Autor nieznany Legenda o św. Aleksym Sekuła, Aleksandra Kotwica, Wojciech Kopeć, Aleksandra Fundacja Nowoczesna Polska Średniowiecze Liryka Poemat Publikacja zrealizowana w ramach projektu Wolne Lektury (http://wolnelektury.pl). Reprodukcja cyfrowa wykonana dzięki uprzejmości Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. http://wolnelektury.pl/katalog/lektura/legenda-o-sw-aleksym Legenda o św. Aleksym (przedruk), Chrestomatia staropolska: teksty do roku 1543, oprac. Wiesław Wydra, Wojciech Ryszard Rzepka, red. Wiesław Wydra, Wojciech Ryszard Rzepka, Zakład Narodowy Ossolińskich, Wrocław 1995. Domena publiczna - koniec XV wieku, dokładna data nieznana. 1499 xml text text 2020-04-03 L pol https://redakcja.wolnelektury.pl/media/cover/image/giovanni_francesco_barbieri_called_guercino_saint_alexius_in_a_brown_w084015.jpg Święty Aleksy w brązowej chuście, trzymający laskę, Guercino, właśc. Giovanni Francesco Barbieri (1591-1666), domena publiczna http://redakcja.wolnelektury.pl/cover/image/6420 https://wolnelektury.pl/media/book/pdf/legenda-o-sw-aleksym.pdf ISBN-978-83-288-5865-7 ISBN application/pdf https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/legenda-o-sw-aleksym.html ISBN-978-83-288-5866-4 ISBN text/html https://wolnelektury.pl/media/book/txt/legenda-o-sw-aleksym.txt ISBN-978-83-288-5867-1 ISBN text/plain https://wolnelektury.pl/media/book/epub/legenda-o-sw-aleksym.epub ISBN-978-83-288-5868-8 ISBN application/epub+zip https://wolnelektury.pl/media/book/mobi/legenda-o-sw-aleksym.mobi ISBN-978-83-288-5869-5 ISBN application/x-mobipocket-ebook 4CL DB Legenda o św. Aleksym Aleksy należy do grona świętych wspólnych chrześcijaństwu wschodniemu i zachodniemu, ponieważ jego kult rozpowszechnił się przed podziałem na kościół rzymskokatolicki i cerkiew prawosławną. Do literatury hagiograficznej, popularyzującej jeden z głównych średniowiecznych wzorów osobowych: świętego-ascety, opowieść o życiu św. Aleksego weszła w Europie już w X w., jednak legenda źródło swoje miała w Bizancjum, przywędrowała z kościoła w Syrii. Polskojęzyczne opracowanie żywota św. Aleksego pochodzi z XV w. Rękopis znajduje się Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie. Staropolszczyzna tekstu zawiera liczne dialektyzmy mazowieckie. Usunięto fragmenty w nawiasach kwadratowych: [jego]; [A żenie dziano Aglijas,/ Ta była ubostwu w czas.]; pr: Zapewne pomyłkowo powtórzone wiersze 25--26.; [niegdy]; t[e]wego > twego; [złą wodę] --- pr: Jest to wtrącona przez kopistę glosa do wyrazu pomyje. Vita sancti Allexii rikmiceVita sancti Allexii rikmice (łac.) --- żywot świętego Aleksego (pisany) rytmem (tj. wierszowany); ostatni wyraz zniekształcony, powinno być prawdopodobnie: rhytmicae. Literat, Bóg, Rozum, Serce, Grzech, ŚwiętyAch, krolu wieliki nasz,/ Coż ci dziejądziać komu (starop.) --- nadawać imię; nazywać. MęszyjaszMęszyjasz (starop.) --- Mesjasz.,/ Przydaj rozumu k mej rzeczyk mej rzeczy (starop.) --- tu: do mej mowy, mojej mowie (tj. ,,temu, co mam rzec").,/ Me sierce bostwem obleczyobleczy (starop.) --- forma trybu rozkazującego; dziś: