiążą.
    Wzajem sobie nieufni ustawnemi[55] czaty
    Dla własnych zysków cudzej łaknący intraty[56];
    Oko ich zawżdy[57] czujne, broń wiecznie dobyta,
    180
    Co jeden z rąk upuści, wnet dziesięciu chwyta,
    Jeśli nie miał zawadzić kędy ząb łakomy,
    I sąsiednie pokojem zakwitnęły domy,
    Pokłócą w dzień mieszkańców, w nocy ogień kładną[58],
    Przybiegają ratować i ratując kradną.
    185
    Wszystkie ziemie i ludy za swe mając spadki,
    Rozdzielają na przedaż[59], wiano[60] albo datki;
    Raz: jako napastnicy, znowu jak obrońce[61],
    Czasem dla okrągłości cudze rwali końce[62].
    Natenczas sztuka stanu w tajniach urodzona,
    190
    Rozciągnęła szeroko polipu ramiona:
    Kto chce zyskać lub swoje posiadać bezpiecznie,
    Oko miej zawżdy czujne, broń dobytą wiecznie.
    Stąd wzajemna nieufność, ustawiczne czaty,
    Walki, częste nabytki i prędkie utraty.
    195
    Wszystkie ludy i ziemie za swe mając spadki,
    Rozdawano, jak przedaż, wiano albo datki.
    Nieprzyjaciółmi często bywali obrońce,
    Albo dla okrągłości cudze rwali końce.
    Taką w całej Europie szły koleją sprawy,
    200
    Nim dojrzały w wulkanach nadsekwańskich lawy[63];
    Tam zadawniony ucisk, ponawiane skargi,
    Wieczne państwa świętego z doczesnem[64] zatargi,
    Wyskoki głów myślących, zapały młodzików,
    Duma panów, rozkutych wściekłość niewolników;
    205
    A jak ziemia, ciężarna sprzecznemi[65] nasiony,
    Z potwornem[66] niegdyś cielskiem rodziła pytony[67],
    Tak z pomąconych chęci i myśli natłoku,
    Rewolucyjny Gallów[68] wylągłeś się smoku!
    Darmo go przemoc złamie i w piasek zagrzebie:
    210
    Posiane kły mścicieli odradzają[69] z siebie.
    Kłótliwa wschodzi zgraja: w jednych chęć urasta
    Platoniczne po ziemi odbudować miasta[70];
    Drudzy skarbce do nowej znosili budowy,
    Żeby z nich potem własne poczynić obłowy.
    215
    Gdy przeciwników szyję zgięli albo zasiekli,
    Poszli cudzą przelewać, własną krwią ociekli.
    Z gminowładnego wzleciał ptak cesarski gniazda[71];
    I krwawa legionów zabłysnęła gwiazda.
    A choć teraz skruszone olbrzymy zachodnie,
    220
    Jeszcze na ziemię krew ich może działać płodnie.
    Gdzież jestem, Lelewelu! Jaka chęć uniosła
    Opiewać morza, których nie tknęły me wiosła?
    Poziomy płazik[72], orlej nabrawszy ochoty,
    Uczone myśleń twoich naśladować loty!
    225
    Wyręczaj mię: bo w polskiem dziejopisów kole
    Wyniosły jesteś, stanąć mający na czole[73]!
    Ty, co nie dozwoliłeś tylu księgom kłamać,
    Z samego kłamstwa prawdę umiejąc wyłamać,
    Znasz lepiej trudne twojej nauki ogromy,
    230
    Słodkości jej owoców sam lepiej świadomy.
    Głosem, którym okrzyki i przyklaski wzniecisz,
    Powiedz, jak tam zaszedłeś, skąd tak rano świecisz?
    Na wierzchy, gdzie parnaska trzyma cię opoka[74],
    Zwabiaj niższych łagodnym swego blaskiem oka.
    235
    Niejedne już zyskałeś z godniejszych rąk wieńce:
    Nie gardź tym, jaki wdzięczni składają młodzieńce.
    I daruj, jeśli będziem chwalić cię po światu[75],
    Że od ciebie wzięliśmy na ten wieniec kwiatu.

