Spis treści

Bóg: 1 2 3 4 5
Duma: 1
Grzech: 1 2
Kara: 1 2 3 4 5 6
Klęska: 1 2
Kondycja ludzka: 1 2 3 4 5
Król: 1 2
Los: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
Matka: 1 2
Miasto: 1 2 3
Mąż: 1
Naród: 1
Obowiązek: 1 2
Ojczyzna: 1
Oko: 1
Opieka: 1
Państwo: 1 2
Przywódca: 1 2 3 4 5 6 7
Rodzina: 1 2 3 4
Rozpacz: 1
Samobójstwo: 1
Sprawiedliwość: 1 2
Syn: 1
Walka: 1
Wizja: 1 2
Wyrzuty sumienia: 1
Władza: 1 2 3
Zbrodnia: 1 2 3
Zbrodniarz: 1 2
Śmierć: 1 2
Żona: 1

SofoklesKról Edyptłum. Kazimierz Morawski

Wstęp tłumacza

1. Mit i opowieść o Edypie

Lajos, król Teb i mąż Jokasty, otrzymał był groźną wróżbę, że zginie z rąk własnego syna. Gdy mu więc syn ten się narodził, oddał on go niewolnikowi i kazał wynieść w pobliskie góry Kiteronu. Przebito dziecięciu kostki, jak dziś jeszcze zabitej zwierzynie przebija się skoki, a przeciągnąwszy przez rany w stopach sznur, uniósł go powolny rozkazom pana pachołek w dzikie ustronie. Zdjęty jednak litością nie porzucił on tam dziecka na śmierć głodową czy też łup dzikich zwierząt, lecz oddał je znajomemu pasterzowi z Koryntu, który na tych samych polanach górskich pasał swoje bydło. Ten znów powierzył nieszczęśliwe pacholę bezdzietnym panom Koryntu, królowi Polybosowi i jego małżonce Meropie. Tutaj tedy wzrastał młodzieniec, nazwany Edypem, czyli dosłownie Obrzmiałonogim, od blizn, które widniały na jego zranionych niegdyś stopach.

Spędził on pierwsze lata szczęśliwe w błogiej nieświadomości, że nie był właściwie synem przybranych tych rodziców. Nierozważne jednak słowo towarzysza wzbudziło w nim pewne niepokoje, których nie umiał stłumić; postanowił tedy w Delfach od Apollina dowiedzieć się prawdy. Bóg jednak, zamiast pożądanego światła, dał mu straszną odpowiedź, że własnego ojca zamorduje, pojmie za żonę własną matkę i spłodzi z nią nieszczęsne pokolenie. Aby uniknąć tej grozy, opuścił tedy Edyp Korynt, gdzie pozostali jego mniemani rodzice, i samowolnie puścił się na wędrówkę przez Focydę. W tym samym zaś czasie król tebański Lajos wybrał się był w podróż do wyroczni delfickiej. Przypadek zrządził, że w ciasnym wąwozie poczet króla spotkał się z młodzieńczym pielgrzymem. Przy wymijaniu się doszło do zwady i bójki, która zakończyła się krwawo. Młody Edyp zabił Lajosa i jego towarzyszy, z wyjątkiem jednego, który wrócił do Teb i aby zakryć się tutaj przed hańbą i zarzutem tchórzostwa, rozsiewał wieść, iż król zginął z rąk rozbójników.

Edyp tymczasem, pielgrzymując dalej, przybył do stolicy tebańskiej. Tutaj sprawował po śmierci Lajosa rządy Kreon, brat królowej Jokasty. Ale miasto jęczało pod obuchem srogiego nieszczęścia; bóstwo bowiem zagniewane, podobno Hera, nasłało tu jakiegoś potwora, który porywał i uśmiercał tebańskich młodzieńców. Potwór ten o twarzy ludzkiej, ciele i szponach lwa skrzydlatego, nazywał się Sfinksem, czyli zmorą albo „dławicielką”. Dłuższy czas oczekiwano już tam zbawcy, który by gród od tej plagi wyzwolił; nagle pojawił się nieznany przybysz z obczyzny, Edyp, i zwalczył groźnego potwora. W nagrodę miasto oddało mu rękę królowej Jokasty. — Jest to motyw częsty w baśniach wszystkich wieków i narodów, opowiadających chętnie o rycerzach, którzy przez czyn waleczny, zwycięskie pokonanie dzikiego zwierza czy też dziwoląga zdobywają sobie rękę księżniczek czy królewien. Później baśń ta została przetworzona i Sfinks stawiał śmiałkom zagadki, od których rozwiązania zależało ich życie. Edyp według tych opowieści odgadł rzekomo, że zagadka o istocie, która z rana na czterech nogach chodzi, w południe na dwóch, a na trzech pod wieczór, odnosi się do człowieka i jego żywota; po czym Sfinks, uznawszy się za pokonanego, rzucił się sam w przepaść ze skały, z której dotąd groził miastu i gnębił jego mieszkańców.

Dzielny przybłęda objął więc rządy w Tebach i pojął Jokastę za małżonkę. Jako dzieci z kazirodczego tego związku nazywa poezja znane postaci Eteokla i Polinika, Antygonę i Ismenę. Po pewnym czasie zaczyna się atoli prawda i groza położenia na wierzch wybijać. Edyp sam usiłuje ją odkryć i wyśledzić. Kiedy zaś łuski z oczu mu spadły, targa się on na wzrok swój, a oślepiony znosi teraz różne cierpienia, czy to w ciemnicy więzienia, czy, według innego podania, na tułaczce.

Dojrzeliśmy pewne rysy baśni ludowej w tej opowieści; na dnie jednak tego mitu o Edypie leżała jakaś wiara w bóstwo ziemne, które z matki ziemi zrodzone, jak każdy jej płód, następnie znów się z nią łączy i żeni, ciągle więc się odnawia i usuwa przeszłość, tj. dawny rok, czyli własnego ojca. To ziemskie bóstwo morduje więc corocznie swego rodzica i poślubia własną matkę. — Fantazja Greków zmieniła z czasem matkę-ziemię w śmiertelną kobietę, a jej syna-małżonka w króla i bohatera, ubierając ich losy w tysiączne barwy i różnorodne zdarzenia. Wielka groza osiadła odtąd na całym tym podaniu.

2. Edyp w poezji i dramat Sofoklesa Król Edyp

Ajschylos wprowadził zapewne pierwszy mit o Edypie na scenę ateńską. W r. 467 wystawił on swą niezachowaną tetralogię, osnutą na tym podaniu. Cztery sztuki: Lajos, Edyp, Siedmiu przeciw Tebom i satyrowy dramat pt. Sfinks złożyły się na całość, z której tylko trzecia sztuka się uratowała. Później opracował Eurypides mit o Edypie, zarówno w swej tragedii Edyp, jako też w trylogii z r. 410, której trzy sztuki Oinomaos, Chrysippos i Fenicjanki przedstawiły całe podanie o losach nieszczęsnego rodu Labdakidów. Ponadto w innych jeszcze sztukach wprowadził postaci tego cyklu na scenę; ale jedynie Fenicjanki zachowały się po dziś dzień z tragedii Eurypidesa, których osnową były tebańskie podania.

Szczęśliwiej obszedł się los pod tym względem ze spuścizną starszego rówieśnika Eurypidesa. Z zachowanych siedmiu tragedii Sofoklesa trzy sztuki odnoszą się bowiem do mitu o Edypie. Król Edyp, Edyp w Kolonie i Antygona przedstawiają nam z kolei trzy fazy tego rodzinnego dramatu. Nie tworzyły te sztuki trylogii, bo w rozmaitych czasach jako odrębne i samodzielne tragedie pojawiły się na scenie. Najstarszą pod względem czasu powstania była Antygona, dziełem zaś starości poety Edyp w Kolonie. Król Edyp wreszcie wystawiony został według prawdopodobnego przypuszczenia krótko po roku 430 przed Chr., a więc w pierwszych latach wojny peloponeskiej.