oblecz, przyodziej.,/ Raczyraczy (starop.) --- forma trybu rozkazującego; dziś: racz. mię mych grzechów pozbawić,/ Bychbych (starop.) --- bym, abym. mogł o twych świętych prawićprawić (starop.) --- mówić, opowiadać../ Żywot jednego świętego,/ Cożcoż (starop.) --- tu: który. miłował Boga swego,/ Cztęcztę (starop.) --- czytam; forma 1 os.lp od czas. cześć: czytać. w jednych księgach o nim./ Kto chce słuchać, ja powiem. W Rzymie jedno panię było,/ Coż Bogu radorado (starop.) --- forma r.n.; dziś: rade; rado służyło: służyło chętnie. służyło./ Dwór, StrójA miał barzo wielki dwor,/ Proczprocz (starop.) --- oprócz. panoszpanosza (starop.) --- drobny szlachcic; dworzanin, giermek. trzysta rycerzow,/ Co są mu zawżdy służylisą mu (...) służyli (starop. forma) --- forma złożona czasu przeszłego.,/ Zawżdy k jego stołu bylik stołu (starop.) --- do stołu, dla stołu; tu: przy stole; zawżdy k jego stołu byli: zawsze siadywali u jego stołu../ Chował je na wielebności i na krasiechował je na wielebności i na krasie (starop.) --- utrzymywał ich wspaniale i pięknie./ I miał kożdy swe złote pasy./ Miłosierdzie, JedzenieChował siroty i wdowy,/ Dał jim osobne trzy stoły,/ Za czwartym pielgrzymi jedli,/ Ci jiji (starop. forma) --- go. do Boga przywiedli./ Eufamijan jemu dzianodziano jemu (starop.) --- nazywano go./ Wielkiemu temu panu,/ A żenieżenie (starop. forma) --- żonie. dziano Aglijas;/ Ta była ubostwuubostwo (starop.) --- rzecz. zbiorowy: ludzie ubodzy. w czasbyć (...) w czas (starop.) --- tu: śpieszyć z pomocą; być pomocnym../ Był wysokiego rodu,/ Nie miał po sobie żadniego płodupłod (starop.) --- tu: dziecko, potomek../ Więc cici (starop.) --- partykuła wzmacniająca. jęlijąć (starop.) --- zacząć. Boga prosić,/ Aby je tym darował,/ Aby jim jedno plemięplemię (starop.) --- dziecko, potomek. dał ---/ Bog tych prośby wysłuchał. A gdy się mu syn narodził,/ Ten się w lepsze przygodziłw lepsze się przygodzić (starop.) --- być zdatnym do (czegoś) lepszego.:/ Więc mu zdzianozdziano mu (starop.) --- nadano mu imię. Aleksy,/ Ten był oćca barzo lepszybył oćca barzo lepszy (starop.) --- był dużo lepszy od ojca../ Ten więc służył Bogu rad./ Iże był starbył star (starop.) --- miał lat; był w wieku. dwadzieścia k temu cztyrzy latadwadzieścia k temu cztyrzy lata (starop.) --- dwadzieścia i do tego cztery lata; dwadzieścia cztery lata.,/ Więc k niemu rzekł ociec słowa ta:/ «Miły synu, każę tobie,/ Pojim zajegoćzajegoć (starop.) --- zaraz; pojim zajegoć żonę: weź (sobie) niezwłocznie żonę. żonę sobie;/ Której jednojedno (starop.) --- tylko. będziesz chcieć,/ Ślubięślubić komu (starop.) --- ślubować komu, przysięgać komu; dawać komu słowo. tobie, tę masz mieć»./ Syn odpowie oćcu swemu,/ Wszekowszeko (starop.) --- wszak, wszelako; przecież. słuszasłusza (starop.) --- przystoi, wypada; wszeko słusza starszemu tu: jak przystoi (odpowiadać) osobie starszej. starszemu:/ «Oćcze, wszekom ja twoje dziecięwszekom ja twoje dziecię (starop.) --- przecież jestem twoim dzieckiem.,/ Wiernie dałbychdałbych (starop. forma) --- dałbym. swoj żywot prze cięprze cię (starop.) --- za