Gutorow, Jacek
2020-05-15
Publikacja zrealizowana w ramach projektu Wolne Lektury (http://wolnelektury.pl).
xml
http://wolnelektury.pl/katalog/lektura/maliszewski-zdania-na-wypadek-gutorow-byc-pedem-wiersza/
pol
Fundacja Nowoczesna Polska
Licencja Wolnej Sztuki 1.3
http://artlibre.org/licence/lal/pl/
Karol Maliszewski, Zdania na wypadek. Wiersze wybrane, red. Radosław Wiśniewski, Klub Integracji Twórczych Stowarzyszenie Żywych Poetów, Brzeg 2007.
http://wolnelektury.pl/katalog/lektura/maliszewski-zdania-na-wypadek/
https://redakcja.wolnelektury.pl/media/cover/image/J%C3%B3zef_Pankiewicz_-_Cab_in_the_Rain_-_MNK_II-b-162_-_National_Museum_Krak%C3%B3w.jpg
Cab in the Rain, Józef Pankiewicz (1866–1940), domena publiczna
http://redakcja.wolnelektury.pl/cover/image/6537
wulgaryzmy
Wiersz
Współczesność
Liryka
Karol Maliszewski: Być pędem wiersza
text
Sekuła, Aleksandra
Kopeć, Aleksandra
Jacek Gutorow
Karol Maliszewski: Być pędem wiersza
Istnieje kilku Maliszewskich. Najpierw spieszny przechodzień pchany nieokreśloną tęsknotą za nowymi, fantastycznymi miejscami: Jadę (blady jak papier/ na którym notują się mijane/ wsie, miasteczka: wszystko). Potem niespokojny duch, który rozpaczliwie poszukuje sankcji własnego istnienia i chce zatracić się w wierszu --- jakże często wierszu dramatycznym, rozczochranym, szukającym ujścia w krzyku. Wreszcie uważny obserwator rzeczywistości, który potrafi oddać scenę za pomocą krótkiej, wyrazistej metafory --- jak w wierszu Góry, gorączka, gdzie zwraca uwagę celny obraz sudeckiego Pradziada porośniętego ciupagami modrzewi. Jest też poeta odnajdujący siebie pośród innych poetów (tych z podręcznika literatury, ale i tych spotkanych w drodze), którzy nierzadko stanowią inspirację do kolejnych wierszy i pojawiają się w nich na specjalnych prawach. O rolach tych krytycy zdążyli już to i owo napisać --- z ich tekstów wyłania się obraz poezji otwartej, różnorodnej i wieloznacznej.
Jednak mnie interesuje jeszcze jedna twarz noworudzkiego poety. W jego dorobku odnajduję teksty, których urok jest początkowo niezrozumiały i polega na osobliwym zawieszeniu głosu, kiedy Maliszewski zdaje się nie wiedzieć, kim jest, i pozwala słowom przebiegać przez scenę wiersza. Być może chodzi tu o spiętrzenie doznań i doświadczeń tak wielkie, że wyważa język z zawiasów i pozwala słowom składać się na nowo, w odmiennych, nieprzewidzianych porządkach? A może chodzi o świadomą próbę wiersza nieoswojonego, czyniącego z poety kogoś obcego sobie samemu? Bo w wielu wierszach Maliszewski radykalizuje poetykę oderwanego spojrzenia tak dalece, że wśród nagromadzonych obrazów znika ślad jakiejkolwiek tożsamości:
byłem już coraz /
bliżej, patrzyłem na obraz /
rozedrgany pędem /
jak stawał się doskonale, /
nie wiadomo jak
uspokojony i pogodzony /
z najwyższym słońcem /
w chmurach, z obłym stokiem /
w lustrze burego jeziora,/
z jakimkolwiek /
sobą
(Góry, gorączka)
Takie cytaty można mnożyć. W wierszu Wygasić silnik, zatrzymać pęd (z ostatniego jak dotąd tomu poety Inwazja i inne wiersze): gdzieś urywają się telefony, blokują łącza...// słyszę szum, jestem w środku. Nagle ,,zablokowane łącza" pozwalają Maliszewskiemu mówić wierszem zradykalizowanym, skondensowanym tak bardzo, że pękają w nim szwy gramatyczne i frazeologiczne. Skądinąd nie dziwią mnie odwołania do Celana (jeden z tekstów nosi nawet tytuł Jestem w wierszu Celana) --- w swoich najlepszych momentach Maliszewski osiąga podobne efekty: nagły skrót językowej perspektywy, nieoczekiwane współbrzmienia przypadkowych dźwięków i słów. Dzieje się tak zwłaszcza w wierszach z ostatnich tomów, będących zapisem nader interesującej ewolucji poetyckiej --- autor Inwazji zmierza ku mowie fragmentarycznej, rozproszonej, pozostającej jednak mową ukierunkowaną na czytelnika i unieruchamiającą, choćby w rozproszeniu, jałowy dryf spostrzeżeń i doświadczeń.