Kiedy nasz dramat się zaczyna, położenie w Tebach przedstawia się nam w następujących zarysach. Edyp panował już cały szereg lat nad miastem obok żony swej Jokasty, która go obdarzyła kilkorgiem dzieci. Teraz złowrogie Erynie, które prześladują Labdakidów od pokoleń, zaczynają się dobierać do odrzwi pałacu, w którym zgroza i ohyda bez ludzkiej wiedzy i winy Edypa rozgościły się i gdzie już zawiązał się najstraszniejszy z dramatów. Dobierać się też do tych odrzwi poczyna prawda.

Zaraza, której przyczyn i powodów nikt zbadać nie umie, naraz wybuchła w Tebach, i dziesiątkuje miasto. Zapytana wyrocznia delficka odpowiada, że krew zamordowanego Lajosa woła o pomstę i sprowadza te klęski, że winowajcę wytropić należy i usunąć z kraju. Natenczas Edyp zabiera się do spełnienia tego zadania, chce rozjaśnić ciemności, a działanie jego gromadzi wraz ze światłem coraz cięższe gromowładne chmury nad jego głową, tak ciężkie, że go spychają wreszcie w otchłań bezbrzeżną rozpaczy i nędzy.

Poeta przeprowadza tę walkę o prawdę, raniącą i miażdżącą bohatera dramatu, z wspaniałym artyzmem. Mamy tu całą skalę od budzących się wewnętrznych niepokojów, od szarpania się i miotania ze świtającym światłem aż do ostatecznego przejrzenia rzeczywistości, której oko bohatera znieść już nie może. Jeżeli cię oko twoje gorszy, wyjmij je, — to wypełnia Edyp, bo mu się w końcu tak otwierają oczy na prawdę pełną grozy, że aż patrzeć na nią nie jest w stanie i woli w ślepocie zamknąć się przed tej sromoty obrazem. Kiedy wreszcie ona w całej nagości i przejrzystości mu się wyłania, zwraca się Edyp w przepięknej inwokacji do słońca i światła dziennego, żegna się z jego strugami, aby niebawem własną ręką na wzrok swój się targnąć.

Stoczenie się ze szczytu chwały i potęgi chyba w żadnej tragedii takiego odgłosu nie znalazło. Fortuna rzadko się pastwi w tak okrutny sposób nad swoją ofiarą. Edyp ma w królu Lirze postać pokrewną przez bezmiar nieszczęścia, które setką ramion i sieci sięga po przeznaczone ofiary, nasuwa przy runięciu w przepaść ułudne gałęzie ratunku, które łamią się za dotknięciem i pogrążają gwałtowniej i głębiej w czeluściach rozpaczy. Rozpacz ta wybrzmiewa w końcu tragedii w tych urywanych, poszarpanych przemowach Edypa, które są jękami bólu i nędzy wobec widza, jękami bólu, sromoty… i miłości wobec własnych dzieci, które jak białe anioły opromieniają swym zjawieniem się w końcu dramatu oślepionego starca, uchwyconego w szpony czarnego demona nieszczęścia. Wszystkie boleści tych, co szukają winy w sobie, by kraj ratować, tych, którzy wszelką ofiarę, nawet własnej osoby, własnego szczęścia gotowi złożyć na ołtarzu prawdy i dobra ogólnego, przedstawiono tu w sposób pełen grozy.

Układ dramatu Sofoklesa jest następujący:

W prologu (w. 1–150) widzimy mieszkańców znękanego miasta u stóp ołtarzy; błagają oni bogów o zmiłowanie i odwrócenie zarazy. Edyp przyrzeka im, że nie zaniecha niczego, aby wyśledzić przyczyny gniewu nieśmiertelnych. Posłał on już był Kreona do wyroczni delfickiej, od której wszyscy się spodziewają wyjawienia prawdy i rady skutecznej. Kreon rzeczywiście powraca i obwieszcza, iż Febus nakazuje usunąć z kraju co najprędzej mordercę Lajosa. Edyp więc postanawia go wyśledzić i wśród zebrania starszyzny obmyślić środki wybawienia i ratunku.

Następuje wejście czyli parodos chóru (w. 151–204): w pieśniach swych maluje on wszystkie klęski, płynące z zarazy, wzywa z kolei bóstwa opiekuńcze grodu, aby stanęły w jego obronie. — Następują dialogi, czyli pierwszy epejsodion sztuki (w. 205–451). Edyp rzuca przed starszyzną swe klątwy na mordercę Lajosa; te wyklinania, miotane nieświadomie na własną osobę, są pełne tragicznej ironii. Przywołany przez Edypa wróżbita, ślepy Tyrezjasz, ma wskazać sprawcę dawnej zbrodni i wyjaśnić ciemności. Tyrezjasz zna jej przebieg, ale nie chce stanowczo odsłonić prawdy, waha się przed jej nagim wypowiedzeniem; lecz gdy Edyp uniesiony gniewem obrzuca go podejrzeniami oszustwa i spiskowania, wybucha także Tyrezjasz gwałtownymi groźbami i klątwą. Niepokoją one Edypa, lecz odbijają się jeszcze od jego przekonania i duszy, zaćmionej coraz natarczywszymi podejrzeniami, że całe otoczenie czyha wyłącznie na jego zgubę. Edyp sarka i miota się przeciw słowom wróżbity, jak królowie izraelscy Jeroboam i Manasse, karcący Amosa i Izajasza. Wieczny bunt człowieka przeciw bolącej prawdzie budzi się w Edypie wśród usiłowań, aby tę prawdę wydrzeć tajemnicy, która go otacza. Tyrezjasz rzuca wobec tego słowo, które odtąd w rozlicznych odmianach tylokrotnie pobrzmiewać miało w starciach między władcami ziemi a potęgą duchową:

Nie ty jesteś mi panem — ja sługą Apolla.

Chór także w swej pieśni (pierwszy stasimon, w. 452–502) wije się wśród niepewności, nie wie, na kogo jako na sprawcę zbrodni wskazywał głos z Delf i następnie Tyrezjasz, a ostatecznie wyraża swój hołd i podziw dla tyle zasłużonego dla Teb Edypa.

W drugim epejsodionie (w. 503–830) wytrącony z równowagi Edyp znieważa w podobnym rozdrażnieniu szwagra swego Kreona, wypowiada także przypuszczenie, że on podkopuje rozmyślnie jego władzę i powagę, spiskując z Tyrezjaszem. Kreon, brat i szwagier królewski, przedstawia powszedni typ człowieka, rozkoszującego się w błogości wysokiej parenteli, w wygodach swej dworskiej a nieodpowiedzialnej godności, w służbie u zdrowego, poziomego rozsądku. Jest to jeden z tych ludzi, którzy pchają swą taczkę statecznie, a w wyścigach życia taczki idą nieraz pewniej, a czasem i prędzej od rydwanów dobiegają do mety. W sporze między Edypem i Kreonem porywczego władcę łagodzą chór i królowa Jokasta. Chór ten towarzyszy całej akcji jako życie powszednie, codzienne, rozwijające się na szarej płaszczyźnie u stóp góry, na której grzmią burze dramatu. — Ten chór tragedii greckiej niże na wątku akcji swe sądy i zdania, wplata w prozę i grozę życia pogodne kwiaty poezji, w dramat życiowy odgłosy praktycznego, czasem prawie poziomego rozsądku. Ta vox populi bywa niekiedy vox Dei, ale najczęściej głosem tego boga, którego poeta francuski nazwał le dieu des bonnes gens. — Przez cały nasz dramat chór ten, współczujący z Edypem, chwieje się między przywiązaniem i ufnością do władcy a strachem przed grozą, która zawisła nad jego głową. Wobec Jokasty, która targa się na uświęcone stanowisko wróżbitów, ujmuje się za bogów prawami i powagą. Bo Jokasta, żona dwóch królów tebańskich, ojca i syna, gwałtownie się uczepia swego szczęścia i dostojności, z której dopusty losów mają ją strącić; nie chce ona długo uznać i przejrzeć grozy skłębiającej się nad jej i Edypa głową, widzi grę obłoków tam, gdzie spiętrzają się chmury przed burzą, odurza siebie i innych zbyt długo błogą niepewnością, a na wszystko znajduje wybieg, nawet w okolicznościach, w których trudno o wyjście. Kiedy wróżby godzą coraz wymowniej w Edypa jako mordercę, sarka ona na wróżbiarzy i lekceważy ich słowa.