ciebie; dałbych swoj żywot prze cię: swoje życie oddałbym za ciebie../ Cokolecokole (starop.) --- cokolwiek. mi chcesz kazać,/ Po twej wolipo twej woli (starop.) --- zgodnie z twoją wolą. ma się to zstać». A więc mu cesarz dziewkędziewka (starop.) --- dziewczyna, tu: córka. dał ---/ A papież ji s nią oddałji s nią oddał (starop.) --- połączył go z nią (ślubem)../ A w ten czas papieża miano,/ Innocencyjusz mu dziano;/ To ten był cesarz pirwy,/ Archodonijusz niżliA w ten czas (...) Archodonijusz niżli --- Niewykluczone, że kolejność wierszy 52--53 oraz 54--55 powinna być odwrócona [tj. ,,To ten był cesarz pirwy, / Archodonijusz niżli / A w ten czas papieża miano, / Innocencyjusz mu dziano"; red. WL]. ---/ Ktorej królewnie Famijana dziano,/ Co ją Aleksemu dano./ A gdy się s nią pokładał,/ Tej nocy s nią gadał./ Wrocił zasięzasię (starop.) --- tu: z powrotem. pirścień jej,/ A rzekł tako do niej:/ «Ostawiam cię przy twym dziewstwiedziewstwo (starop.) --- dziewictwo.,/ Wroć mi jiji (starop.) --- go; wroć mi ji: zwróć mi go (tj. pierścień)., gdy będziewa obabędziewa oba (starop.) --- będziemy oboje. w niebieskim krolewstwie./ Jutroć się bierzębierzę od ciebie (starop.) --- odchodzę od ciebie; bierzyć: brać się, zbierać się wyruszać (w drogę). od ciebie/ Służyć temu, coż ci jest w niebie./ A gdyć wszytki stoły osiędą,/ Tedyć ja już w drodze będę./ Miła żono, każę tobie:/ Służysłuży (starop. forma) --- daw. forma trybu rozkazującego lp; dziś: służ. Bogu w każdej dobie,/ Ubogie karmikarmi (starop. forma) --- daw. forma trybu rozkazującego lp; dziś: karm. i odziewaj,/ Swych starszych nigdy nie gniewaj,/ Chowaj się we czci i w kaźni,/ Nie traci nijednejnijednej (starop.) --- żadnej. przyjaźni»"./ Królewna odpowie jemu:/ «Mam też dobrą wolą k temu,/ Namilejszy mężu moj,/ Tego się po mnie nic nie boj./ Każdy członek w mym żywocie/ Chcę chować w kaźni i w cnocie;/ Jinakojinako (starop.) --- inaczej. po mnie nie wzwieszjinako po mnie nie wzwiesz (starop.) --- nic innego o mnie nie usłyszysz.,/ Dojąddojąd (starop.) --- dokąd; póki. ty żyw, ja też». A jekojeko (starop.) --- jak; tu: gdy, skoro. zajutrazajutra (starop.) --- nazajutrz. wstał,/ Od obiada się precz brałsię precz brał (starop.) --- zebrał się do drogi; ruszał w drogę.;/ O tym nikt nie wiedział,/ Jednojedno (starop.) --- tylko. żona jego,/ Ta wiedziała od niego./ Nabrał sobie śrebra, złota dosyć,/ Co go mogł piechotą nosić;/ Więc się na morze wezbrał,/ A ociec w żałości ostał./ I mać miała dosyć żałości, (Przypuszczalnie w rkps. brak dwóch wierszy) Żonę po nim jeko spyta. Więc to święte plemięplemię (starop.) --- tu: potomek; dziecko./ Przyszło w jednę ziemię./ Rozdał swe ruchorucho (starop.) --- szaty, odzienie. żebrakom,/ Śrzebro, złoto popom, żakom./ Żebrak, Szlachcic, PokoraWięc sam pod kościołem siedział,/ A o jego księstwieksięstwo (starop.) --- tu: książęce pochodzenie. nikt nie wiedział. Więc to zawżdy wstawał reno,/ Ano kościoł zamkniono,/ Więc tu leżał podlepodle (starop.) --- pod, u (progu). proga/ Falęfalić (starop.) --- chwalić., proszęfalę, proszę (starop.) --- forma