Przy okazji: nie przekonuje mnie fraza o ,,poezji prowincjonalnej". Skądże znowu. Jest raczej tak, że Maliszewski problematyzuje opozycję centrum i peryferii --- sam akt poetycki staje się aktem założycielskim, dzięki któremu rozróżnienie na punkt centralny i jego peryferie nabiera cech fikcyjnych. Przypomina to trochę Derridiańskie ,,pisanie na dwie ręce": jedna ręka pisze poezję prowincji, druga odsłania retorykę ukrytą w myśleniu o prowincji jako ,,prowincji" i centrum jako ,,centrum". W rezultacie wiersze rozsadzają kulturalną i medialną topografię miejsc, do których się odnoszą, a jednocześnie proponują poezję ,,jedynego miejsca" --- miejsca ,,tutaj i teraz", a zarazem ,,dokądkolwiek i kiedykolwiek", miejsca ujawniającego swoją centralność i peryferyjność.
Być może strategia ta nie ma charakteru świadomego; ale też związki poety z konkretnymi przestrzeniami i miejscowościami (na przykład Nową Rudą, Górami Sowimi, Sudetami, Dolnym Śląskiem) są w dużym stopniu podświadome, instynktowne. Maliszewski zawierza instynktom, zwłaszcza tym związanym z wiązaniem słów i układaniem fraz, i zdaje się na ich przewodnictwo. Konkretne wiersze świadczą o tym, że tego rodzaju ufność popłaca --- dotyczy to nie tylko stosunku poety do własnych tekstów, ale również do potencjalnych czytelników.
Josif Brodski zwykł powoływać się na słowa japońskiego pisarza Akutagawy Ryunosuke: Ja nie mam żadnych zasad, tylko nerwy. Sentencja ta dobrze, moim zdaniem, oddaje charakter pisarstwa Karola Maliszewskiego (myślę tu również o jego tekstach krytycznych). Nie sposób chyba mówić o jakimkolwiek projekcie poetyckim czy estetycznym. Być może wierszom tym najbliżej do ideału o'haryzmu: ,,robię to, robię tamto". Ale czy istotnie można tu mówić o jakimś poetyckim ideale? Czy poeta --- obserwator nie jest zdany na łaskę przypadku i okoliczności? Niewątpliwie da się też zauważyć u Maliszewskiego tęsknoty i gesty charakterystyczne dla poetów konfesyjnych --- chodzi mi tu przede wszystkim o przekonanie o terapeutycznym i pedagogicznym wymiarze poezji. Nie wszystkim musi się to oczywiście podobać, ale to ważny moment. Sporo w tych tekstach elementów nawiązujących do tradycji ekspresjonizmu; czasami autor Inwazji traktuje ją nazbyt dosłownie, jednak nigdy nie przekracza granicy dobrego smaku --- sądzę, że pomaga mu w tym poetycki zmysł słowa i charakteryzujące każdego dobrego poetę poczucie obowiązku wobec języka.
Czy dokonuje się tu spław poetycki? Niewątpliwie. Słowa gonią słowa, frazy potykają się o siebie i na ułamek sekundy jaśnieją niespodziewanym blaskiem, a wiersze wymykają się z rąk. Nie oczekujmy łuny nad zatoką. To są naprawdę ,,zdania na wypadek": zdania wypadające z obiegu, posiadające własną trajektorię. Zdania na krótkim oddechu --- ale mierzone miarą konkretnej, niepowtarzalnej egzystencji. Domyślam się zresztą, że sam Maliszewski --- jak wiadomo, znakomity czytelnik wierszy innych poetów i ich niestrudzony komentator --- chętnie pozbyłby się krytycznego balastu, który, czy tego chcemy czy nie, obciąża każdą lekturę i sprowadza ją do banalnego ćwiczenia interpretacyjnego. Pozostaje obstawać przy samych wierszach, ich melodii i rytmie, niekończących się targach z materią opornego słowa. Bo oprócz spławu jest też opór. Z wiersza Inwazja: Poeta się pierdoli, rwie, stwarza/ problemy językowe, podmienia/ znaczenia, podmywa dawno wykrystalizowane/ pojęcia, przestawia minerały akcentów... Miłej lektury.
Opole, grudzień 2006