Wobec tych bluźnierstw podnosi zbożny protest chór w pieśni następującej w drugim stasimonie, w. 831–880, ujmując się za nadziemskimi prawami i świętością przepowiedni, uskarżając się na krnąbrność śmiertelnych, wskutek której

I Apollo już bez cześci,

Wniwecz idą wiary.

W trzecim epejsodionie (w. 881–1041) Jokasta, zgnębiona rosnącymi niepokojami męża i coraz bardziej ujawniającą się prawdą, że Edyp zgładził Lajosa, zanosi modły do tego samego Apollina, z którego co dopiero się natrząsała. Błagać zamierza ona boga, aby nie odsłaniał ostatnich rąbków, okrywających groźną rzeczywistość. Przypomina ta modlitwa podobne błagania Sofoklesowej Klitemnestry w Elektrze, aby bóg zaniechał ukarania jej mordu spełnionego na mężu. Jokasta jest mniej winna, ale modły jej mają również poziome pobudki i nieziszczalne cele. — Bezpośrednio potem pojawia się posłaniec z Koryntu, niosący wieści ważne dla Edypa. Udziela on tedy wiadomości, że Polybos, władca Koryntu umarł, co wyzwala na razie Edypa od obawy przed zabiciem ojca. Pozostaje jednak drugi szczegół dawnej przepowiedni, że Edyp poślubi własną matkę, i ten szczegół nie przestaje Edypa niepokoić. Na to zapewnia go ów posłaniec, iż nie był dziecięciem zrodzonym z Polybosa i Meropy, lecz przybranym ich synem, przyniesionym niegdyś z obczyzny; posłaniec stanowczo może to stwierdzić, bo on był właśnie owym sługą Polybosa, który niegdyś z rąk pasterza Lajosowego odebrał wysadzone w górach dziecię. Wystarczy według niego zawezwać tego pasterza, aby ostatecznie i zupełnie wyjaśnić położenie. Edyp postanawia więc to zaraz uczynić, bo nie cofnie się on przed żadnym krokiem, wiodącym do światła, chociażby ono miało go zmiażdżyć i powalić. Jokasta na próżno chce go odwieść od tego, a widząc, że wszystkie jej wybiegi i ułudy pryskają wniwecz pod nawałem prawdy, która się wybija z nieprzepartą siłą, ucieka wreszcie do wnętrza domostwa, aby się targnąć na własne życie. — Samobójstwo, które jak mors ex machina przecina dramaty życiowe, zamiast by je rozwiązywać, pojawia się cztery razy w tragediach znanych Sofoklesa. — Chór tymczasem jeszcze nie wie, co Jokasta postanowiła uczynić, a nie zdaje sobie także sprawy, że katastrofa zawisła już bezpośrednio nad całym domem. I jak w życiu przed zgonem nędzę ludzkości złoci czasem złudny promień nadziei, tak i w tragedii greckiej wyprzedzają niekiedy ostateczną perypetię jakieś wybuchy otuchy i ułudy.

W radosnej pieśni (w. 1042–1058) chór wyraża swe przypuszczenie, że Edyp, który nie był dzieckiem korynckich władców, ujrzał światło dzienne wśród szczytów Kiteronu jako syn jakiegoś boga lub bogini.

Bezpośrednio jednak potem prawda w całej nagości i sromocie ujawnia się przed Edypem. Posłaniec z Koryntu wraz z dostawionym pasterzem tebańskim wyznają w czwartym epejsodionie (w. 1059–1138) wszystkie szczegóły z przeszłości Edypa; ów pasterz tebański odebrał był z rąk Jokasty niemowlę i wręczył je znajomemu pachołkowi korynckiemu. W przystępie rozpaczy i szału teraz Edyp, podobnie jak przedtem jego żona i matka, wybiega ze sceny, aby we wnętrzu domostwa porachować się ze swoim nieszczęściem, z tym, że przejrzał już do głębi otchłań swego upadku i klęski. Po stopniach coraz większego poniżenia i przez ciernie i głogi coraz bardziej krwawiące doprowadził poeta swego bohatera z wyżyn tronu do nędzy i poznania siebie, największego i najtrudniejszego anagnorismos, jaki widnieje na kartach greckiego dramatu.

I przejrzał nawet wreszcie ten chór, któremu wdzięczność wobec Edypa zamykała dotąd oczy na rzeczywistość. Przejrzał tak dalece, że wobec tego upadku przestał wierzyć w możliwość szczęścia na ziemi. Ponurym Miserere nad marnością życia i znikomością chwały i powodzenia wybrzmiewa pieśń chóru, płacząca nad ludzkości i Edypa nieszczęściem (czwarty stasimon, w. 1139–1178).

Od w. 1179 następuje exodos czyli zakończenie dramatu. Wychodzący z wnętrza domu sługa obwieszcza zgon Jokasty i ostatnie chwile zrozpaczonej kobiety. Potem zjawia się sam Edyp, który wyłupił sobie oczy, aby odtąd w lamentacjach nad swoją nędzą ulżyć swej zmiażdżonej duszy, a zwrócić się do nowego władcy, Kreona, któremu teraz ster państwa przypadł w udziale, z prośbą, aby go jak najprędzej wygnano z Teb do jakiejś pustynnej ustroni, w pełnych wreszcie uczucia słowach pożegnać swe córki, Antygonę i Ismenę, które poleca troskliwej Kreona opiece. Rozbitek życia, stojący na ostatnim progu nieszczęścia, stargany pasmem klęsk i poniżeń, jedno wyraża życzenie, aby dzieciom

…z ręki losu

Lepsze niż ojcu przypadło tu życie.

Tak uczucie znękane człowieka pokrzepia się albo wspomnieniem minionego szczęścia, albo promieniami, których w przyszłości śmie się spodziewać, choćby one już nigdy nie miały rozjaśnić własnej nędzy kirów ponurych. — I kończy się tragedia słowami, które niewątpliwie wypowiedział sam ociemniały Edyp, stwierdzającymi znikomość ludzkiej chwały i szczęścia:

A więc bacząc na ostatni bytu ludzi kres i dolę,

Śmiertelnika tu żadnego zwać szczęśliwym nie należy,

Aż bez cierpień i bez klęski krańców życia nie przebieży.

To był rdzeń filozofii Sofoklesa, który mimo tego nie pogrążył się w jałowym pesymizmie, lecz z ugodowością sobie wrodzoną brał od życia to, co ono przynosi. Bez wyniosłości i upojenia jego czarami i uśmiechami, ale też bez upadku przyjmował ducha konieczny wymiar zawodów i nieszczęść. W tragediach jego widoczne jest to falowanie dni czarnych i jaśniejszych: jeżeli komu, jak Edypowi, bezmiar klęski przypadnie w udziale, to mogły do tego się przyczynić jakieś dawne klątwy, ciążące nad rodem człowieka. Uchylić czoła należy przed tym brzemieniem, uznać ze spokojem i rezygnacją, że wszechmoc boga zmiażdżyć może śmiertelnika, choćby sprawiedliwego. Bo żadna wina osobista na nieświadomym Edypie nie ciąży; Sofokles nie głosił kazań i nie pouczał w swych tragediach o winach ludzkich i sprawiedliwości, która je karze, lecz przedstawiał życie, jakim jest, z jego ciosami często niespodziewanymi i niezasłużonymi. Niemniej pozostanie ta tragedia jedną z najszczytniejszych pieśni o ludzkim nieszczęściu i za taką uznał ją słusznie Arystoteles.