imiesłowowa: chwaląc, prosząc. swego Boga./ Cud, Matka Boska, Portret, Żebrak, ŚwiętyAno z wirzchu szła przygoda:/ Niegdyniegdy (starop.) --- czasem. mroz, niegdy woda,/ Eż (starop.) --- aż. się zstałozstać się (starop.) --- stać się; przydarzyć się (czas. dokonany). w jeden czas,/ Wstał z obraza Matki Bożej obrazwstał z obraza Matki Bożej obraz --- postać Matki Bożej zeszła z obrazu../ Szedł do tego człowieka,/ Jenjen (starop.) --- który. się kluczem opiekaopiekać się (starop.) --- opiekować się.,/ I rzekł jestrzekł jest (starop.) --- forma złożonego czasu przeszłego dokonanego. tako do niego:/ «Wstań, puścipuści (starop.) --- puść. człowieka tego,/ Otemkniotemkni (starop.) --- odemknij; otwórz. mu kościoł Boży,/ Ać (starop.) --- tu: niech. na tym mrozie nie leży»./ Żak się tego barzobarzo (starop.) --- bardzo. lęknął,/ Wstawszy, kościoł otemknął./ To się nie jednonie jedno (starop.) --- nie jeden raz. dziejało,/ Ale się często dziejało./ Więc żak powiedał każdemu,/ I staremu, i młodemu./ A gdyż to po nim uznali,/ Wieliką mu fałęfała (starop.) --- chwała; wieliką mu fałę dali: oddali mu cześć, otoczyli go wielką czcią. dali./ Za świętego ji trzymanotrzymać kogo za co (starop.) --- uważać kogo za co./ I wiele mu prze Bogprze Bog (starop.) --- w imię Boga; w imię boże. dawano. Pan, Sługa, Żebrak, PokoraSteskszysteskszy sobie (starop.) --- forma imiesłowowa: stęskniwszy się. sobie ociec jego,/ Prze swego syna jedynego,/ Rozsłał po wszym ziemiampo wszym ziemiam (starop.) --- po wszech ziemiach; po wszystkich krajach. lud/ I zadał jim wielki trud;/ Strawili wieliki pieniądz,/ Swego księdzaksiądz (starop.) --- książę. szukając./ Tu ji nadjelinadjeli ji (starop.) --- znaleźli go, spotkali go./ W jednym mieście, w Jelidocniw Jelidocni --- w Laodycei; św. Aleksy miał przebywać w Edessie w Syrii (obecnie: w Turcji)../ Nie znał go jeden, jeko drugi,/ A on poznał wszytki swe sługi./ Brał od nich jełmużny jich,/ Więc wiesiołwiesioł był (starop.) --- był wesoły. był,/ Iż jiji (starop.) --- go. tym Bog nawiedził./ Tu są jechalisą jechali (starop.) --- pojechali; złożona forma czasu przeszłego. od niego,/ A nie poznał żadniżadni (starop.) --- żaden. jego,/ A oćcu są powiedzieli:/ «Nigdziejsmy go nie widzieli»./ A gdy to ociec usłyszał ta słowa,/ Tedy jego żałość była nowa./ Tu jął płakać, narzekać,/ Mać nie mogła płaczu przestać. A więc świętemu Aleksemu,/ Temu księdzuksiądz (starop.) --- tu: książę. wielebnemu,/ Nielubanieluby (starop.) --- niemiły. mu fałafała (starop.) --- chwała. była,/ Co się mu ondzieondzie (starop.) --- w onym miejscu; tam. wodziławodzić się (starop.) --- wieść się, powodzić się; fała (...) co się mu ondzie wodziła: chwała, która go tam spotykała../ Tu się wezbrał jeko mogę,/ Wsiadł na morze w kogękoga (starop.) --- statek.,/ Brałbrać się do (starop.) --- tu: wybierać się do (jednej ziemie: pewnego kraju). się do ziemie, do jednej,/ Do miasta TarsaTars --- Tars (dziś: Tarsus w Turcji), miejsce urodzenia, a następnie chrześcijańskiego kultu św. Pawła Apostoła. w Syryjej./ Tam był czułbył czuł (starop.) --- daw. forma czasu