    Przypisy

    [1]

    znijść (daw.) — zejść. [przypis edytorski]

    [2]

    dowcip (tu daw.) — inteligencja, bystrość umysłu. [przypis edytorski]

    [3]

    swemi pismy — daw. forma N. lm; dziś popr.: swymi pismami. [przypis edytorski]

    [4]

    spółrodak — dziś: rodak. [przypis edytorski]

    [5]

    w oboim (…) blasku (daw.) — w obu rodzajach blasku. [przypis edytorski]

    [6]

    zajrzeć a. zaźrzeć (daw.) — zazdrościć. [przypis edytorski]

    [7]

    Matuzel, dziś raczej Matuzalem — postać biblijna wspomniana w Ks. Rodzaju (5, 21–27), dziad Noego, miał żyć ponad 900 lat; tu: przysłowiowy sędziwy starzec. [przypis edytorski]

    [8]

    teutoński — niemiecki. [przypis edytorski]

    [9]

    teutońskie sędzie i bystrzejsze Franki — dziś popr. B. lm: teutońskich sędziów i bystrzejszych Franków; Frankowie — tu: Francuzi. [przypis edytorski]

    [10]

    litewskiem — daw. (XIX w.) forma N. i Msc. lp r.n.; dziś popr.: litewskim. [przypis edytorski]

    [11]

    onegdajszy (daw.) — poprzedni, zeszły (rok). [przypis edytorski]

    [12]

    twojem — daw. forma Msc. lp r.n.; dziś popr.: twoim. [przypis edytorski]

    [13]

    mędrzec Fedona — Sokrates (ok. 470–399 p.n.e.) gr. filozof, w dialogu Fedon, autorstwa jego ucznia, Platona, opisane są ostatnie momenty życia mędrca. [przypis edytorski]

    [14]

    Persów zabierca — Aleksander Macedoński, który w latach 334–330 p.n.e. podbił Imperium Perskie (obejmujące wówczas m.in. Anatolię, Fenicję i Egipt). [przypis edytorski]

    [15]

    ziemiokrąg — horyzont a. krańce Ziemi. [przypis edytorski]

    [16]

    kir — czarna materia będąca znakiem żałoby. [przypis edytorski]

    [17]

    Słońce kirem zachodzi — zaćmienie Słońca. [przypis edytorski]

    [18]

    mnogie (…) świadki (daw.) — dziś popr. forma M. lm: mnodzy (tj. liczni) świadkowie. [przypis edytorski]

    [19]

    zbywać na czym — tu: brakować. [przypis edytorski]

    [20]

    ustawnie (daw.) — stale, nieustannie, ustawicznie. [przypis edytorski]

    [21]

    kędy (daw.) — gdzie. [przypis edytorski]

    [22]

    następ — tu: następstwo. [przypis edytorski]

    [23]

    przezierać — przeglądać; patrzeć na wskroś (na wylot). [przypis edytorski]

    [24]

    mistrze — daw. forma M. lm; dziś popr.: mistrzowie. [przypis edytorski]

    [25]

    okucia — tu: kajdany, łańcuchy. [przypis edytorski]

    [26]

    niem — daw. forma N. lp r.n.; dziś popr.: nim. [przypis edytorski]

    [27]

    zawżdy (daw.) — zawsze. [przypis edytorski]

    [28]

    wydać — tu: pokazać, ujawnić. [przypis edytorski]

    [29]

    stopa — tu: krok; przen.: postępek. [przypis edytorski]

    [30]

    zaciekać się (daw.) — zagłębiać się, prowadzić dociekania. [przypis edytorski]

    [31]

    własność — tu: właściwość, cecha. [przypis edytorski]

    [32]

    posag — tu: dziedzictwo; naleciałość. [przypis edytorski]

    [33]

    towarzyski (…) stan (daw.) — tu: społeczeństwo. [przypis edytorski]

    [34]

    żadnemi przegrody — daw. forma N. lm; dziś popr.: żadnymi przegrodami. [przypis edytorski]

    [35]

    onych — tamtych. [przypis edytorski]

    [36]

    do mirmidońskich podobny zwierzątek (…) — Mirmidonowie, według mitologii, powstali z mrówek; [Myrmidonowie: staroż. naród pierwotnie zamieszkujący Eginę, wspomniany w Iliadzie Homera, gdzie Myrmidonowie są charakteryzowani jako nieokrzesani, bezwzględni i karni żołnierze towarzyszący Achillesowi pod Troją; ich nazwa z gr. oznacza „mrówki”; mit o pochodzeniu Myrmidonów od mrówek zapisany jest w Przemianach Owidiusza; red. WL]. [przypis redakcyjny]

    [37]

    Helenin — staroż. Grek, wywodzący się z Helenów. [przypis edytorski]

    [38]

    Azyjanin — dziś: Azjata; mieszkaniec Azji. [przypis edytorski]

    [39]

    skronię — dziś popr. forma B. lp: skroń. [przypis edytorski]

    [40]

    ordzewiały — dziś: zardzewiały. [przypis edytorski]

    [41]

    Romul, dziś Romulus — legendarny założyciel Rzymu, wykarmiony przez wilczycę. [przypis edytorski]

    [42]

    sąsiady — dziś popr. forma B. lm: sąsiadów. [przypis edytorski]