Późniejszy dramat Sofoklesa, Edyp w Kolonie, przedstawił, jak stargany klęską bohater znalazł w końcu w Attyce, w miejscu rodzinnym Sofoklesa, wyzwolenie w kojącej śmierci i zadośćuczynienie w błogosławieństwach, które z jego grobu spływać miały na potomnych. Lecz tworząc Króla Edypa, nie myślał jeszcze Sofokles o takim kojącym epilogu historii, lecz zostawił ofiarę szeregu klęsk i okrutnego losu na progach bezdomnej tułaczki, w której zazna i chłodu, i głodu, i sieroctwa serca, i gniewu bogów, co go ścigał na tronie, a nie ostygł jeszcze wobec zwalonego w niedolę wygnańca. Śmierć nie składa w tej tragedii swego wyzwalającego pocałunku na skroni bohatera, który idzie z pełnią świadomości, że jest „w bogów nienawiści” (w. 1466), w kraj dalszych trudów i klęski.

Podejmowali to podanie o Edypie późniejsi pisarze jako osnowę dla swych tragedii. Napisał w pierwszym wieku po Chrystusie Edypa filozof Seneka, w siedemnastym wielki Corneille, w osiemnastym wreszcie Voltaire; żaden z nich nie sprostał zadaniu [1]. Dla bezmiernych udręczeń szukano wielkich wyrazów, a retoryka wyszukanymi słowami mrozi wielkie boleści, brzemieniem ich je przygniata. Silenie się wątli siłę zarówno u Seneki, jak nawet u Corneille'a; Voltaire zaś użył Edypa za tłumacza swych religijnych czy antyreligijnych przekonań i protestów.

Z porównania Sofokles wychodzi zwycięsko ze swoją tragedią, w której uznając królewskość bogów, uwielbił zarazem królewskość wielkiego śmiertelnika i jego cierpienia.

[Kazimierz Morawski]

BIBLIOGRAFIA

Króla Edypa przekładali na polski język: Alfons Walicki (Wilno 1844), Franciszek Wężyk, którego przekład ukazał się dopiero w pośmiertnym wydaniu (Kraków 1878), następnie Jan Czubek (Kraków 1890). Wreszcie znajdujemy tłumaczenie tej tragedii w całkowitych przekładach Sofoklesa, ogłoszonych przez Zygmunta Węclewskiego w Poznaniu 1875, Kazimierza Kaszewskiego w Warszawie 1888, Kazimierza Morawskiego w Krakowie 1916. — Dla szkół opracował sztukę Franciszek Majchrowicz.

Z prac zagranicznych wymienimy wydanie Herwerdena (Utrecht 1886), dalej wydanie Schneidewina-Bruhna (Berlin, Weidmann) wielokrotnie ponawiane, wreszcie obszerne dzieło Karola Roberta Oidipus, Geschichte eines poetischen Stoffs im griech Altertum (Berlin 1915, T. I i II).

Od tłumacza

LosPrzyszła ku tobie z twarzą lodowatą

I wpiła w ciebie swe oczy bezłzawe,

Grożąc ci hańbą, nieszczęściem, zatratą.

W miedzianym ręku trzyma jak buławę

Rózgi, którymi zamierza cię chłostać,

Młot, którym ściera w proch śmiertelnych cienie

Spójrz na tę siną, bezlitosną postać:

To przeznaczenie.

W pochodzie swoim jałowy kłos skruszy

I zapomnienia zasnuje całunem;

Kondycja ludzka, Duma, Los, Walka, KlęskaLecz kiedy stanie wobec wielkiej duszy,

Wie, że w nią trzeba ugodzić piorunem,

Gniewem na ludzką dostojność zapłonie

I cała w strasznym wysiłku się zdębi [2],

By strącić dumę i wyniosłe skronie

Do nieszczęść głębi.

W mroźne więc ramion ująwszy cię sploty

Ręce ci zbruka posoką rodzica,

Potem z krwi strugi w kał pędząc sromoty [3],

Występną żądzą zrumieni twe lica

I tak zdradami uwikła okropnie,

Że ty, omotan w piekielnej nić przędzy,

Weźmiesz stok hańby za chwały twej stopnie

I bezdeń nędzy [4].

Wtem świty prawdy zabłysną wśród mroków

I wieść, że ona wyzwoli lud z próby. —

Wtedy nie zląkłszy się grozy wyroków,

Wyrywać będziesz jej słowa… twej zguby.

I trwając mężnie na życia boisku

Wrazisz w twą duszę sam po kolcu kolec,

Gotów od prawdy krwawego pocisku

Runąć i polec.

I mów trwożących okolą cię fale

I runą zewsząd kłębiące się wieści,

Wyjąc jak pustyń złowrogie szakale

Nad polem hańby, sromu i boleści. —

Oko, Wyrzuty sumieniaAż kiedy groza nad głową się spiętrzy,

W źrenice ostrze zatopisz krwawiące,

Aby nie miało do mroku twych wnętrzy

Dostępu słońce.

O ciemny [5] starcze! W twych łkaniach żałoba

Ludzkości mówi, w bezmiarze twej męki

Bratem ty Leara [6] i druhem ty Hioba [7],

Serca ci oni użyczą i ręki.

Choć los potargał szkarłatne opony [8],

Bije ci z twarzy majestat, o królu!

Waląc się z tronu, tyś wyniósł na trony

Królewskość bólu.

Więc żeś w ofiarnej za prawdę szermierce,

Za twych najbliższych i całe twe plemię

Wchłonął wszechludu boleści w twe serce

I wszechciężarów na siebie wziął brzemię,

Żeś mężnie kroczył przez szlaki niedoli,

Choć słońca oko nad tobą zagasło,

Widnieć ty będziesz, jak prawdy i woli

Rycerz i hasło.

Lecz ta, co zawsze z litością się skłoni

Nad świata nędzą, serdeczna baśń ludu,

Dojrzy ofiary wśród krwawej łez toni

I śpiesząc z lekiem dla cierpień i trudu,

Ujmie boleści w miłosne we dłonie

I w kraj zawiedzie, gdzie w słońca lazurze

Lśni gród Pallady [9] i w gajów osłonie

Kolonu [10] wzgórze.

Tam nad twą biedną, poniżoną skronią,

Nieba zapłaczą srebrzystymi rosy,

Tam skardze twojej słowiki przydzwonią,

A żal z ich pieśnią gdzieś pójdzie w niebiosy

Fiołki, narcyzy pokłonią się wiosną,

Bluszczu zawoje oplotą swym chłodem,

100

Szmer Afrodyty ułoży cię do snu

Z Muz korowodem.

I zaśniesz w śmierci kojącej pieszczocie…

A twoim śladem ci, co w ziemi boju

Mdleją, ustając w pracy i ochocie,

105

Pić będą życie u piękności zdroju;

Innym im śpiewem gaj święty rozdźwięczy

I inne błędnych zagnają tam burze,

Lecz, jak za ciebie, młodości czar wieńczy

Kolonu wzgórze.

Król Edyp

Osoby dramatu

EDYP
KAPŁAN
KREON
CHÓR TEBAN
TYREZJASZ
JOKASTA
POSŁANIEC Z KORYNTU
SŁUGA LAJOSA
POSŁANIEC DOMOWY

PROLOG

EDYP

110

O dzieci, Kadma [11] starego potomstwo [12],

Czegoście na tych rozsiedli się progach,

Trzymając w ręku te wiązki błagalne [13]?