zaprzeszłego; znaczenie: czuł wcześniej, uprzednio. świętego Pawła,/ Tu byłabyła (...) padła (starop.) --- daw. forma czasu zaprzeszłego; znaczenie: padła wcześniej, uprzednio. jego myśl padła. Więc się wietr obrocił,/ Ten ci jiji (starop.) --- go. zasięzasię (starop.) --- tu: z powrotem; nazad. nawrócił./ A gdy do Rzyma przyjąłprzyjąć (starop.) --- tu: przybyć., Bogu dziękował,/ Iż ji do swej ziemie przygnał./ A rzekącrzekąc (starop.) --- forma imiesłowowa; dziś: mówiąc.: «Już tu chcę cirzpiećcirzpieć (starop.) --- cierpieć./ Mękę i wsztkiwsztki --- w rkps. tu i w ośmiu jeszcze innych miejscach występuje forma ,,wsztki", co nasuwa przypuszczenie, że pisarz tak ją wymawiał. złe filefile (starop.) --- chwile. jimiećjimieć (starop.) --- mieć, posiadać./ U mego oćca na dworze,/ Gdym nie przebył za morze»./ Ojciec, Syn, Pan, Żebrak, Tajemnica, PokoraPotkałpotkać (starop.) --- spotkać. na żorawiuna żorawiu przed grodem (starop.) --- na moście zwodzonym pod miastem. przed grodem/ Oćca swego i jął go prosić:/ «W jimię Syna Bożego/ I dla syna twego, Aleksego,/ A racz mi swą jełmużnę dać,/ Bych mógł ty odrobiny brać,/ Co będą z twego stoła padać»./ Jego ociec to usłyszał,/ Iż jemu synowosynowo jimię (starop.) --- imię syna. jimię wspomionąłwspomionął (starop.) --- wspomniał.:/ Tu silno rzewno zapłakał,/ Więc ji Boga dlaBoga dla (starop.) --- dla Boga; z powodu Boga, ze względu na przykazania pobożności. chowałWięc ji Boga dla chował --- Niewykluczone, że wiersz ten powinien następować po w. 178 [tj. po ,,Mało eże z mostu nie spadł"]../ A gdy usłyszał taką mowę,/ Zawinął sobie płaszczem głowę;/ Tu się był weń zamętzamęt (starop.) --- smutek, troska. wkradł,/ Mało eżeeże (starop.) --- tu: że. z mostu nie spadł/ Podałpodał mu szafarza swego (starop.) --- tu: oddał go w opiekę swego szafarza, rządcy. mu szafarzaszafarz (daw.) --- osoba odpowiedzialna za gospodarstwo domowe, w szczególności spiżarnię, na daw. dworze magnackim. swego,/ Ten mu czynił wiele złego./ Tu pod wschodemwschod (starop.) --- schody. leżał,/ Każdy nań pomyje lał. A leżał tu sześćnaćcie lat,/ Wsztko cirpiał prze Bog rad;/ Siodmegonaćcie lata za morzem byłSiodmegonaćcie lata za morzem był --- lub: ,,Siodmegonaćcie lata zamorzon był".,/ Co sobie nic nie czynił./ List, Mąż, Żona, Święty, CudA więc gdy już umrzeć miał,/ Sam sobie list napisał/ I ścisnął jiji (starop.) --- go. twardo w ręce,/ Popisawszy swoje wsztki męki/ I wsztki skutkiskutki (starop.) --- tu: dzieła, czyny., co je płodził,/ Jako się na świat narodził. DźwiękA gdy Bogu duszę dał,/ Tu się wielki dziw zstałzstać się (starop.) --- stać się (czas. dokonany).:/ Samysamy (starop. forma) --- forma lm r.