    [43]

    ustawny (daw.) — ciągły, nieustanny, ustawiczny; tu: notoryczny. [przypis edytorski]

    [44]

    skoro zapaśnikom przeciwnych nie stało — od kiedy zapaśnikom zabrakło przeciwników. [przypis edytorski]

    [45]

    kiras — kirys, pancerz, zbroja. [przypis edytorski]

    [46]

    kopią — dziś popr. B. lp: kopię. [przypis edytorski]

    [47]

    Hebreowie — Hebrajczycy. [przypis edytorski]

    [48]

    błąd — tu: błądzenie. [przypis edytorski]

    [49]

    turniei — dziś popr. forma D. lm: turniejów. [przypis edytorski]

    [50]

    zasiadły opaty — dziś popr.: zasiedli opaci; opat: przełożony klasztoru. [przypis edytorski]

    [51]

    bulla — dokument papieski. [przypis edytorski]

    [52]

    Rzym powtórnemi ziemię opasał ramiony — tj. Rzym powtórnie opasał ziemię swoimi ramionami (czyli objął ją swoją władzą). [przypis edytorski]

    [53]

    Albioński Ostrów — Anglia. [przypis edytorski]

    [54]

    Jagiellony — dziś popr. forma M. lm: Jagiellonowie. [przypis edytorski]

    [55]

    ustawny (daw.) — ciągły, ustawiczny, nieustanny; ustawnemi czaty: daw. forma N. lm, dziś popr.: ustawnymi czatami. [przypis edytorski]

    [56]

    intrata — dochód. [przypis edytorski]

    [57]

    zawżdy (daw.) — zawsze. [przypis edytorski]

    [58]

    kładną — dziś: kładą, podkładają. [przypis edytorski]

    [59]

    przedaż — dziś: sprzedaż. [przypis edytorski]

    [60]

    wiano — część majątku wnoszona do rodziny przez pannę młodą (żonę). [przypis edytorski]

    [61]

    obrońce — dziś popr. forma M. lm: obrońcy. [przypis edytorski]

    [62]

    dla okrągłości cudze rwali końce — mowa o zagarnianiu rubieży sąsiedniego państwa pod pretekstem „zaokrąglenia granic”. [przypis edytorski]

    [63]

    dojrzały w wulkanach nadsekwańskich lawy — przen. chodzi o wrzenie przedrewolucyjne (nad Sekwaną nie ma wulkanów w sensie dosłownym, geologicznym). [przypis edytorski]

    [64]

    doczesnem — daw. forma N. lp r.n.; dziś popr: doczesnym. [przypis edytorski]

    [65]

    sprzecznemi nasiony — daw. forma N. lm; dziś popr: sprzecznymi nasionami. [przypis edytorski]

    [66]

    potwornem — daw. forma N. lp r.n.; dziś popr: potwornym. [przypis edytorski]

    [67]

    ziemia (…) rodziła pytony (mit. gr.) — Pyton, wąż a. smok strzegący źródła przy wyroczni w Delfach, został zrodzony przez Matkę-Ziemię Gaję. [przypis edytorski]

    [68]

    Gallowie — tu: Francuzi. [przypis edytorski]

    [69]

    Posiane kły mścicieli odradzają z siebie — nawiązanie do mitu o Kadmosie, który zabiwszy smoka, za radą Ateny zasiał jego zęby w zaoranej ziemi, z zębów smoczych zaś wyrosło plemię wojowników, którzy zaczęli się nawzajem zabijać. [przypis edytorski]

    [70]

    platoniczne (…) odbudować miasta — chodzi o zamiar urzeczywistnienia sformułowanej przez Platona w Państwie idei rzeczpospolitej rządzonej przez filozofów. [przypis edytorski]

    [71]

    Z gminowładnego wzleciał ptak cesarski gniazda — nawiązanie do koronacji na cesarza Francuzów Napoleona I Bonaparte, będącego wcześniej rewolucyjnym generałem i pierwszym konsulem Republiki Francuskiej (państwa, którym w założeniu władać miał lud, a więc „gminowładnego”). [przypis edytorski]

    [72]

    płazik — mały płaz, zwierzę pełzające. [przypis edytorski]

    [73]

    stanąć na czole — dziś: stanąć na czele; objąć przywództwo a. wieść prym. [przypis edytorski]

    [74]

    parnaska (…) opoka — Parnas, pasmo górskie w środkowej Grecji, w staroż. Beocji, wg mit. gr. będące siedzibą boga Apollina, opiekuna sztuk, oraz orszaku otaczających go Muz, patronek różnych kunsztów; Klio, przedstawiana ze zwojem papirusu w dłoni, była muzą historii. [przypis edytorski]

    [75]

    po światu — dziś popr.: po świecie. [przypis edytorski]