Czemuż nad miastem dym wonnych kadzideł

Wznosi się razem z modlitwą i jękiem?

115

Król, OpiekaJa, że nie chciałbym przez usta posłańców

O tym zasłyszeć, sam tutaj przybyłem,

Ja, Edyp, sławą cieszący się ludzi.

— Rzeknij więc, starcze, boś ty powołany

Za innych mówić, co was tu zebrało,

120

Strach czy cierpienie? Wyjaw to mężowi,

Co chce wam ulżyć; bo byłby bez serca,

Gdyby ten widok mu serca nie wzruszył.

KAPŁAN

O Panie, który ziemicą [14] tą władasz,

Widzisz, jak garnie się wsze [15] pokolenie

125

Do twych ołtarzy; jedni to pisklęta

Długiego lotu niezdolne, a drugich

Wiek już pogarbił; ja służę Zeusowi

A tamci innym bogom; równe tłumy

Siadły gdzie indziej, gdzie chramy [16] Pallady [17]

130

I tam, gdzie ołtarz Ismena [18] popielny,

Kara, Los, Miasto, Klęska, Przywódca, ŚmierćBo miasto — jak ty sam widzisz — odmęty

Złego zalały i lud bodaj głowę

Wznosi wśród klęski i krwawej pożogi,

Mrąc w ziemi kłosach i ziemi owocach,

135

Mrąc w stadach bydła i niewiast porodach

Płonnych [19], od kiedy bóg ogniem zionący [20]

Zaciążył srogą nad miastem zarazą,

By grody Kadma pustoszyć, a jękiem

Czarne Hadesu wzbogacić ostępy.

140

Choć więc my ciebie nie równamy bogom,

Ani te dzieci, siedliśmy w tych progach,

Bo ciebie pierwszym mienimy wśród ludzi,

Wśród ciosów życia i wśród nieba gromów.

Tyś bo przybywszy [21], gród stary Kadmosa

145

Od strasznych ofiar dla Sfinksa [22] wyzwolił,

Nic od nas wprzódy się nie wywiedziawszy,

Ni pouczony; nie, z ramienia bogów

Dałeś nam życia ochłodę i ulgę.

A więc ku tobie, któryś nam najdroższym,

150

Ślemy, Edypie, tę prośbę błagalną,

Byś nas ratował, czy z bogów porady

Znajdując leki czy z ludzi natchnienia.

Bo przecież widzę, jako doświadczonych

Rady najlepszym poprawy zadatkiem.

155

Państwo, Przywódca, WładzaNuże [23] więc, mężom ty przoduj [24], skrzep [25] miasto,

Nuże, rozważnie działaj, bo ta ziemia

Zbawcą cię mieni za dawną gotowość.

Niechbyśmy rządów twych tak nie pomnieli [26],

Iż po naprawie upadek nas zgrążył;

160

Ale stanowczo wznieś gród ten ku szczęściu;

Z ptakiem tu dobrej nastałeś ty wróżby

I dziś dorównaj tej szczęsnej przeszłości.

Bo jeśli nadal zachowasz ster rządów,

Piękniej ci mężom przewodzić niż próżni.

165

Ni gród, ni okręt nic przecie nie waży,

Jeśli nie stanie męża dla ich straży.

EDYP

O biedna dziatwo [27]! Nazbyt ja świadomy

Próśb waszych celu; wiem, że wszystkie domy

Gnębi choroba, Przywódca, Króllecz wśród zła powodzi

170

Najgorsza nędza w mą osobę godzi.

Bo was jedynie własne brzemię dręczy,

Gdy moja dusza za mnie, za was jęczy,

Za miasto całe; ze snu się nie budzę

Na wasze głosy [28]; wiedzcie, że łzy ronię

175

I częstym troski błąkaniem się trudzę,

By co obmyślić ku ludu obronie.

I uczyniłem, co dobrym się zdało,

Syna Menojka [29], a żony mej brata

Do Apollina pytyjskich wyroczni [30]

180

Posłałem, aby Kreon się wywiedział,

Co czyniąc, mówiąc, zbawiłbym to miasto.

A odmierzając dzień jego odejścia,

Już spokój tracę, bo nad miarę czasu

Zwykłą [31] nie widać go w domu z powrotem.

185

Lecz skoro wróci — to byłbym przewrotnym,

Gdybym za głosem nie postąpił boga.

KAPŁAN

Mówisz nam z duszy, a właśnie zwiastują

Okrzyki ludzi Kreona przybycie…

EDYP

O Apollinie! Niechby on ze słowem

190

Tak zbawczym przyszedł, jak wygląd ma jasny.

KAPŁAN

Dobrą nowinę ja wróżę, bo czyżby

Inaczej wieńczył swą głowę wawrzynem [32]?

EDYP

Wnet się dowiemy, już słyszeć nas może. —

O książę, krewny mi synu Menojka,

195

Jakież przynosisz nam wieści od bóstwa!

KREON

Dobre, bo mniemam, że i ciężkie sprawy

Z dobrym obrotem szczęsnymi się stają.

EDYP

Jakież jest słowo? bo z tej oto mowy

Strachu bym nie mógł wysnuć, ni otuchy.

KREON

200

Czy chcesz, bym mówił od razu przed ludźmi,

Lub wszedł do domu; na wszystko ja gotów.

EDYP

Mów tu, wszem wobec; bo tamtych katusze

Bardziej mnie dręczą, niż strach o mą duszę.

KREON

Bóg, Kara, Los, Zbrodnia, Zbrodniarz Niech więc wypowiem, co Bóg mi obwieścił. —

205

Febus [33] rozkazał stanowczo, abyśmy

Ziemi zakałę, co w kraju się gnieździ,

Wyżęli i nie znosili jej dłużej.

EDYP

Jakim obrzędem? gdzież skryta ta zmora?

KREON

Wypędzić trzeba, lub mord innym mordem

210

Okupić [34], krew ta ściąga na nas burze.

EDYP

Jakiegoż męża klęskę Bóg oznacza?

KREON

Rządził, o królu, niegdyś nad tą ziemią

Lajos, zanim tyś ujął ster rządu.

EDYP

Wiem to z posłuchu, bom męża nie zaznał.

KREON

215

Tych więc, co jego zabili, rozkazał

Bóg nam ukarać i pomścić stanowczo.

EDYP

Ale gdzież oni? Gdzież znajdą się ślady

Dawnej i wiekiem omszałej już zbrodni?

KREON

W tej, mówił, ziemi; śledźmy a schwytamy.

220

Ujdzie bezkarnie to, co człek zaniecha.

Czyżby zbójowi, gdyby on pieniędzy

Stąd nie był dostał, starczyło odwagi?

KREON

235

Wieść to głosiła, lecz po zgonie króla

Nikt nie wystąpił, by pomścić tę zbrodnię.

EDYP

I cóż sprawiło, że po klęsce króla

Prawdy wyświecić tutaj nie zdołano?

KREON

Sfinks ciemnowróży ku troskom chwilowym

240

Od spraw tajemnych odciągnął uwagę.

Bóg, Grzech, Kara, Przywódca, Zbrodnia, ZbrodniarzEDYP

Więc od początku ja rzeczy ujawnię.

Bo słusznie Febus i ty równie słusznie

Ku umarłemu zwróciliście troskę;

Z wami ja wspólnie siły złączonymi

245

Spłacę, dług bogu i dług naszej ziemi,

A tym nie dalszym z pomocą ja idę,

Lecz sam ze siebie tę zrzucę ohydę.

Bo ów morderca mógłby równie łacno

Zbrodniczą dzisiaj na mnie podnieść rękę.

250

Zmarłemu służąc, usłużę więc sobie.

Nuże więc, dzieci, powstańcie z tych stopni

Co prędzej wiązki podniósłszy błagalne [36].