ż.; dziś: same. zwonyzwon (starop.) --- dzwon. zwoniłyzwonić (starop.) --- dzwonić.,/ Wsztki, co w Rzymie były./ Więc się po nim pytano,/ Po wsztkich domiechdomiech (starop. forma) --- N.lm r.m.; dziś: (po) domach. szukano;/ Nie mogli go nigdziej najćnajć (starop.) --- znaleźć.,/ A wżdywżdy (starop.) --- przecież, zawsze; tu: ciągle. nie chcieli przestać./ Dziecko, Pozycja społecznaJedno młode dziecię było,/ To jimjim (starop.) --- im. więc wzjawiłowzjawić (starop.) --- wyjawić.,/ A rzekącrzekąc (starop.) --- forma imiesłowowa; dziś: mówiąc.: «Azaaza (starop.) --- czy, czy też. wy nie wiecie o tym,/ Kto to umarł? Jaćjać (starop.) --- konstrukcja z partykułą wzmacniającą ci, skróconą do -ć. wam powiem./ U Eufamijanać leży,/ O jimżeo jimże (starop.) --- konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że; inaczej: o nim to (właśnie). ta fałafała (starop.) --- chwała; fała bieży: rozchodzi się sława, rozgłos. bieży;/ Pod wschodempod wschodem (starop.) --- pod schodami. jiji (starop. forma) --- go. najdziecie,/ Acz go jednojedno (starop.) --- jedynie, tylko. szukać chcecie». Więc tu papież z kardynałykardynały (starop. forma) --- N.lm; dziś (z) kardynałami.,/ Cesarz z swymi kapłany/ Szli są k niemu z chorągwiami,/ A zwony wżdywżdy (starop.) --- przecież, zawsze; tu: ciągle. zwoniły samy;/ Tu więc była ludzi siłasiła (starop.) --- dużo, mnóstwo.,/ Silnosilno wielka (starop.) --- bardzo wielka; bardzo duża. wielka ciszczbaciszczba (starop.) --- ciżba; tłum. była./ Cud, Trup, ŚwiętyKogokolekogokole (starop.) --- kogokolwiek. parapara (starop.) --- opary, zapach. zaleciała/ Od tego świętego ciała,/ Który lele (starop.) --- li, tylko; ktory le: którykolwiek, który tylko. chorobę miał,/ Natemieścienatemieście (starop.) --- natychmiast. zdrow ostał./ Tu sąsą (...) stały (starop. forma) --- forma złożona czasu przeszłego. krasne cztyrzycztyrzy (starop.) --- cztery. świece stały,/ Co sąsą (...) miały (starop. forma) --- forma złożona czasu przeszłego. więc w sobie święty ogień miały./ Chcieli mu list z ręki wziąć,/ Nie mogli go mu wziąć./ Ani cesarz, ani papież,/ Ani wsztko kapłaństwo takieżtakież (starop.) --- także.,/ I wsztek lud k temuk temu (starop.) --- do tego; tu: w dodatku.,/ Nie mógł rozdrzećrozdrzeć (starop.) --- tu: otworzyć. nichtnicht (starop.) --- nikt. ręki jemu./ Więc wsztcy prosili Boga zaprosić za co (starop.) --- prosić o co. to,/ Aby jim Bog pomogł na to,/ By mu mogli list otjąćotjąć (starop.) --- odebrać.,/ A wżdywżdy (starop.) --- przecież; tu: jednak. mu go nie mogli otjąć,/ Eżbyeżby (starop.) --- iżby, żeby. aleale a. ali (starop.) --- tu: oto. poznali małomało (starop.) --- trochę; poznać mało: trochę się dowiedzieć.,/ Co by na tym liście stałoco by na tym liście stało (starop.) --- co jest napisane w tym liście../ Jednojedno (starop.) --- jedynie, tylko; tu: dopiero. przyszła żona jego,/ A wściągławściągła (starop. forma) --- 3 os.lp r.ż od czas. wściągać; tu: wyciągnęła. rękę do niego,/ Eż jej w rękę upadł list,/ Przeto, iż był jeden do drugiego czystcześć (starop.) --- czytać; był czyst: był czytany; przeto iż był jeden do drugiego czyst tu: ponieważ był pisany przez jedno do drugiego a. ponieważ był przez jedno przeznaczony do czytania dla drugiego (przez męża dla żony)../ A gdy ten list oglądano,/ Natemieście uznano,/ Iż był syn Eufamijanowsyn Eufamijanow (starop.) --- syn Eufamijanowy, czyli syn Eufamijana.,/ A księdzaksiądz (starop.) --- książę. rzymskiego cesarzow./ A gdy to ociec [...] (dalszego ciągu w rkps. brak)