I niech kto inny lud na wiec tak zbierze,

Iżby gotowym mnie wiedział; a z woli

255

Bogów los szczęścia spłynie lub niedoli.

KAPŁAN

Powstańmy, dziatwo; przecież nas tu wiodły

Te właśnie cele, które on obwieszcza.

A niechby Febus, co przesłał te rady,

Jak zbawca z ciężkiej nas wywiódł zagłady.

PARODOS

CHÓR

260

Zeusa wieści ty słodka, jakież w dostojne Teb progi

Z Delf grodu, co się złotem lśni [37],

Wici niesiesz mi?

Duch się wytęża, a kłębią się myśli od grozy i trwogi.

Delicki władco, o Peanie [38],

265

Drżę ja, czy nowy trud nastanie,

Czy dawne trudy w czasów odnowisz kolei?

Głosie niebiański, ty przemów, ty dziecię złotej nadziei!

Naprzód niechaj mnie Zeusa córa, odwieczna Pallada

I Artemida wspomoże,

270

Która strzeże tej ziemi i tron okrężny zasiada

Na Teb agorze.

Przyjdź i Febie [39] w dal godzący,

Stańcie troje jak obrońcy.

Jeśli już dawniej wy grozę ciążącą na mieście

275

Precz stąd wyżęli, przybądźcie i teraz i pomoc mi nieście.

Bóg, Kara, Miasto, Naród, Państwo, Śmierć Zło mnie bezbrzeżne dotknęło. O biada!

Naród wśród moru upada

I myśli zbrakło już mieczy

Ku obronie i odsieczy,

280

Pola kłosem się nie skłonią,

Matki w połogach mrą lub płody ronią.

Jak lotne ptaki, wartkie błyskawice,

Mkną ludzie cwałem w Hadesu ciemnice.

Nad miastem zawisła głusza

285

I stosy trupów po ulicach leżą,

A śmierć i dżumę szerzą;

Nikt ich nie płacze, nie rusza.

Żony i matki z posrebrzonym włosem

Żałobnym zawodzą głosem.

290

Skarga wszechludu zabłysła wśród nocy,

O Zeusa złota córo, udziel nam pomocy!

Przybądź chyżo — oto wróg,

Choć mu nie lśni mieczem dłoń,

Z krzykiem wtargnął w miasta próg.

295

Wyprzyj go na morską toń

Lub pędź w niegościnną dal,

W głębie trackich fal

Choć oszczędzi ciemna noc,

To dzień wtóry zgnębi dom,

300

Ty, co grzmotów dzierżysz moc,

Zeusie, ciśnij grom!

Z twego łuku złotych strun,

Puść, Apollo, krocie strzał,

Artemis, spuść żary łun,

305

Z którymi mkniesz wśród Lykii skał [40].

Ciebie wzywam, złotosploty [41],

Boś tej ziemi syn,

Niechaj zaznam twej ochoty,

Ty, coś panem win!

310

O Bakchusie, pośród gór

Pląsasz w Menad gronie,

W Boga klęsk [42], co niesie mór,

Żagwią mieć, co płonie!

EPEJSODION I

EDYP

Prosisz, a prosząc mógłbyś znaleźć ulgę,

315

Siłę i z kaźni srogich wyzwolenie,

Jeśli słów moich posłuchasz powolnie,

Które ja, obcy zupełnie tej wieści

I obcy — sprawie, wypowiem. Toć sam bym

Nie wiele zbadał bez wszelkiej wskazówki.

320

Przywódca, SprawiedliwośćTeraz, żem świeżym tej gminy jest członkiem,

Do was się zwracam z następną przemową:

Kto z was by wiedział, z czyjej zginął ręki

Śmiercią ugodzon Lajos Labdakida [43],

Niech ten mi wszystko wypowie otwarcie.

325

Gdyby zaś bał się sam siebie oskarżać.

Niech wie, że żadnej srogości nie dozna

Nad to, że cało tę ziemię opuści.

A jeśli w obcej by ziemi kto wiedział

Sprawcę, niech mówi, otrzyma nagrodę

330

I nadto sobie na wdzięczność zasłuży.

LosLecz jeśli milczeć będziecie, kryć prawdę,

To o przyjaciół się trwożąc, to siebie,

Tedy usłyszcie, co wtedy zarządzę.

Niechajby taki człowiek w naszej ziemi,

335

Nad którą władzę ja dzierżę i trony,

Ani nie postał, ni mówił z innymi,

Ni do czci bogów nie był dopuszczony,

Ni do żadnego wspólnictwa w ofierze.

Zawrzyjcie przed nim podwoi ościeże,

340

W żadnym on domu niech nigdy nie spocznie,

Bo tego chciały pytyjskie wyrocznie.

Ja więc i Bogu i zbrodni ofierze

Ślubuję taką służbę i przymierze.

I tak złoczyńcy klnę, aby on w życiu,

345

Czy ma wspólników, czyli sam w ukryciu,

Nędzy, pogardy doświadczył i sromu.

I zaklnę dalej, że gdyby osiadły

Z moją się wiedzą w mym odnalazł domu,

Aby te klątwy na mą głowę spadły.

350

A was zaklinam, abyście to wszystko

Czynili dla mnie, boga i tej ziemi

Od zbóż i bogów tak osieroconej.

Obowiązek, RodzinaBo choćby boga głos nie nakazywał,

Nie trzeba było popuścić bezkarnie

355

Śmierci przedniego człowieka i króla

Lecz rzecz wyśledzić. Że ja teraz dzierżę

Rządy te, które on niegdyś sprawował,

Łoże i wspólną z nim dzielę niewiastę;

Że moje dzieci byłyby rodzeństwem

360

Jego potomstwa, gdyby on ojcostwem

Mógł się był cieszyć; że grom weń ugodził,

Przeto ja jakby za własnym rodzicem

Wystąpię za nim, wszystkiego dokonam,

Aby przychwytać tego, co uśmiercił

365

Syna Labdaka, wnuka Polydora,

Któremu Kadmus i Agenor przodkiem.

A tym, co działać omieszkają, bogi

Niech ani z ziemi nie dopuszczą płodów,

Ni dziatek z niewiast; niech oni marnieją

370

Wśród tej zarazy, lub gorszym dopustem.

Was za to, którzy powolni mym słowom,

Wspólnictwo Diki [44] niech skrzepi łaskawie

I bogi w każdej niech poprą was sprawie.

CHÓR

Jak mnie zakląłeś, tak powiem ci, książę.

375

Ni ja zabiłem, ni wytknąć bym umiał

Tego mordercy; ten, co drogi wskazał,

Febus, sam jeden odkryłby złoczyńcę.

EDYP

Słusznie to rzekłeś. Ale wymóc z bogów,

Czego nie zechcą, nie zdoła śmiertelny.

CHÓR

380

Lecz drugie wyjście śmiałbym ci polecić.

EDYP

Mów i o trzecim, jeżeli ci świta.

CHÓR

Mistrzowi wiedzy najbliżej dorówna

Tyrezjasz [45], jego więc rady sięgając,

Najwięcej, książę, zyskałbyś dziś światła.

EDYP

385

Przecież już anim tego nie zaniechał;

Bo za namową Kreona dwukrotnie

Słałem umyślnych, a zwłoka mnie dziwi.

395

Lecz otóż człowiek, co sprawy wyjaśni.

Bo już prowadzą boskiego wróżbitę,

W którego duszy prawda ma ostoję.

Wchodzi Tyrezjasz

EDYP

O Tyrezjaszu, co sprawy przenikasz

Jasne i tajne, na ziemi i niebie!

400

Chociaż ty ślepym, nie uszło twej wiedzy,

Jako choruje gród ten, przeto w tobie

Upatrzyliśmy zbawcę i lekarza.

Bo Febus, jak ci już może donieśli,

Po wieściach naszych tę wróżbę obwieścił,

405

Że wyzwolenie li wtedy nastąpi,

Skoro odkrywszy morderców Lajosa

Na śmierć ich albo wygnanie skażemy.

Ty przeto, lotu ptaków nie niechając,

Ni innych środków twej wróżbiarskiej sztuki,

410

Siebie i miasto, ratuj mą osobę,

I zbaw nas z wszelkiej zakały tej zbrodni.

W tobie nadzieja; kto, czym tylko może,

Wesprze bliźniego, spełni dzieło boże.

TYREZJASZ

Biada, o biada tej wiedzy, co szkodę

415

Niesie wiedzącym; znam ja to zbyt dobrze

Więc wiedząc, zmilkniesz? czyż myślisz człowieku

Miasto to zdradzić i zniszczyć ze szczętem?

TYREZJASZ

430

Ani ja ciebie, ni siebie nie zmartwię.

Próżno mnie kusisz, nie rzeknę już słowa.

EDYP

Ze złych najgorszy — bo nawet byś skałę

Obruszył — wiecznie więc milczeć zamierzasz

I niewzruszony tak wytrwać do końca?

TYREZJASZ

435

Upór mój ganisz, a w sobie nie widząc

Obłędów gniewu, nade mną się znęcasz.

EDYP

Któż by na takie nie uniósł się słowa,

Którymi nasze znieważasz ty miasto?

TYREZJASZ

Zejdzie to samo, choć milcząc się zaprę.

EDYP

440

Przeto co zejdzie, winieneś nam jawić.

TYREZJASZ

Nic już nie rzeknę. Ty zaś, jeśli wola,

Choćby najdzikszą wybuchnij wściekłością.

EDYP

A więc wypowiem, co mi w błyskach gniewu

Już świta; wiedz ty, iż w moim mniemaniu

445

Tyś ową zbrodnię podżegł i zgotował

Aż po sam zamach; a nie byłbyś ślepym,

To i za czyny bym ciebie winował.

TYREZJASZ

Doprawdy? a więc powiem ci, byś odtąd

Twego wyroku pilnując, unikał

450

Wszelkiej i ze mną, i z tymi rozmowy,

Jako ten, który pokalał tę ziemię.

EDYP

Jakie bezczelne wyrzucasz ty słowa?

I gdzież zamyślasz przed srogą ujść karą?

TYREZJASZ

Uszedłem, prawda jest siłą w mej duszy.

EDYP

455

Na uchu, oczach i ślepym na duchu.

TYREZJASZ

470

A ty nieszczęsny urągasz, ty, który

Wnet staniesz wszystkim na urągowisko?

EDYP

Nocy ty synem, zaszkodzić nie zdołasz.

Ni mnie, ni innym, co w słońce patrzymy.

TYREZJASZ

Bo nie pisano, abym ja cię zwalił;

475

Mocen Apollo, aby to wykonać.

EDYP

Czy to są twoje sztuki, czy Kreona?

TYREZJASZ

Nie Kreon, lecz ty sam sobie zatratą.

Przywódca, WładzaEDYP

Skarby, królestwo i sztuko, co sztukę

Przewyższasz w życia namiętnych zapasach,

480

Jakże was zawiść natrętnie się czepia,

Jeżeli z tronu, którym mnie to miasto

W dani, bez prośby mojej zaszczyciło,

Kreon, ów wierny, ów stary przyjaciel

Zdradą, podstępem zamierza mnie zwalić

485

I tak podstawią tego czarodzieja,

Kuglarza, który zysk bystro wypatrzy,

A w swojej sztuce dotknięty ślepotą.

Bo, nuże, rzeknij, kiedyś jasno wróżył?

Dlaczego, kiedy zwierz ów śpiewotwórczy

490

Srożył się, zbrakło ci słów wyzwolenia?

Przecież zagadkę tę nie pierwszy lepszy

Mógł był rozwiązać — bez jasnowidzenia.

A tobie wtedy ni ptaki, ni bogi

Nic nie jawiły; lecz ja tu przyszedłszy

495

Nic nie wiedzący zgnębiłem potwora,

Ducha przewagą, nie z ptaków natchnienia,

Mnie więc ty zwalić zamierzasz, w nadziei,

Że bliskim będziesz przy Kreona tronie.

Lecz ciężko i ty jak ów, co podżega,

500

Odpokutujesz, a gdyby nie starość,

Wraz byś otrzymał kaźń za twe zamysły.

CHÓR

Nam mowa starca wydała się gniewną,

I twoja także, Edypie, a przecież

To nie na czasie; lecz patrzeć należy,

505

Byśmy głos boga spełnili najlepiej.

TYREZJASZ

Chociaż ty władcą, jednak ci wyrównam

W odprawie. Słowem i ja także władam.

Nie twoim jestem sługą, lecz Apolla;

I nie zawezwę zastępstwa Kreona,

510

Kondycja ludzkaLecz sam ci powiem, tobie, który szydzisz

Z mojej ślepoty, patrzysz a nie widzisz

Nędzy twej, nie wiesz z kim życie ci schodzi,

Gdzie zamieszkałeś i kto ciebie rodzi.

Los, WizjaMiędzy żywymi i zmarłymi braćmi

515

Wzgardę masz, klątwy dwusieczne cię z kraju

Ojca i matki w obczyznę wygnają,

A wzrok, co, światło ogląda, się zaćmi.

Jakiż Kiteron [46] i jakie przystanie

Echem nie jękną na twoje wołanie,

520

Gdy przejrzysz związki, kiedy poznasz nagle,

W jaką to przystań nieprzystojną żagle

Pełne cię wniosły; nieszczęścia ty głębi

Nie znasz, co z dziećmi cię zrówna i zgnębi. —

Szydź więc z Kreona, szydź z mojej ty mowy

525

Bo niema człeka między śmiertelnymi,

Którego złe by straszniej zmiażdżyć miało.

EDYP

Czy znośnym takie wysłuchać obelgi?

Precz stąd co prędzej sprzed mego oblicza,

Co żywo z tych się wynosić mi progów!

TYREZJASZ

530

Nie byłbym stanął, gdybyś nie był wzywał.

EDYP

Gdybym był wiedział, że brednie pleść będziesz,

Nie byłbym ciebie zawezwał przed siebie.

TYREZJASZ

Bredzącym może li tobie się wydam, —

Tym, co cię na świat wydali, rozsądnym.

EDYP

535

EDYP

Jeślim wyzwolił gród — niech i tak będzie.

TYREZJASZ

Więc już uchodzę. — Prowadź mnie, pacholę.

EDYP

Niech cię prowadzi. Obecność twa przykra,

Twoje odejście usunie tę plagę.

Los, Rodzina, WizjaTYREZJASZ

545

Rzekłszy co miałem — idę, nie z obawy

Przed twym obliczem, bo próżne twe groźby.

A powiem jeszcze: człek, którego szukasz,

Z dawna pogróżki i wici o mordzie

Lajosa głosząc, jest tutaj na miejscu.

550

Obcym go mienią, ale się okaże,

Iż on zrodzony w Tebach; nie ucieszy

Tym się odkryciem; z widzącego ciemny,

Z bogacza żebrak — na obczyznę pójdzie,

Kosturem drogi szukając po ziemi.

555

I wyjdzie na jaw, że z dziećmi obcował

Własnymi, jak brat i ojciec, że matki

Synem i mężem był, wreszcie rodzica

Współsiewcą w łożu i razem mordercą.

Zważ to, a jeśli to prawdę obraża,

560

Za niemądrego ogłoś mnie wróżbiarza.

STASIMON I

CHÓR

Bóg, Kara, Los Na kogóż wskazał delfickich głos skał

Kto strasznej zbrodni krwią ręce swoje zlał.

Niechby szybkim pędem koni,

Co cwałują w chmur tabunie,

565

Uszedł on pogoni!

Bo Apollo wnet nań runie

Z błyskiem, gromem, burzą,

I niechybne wnet Erynje [47] grozie tej przywtórzą.

Więc z Parnasu [48] śnieżnych wirchów głos błyszczący padł,

570

By przestępcy ukrytego badać wszędzie ślad

On jak buhaj w dzikim lesie

Raz postoi w ciemnych grotach,

To znów w skalne jary rwie się

W omylnych obrotach.

575

Od wyroczni w środku ziem [49] w dalsze pomknie sioła,

Ale słowo wciąż jej żyje i krąży dokoła.

Straszną, o straszną wróżbiarz budzi trwogę,

Słowom przywtórzyć ni przeczyć nie mogę.

Błądzę wśród obaw; i błądząc, już nie wiem,

580

Między Labdakidów rodem

A synem Polybosa, cóż gniewu zarzewiem,

Co mogło być walki powodem.

Wieść o tym milczy. Po cóż bym więc ujął Edypa ja sławy

Jako mściciel ciemnej sprawy?

585

Zeus i Apollo przenikną człowieczych dusz ciemnie,

A fałszywy sąd tego, któryby nade mnie

Stawiał wróżbiarza. Bywa, iż posiędzie

Mąż jeden więcej mądrości.

Lecz nie przywtórzę mu nigdy, aż prawda na jaw się dobędzie.

590

Bo gdy potwór skrzydlaty [50] w grodzie naszym gości,

Stanął mąż i wyzwolił i zagoił rany;

Nie dozna on mojej przygany.

EPEJSODION II

KREON

Drodzy ziomkowie, doszło moich uszu,

Że Edyp władca ciężko mnie winuje.

595

Więc tu przybywam zrażony; bo jeśli

Mniema, iż ja się czy słowem, czy rzeczą

Do troski, co go gnębi, przyczyniłem,

To już nie pragnę dłuższego żywota

Pod tym zarzutem. Toć takie mniemanie

600

Nie drobną tylko wyrządza mi krzywdę,

Ale największą, skoro ja rodakom,

Wam i mym bliskim przewrotnym się wydam.

CHÓR

Zarzut ten jednak w gniewliwym zapale

Raczej się począł, a nie w głębi duszy.

KREON

605

Skąd te posłuchy, iż z mego podmuchu

Wróżbiarz kłamliwe wygłasza twierdzenia?

CHÓR

Słowo to padło; skąd poszło, ja nie wiem.

KREON

I z prostym wzrokiem i z wzniesionym czołem

Takie tu na mnie miotano zarzuty?

CHÓR

610

Nie wiem. Co władcy czynią, ja nie śledzę.

Lecz otóż książę sam kroczy z pałacu.

EDYP

Tyś tutaj? A więc śmiesz tak być bezczelnym,

Aby do moich przybliżać się progów,

Ty, coś zamierzył popełnić morderstwo

615

I z władzy króla mnie gwałtem ograbić?

Rzeknij, na bogów, czy słabość czy głupstwo

We mnie spostrzegłeś, by snuć te zamiary?

Czyś mniemał, że twych ukrytych podstępów

Nie dojrzę, że się obronić nie zdołam?

620

Czyż nie przewrotnem twoje przedsięwzięcie,

Bez sił, wspólników, tak rwać się na trony,

Które się ludźmi zdobywa i złotem?

KREON

Radzę ci naprzód wysłuchać mej mowy,

A potem rzeczy poznawszy, osądzić.

EDYP

625

W słowach ty dzielny, lecz złym ci ja będę

Uczniem, bo mam cię za zdrajcę i wroga.

KREON

Posłuchaj oto, co powiem w tej sprawie.

EDYP

Nie praw ty oto, że jesteś bez winy.

KREON

Jeżeli mniemasz, że upór jest skarbem,

630

Choć bezrozumny, to mniemasz przewrotnie.

EDYP

Jeżeli sądzisz, iż krzywdząc krewnego

Nie zaznasz kary, to sądzisz fałszywie.

KREON

Uznam twe zdanie, lecz poucz mnie przecież,

Cóż ci się teraz wydarzyło złego?

EDYP

635

Czyś mnie namawiał, czyli nie namawiał,

Bym tu sprowadził znanego wróżbitę?

KREON

I dziś obstaję przy tej samej radzie.

EDYP

Jakże, to dawno od czasu, gdy Lajos…

KREON

Cóż począł? Słów twych nie całkiem pojmuję.

EDYP

640

EDYP

A czyście wtedy zarządzili śledztwo?

KREON

Tak, oczywiście, lecz było daremne.

EDYP

KREON

Czyż więc ja trzeci nie równam się z wami?

EDYP

W tym właśnie widzę twą złość i przewrotność.

KREON

Nie, gdybyś słuchał, jak ja cię słuchałem

Przywódca, WładzaRozważ to naprzód, czy kto by przekładał

665

Rządy wśród trwogi nad spokój pogodny,

Któryby równą zapewniał mu siłę.

Jam tedy nigdy nie marzył, by królem

Być raczej niżli królewskie mieć życie,

I nikt rozumny tego nie zapragnie.

670

Teraz mam wszystko od ciebie bez znoju,

Gdy królów wolę częstokroć mus pęta.

Jakże przeniósłbym więc godność i trony

Nad stanowisko, co dzierżę wśród wczasów?

Nie jestem przecie głupim, by pożądać

675

Czegoś innego nad zaszczyt z korzyścią.

Czczą mnie tu wszyscy, wszystko mi się kłania,

Ci, co do ciebie dążą, mi schlebiają,

Bo od mej łaski tak wiele zależy.

Więc czemuż bym ja to wszystko porzucił?

680

Nie wykolei się człowiek rozważny,

Ani bym powziął ja takich zamiarów,

Ani też innych nie poparł w tym dziele.

SprawiedliwośćWięc dla dowodu zapytaj się w Delfach,

Czy w całej prawdzie oddałem głos boga;

685

A gdybyś poznał, że spiski knowałem

Wespół z wróżbitą, to chwyć mnie i zabij

Dwoistym, moim i twoim wyrokiem!

Ale nie rzucaj niepewnych podejrzeń,

Bo się nie godzi złych mienić prawymi,

690

Ni prawych złymi bez wszelkiej przyczyny.

Dobrego człeka odepchnąć, to tyle,

Jakby kto drogiej wyzbył się chudoby.

Poznasz to z czasem stanowczo, albowiem

Cnocie czas jeden świadectwo wystawi,

695

A złość nieprawych dzień jeden wyjawi.

CHÓR

Pięknie on mówił i zlecił przezorność,

Bo człek porywczy zbyt łatwo się potknie.

EDYP

Nagle i chyłkiem gdy ku mnie podstąpią,

Trzeba mnie także w rozmyśle być nagłym.

700

Gdybym w spokoju trwał, to on by dzieła

Dokonał, ja zaś doznałbym wnet szwanku.

KREON

Cóż więc zamierzasz? czy z kraju mnie wygnać!

EDYP

Nic mniej; chcę śmierci twojej, nie wygnania.

KREON

Dowiedź mi naprzód, w czym moja jest wina.

EDYP

705

EDYP

Jednak słuchać trzeba.

KREON

I złego pana?

EDYP

O miasto, ty miasto!

KREON

I ja też miasta cząstką, nie ty jeden.

CHÓR

715

Dość tego kniaziu; w sam raz, jak spostrzegam,

Wychodzi z domu Jokasta; z nią razem

Trzeba zażegnać drażniące te swary.

JOKASTA

Czemuż, nieszczęśni, jątrzycie się słowy?

Nie wstyd wam ludzi, gdy ogół chorzeje,

720

Własne poruszać spory i zatargi?

Idź więc do domu ty i pójdź Kreonie,

By błahych żalów nie spiętrzać nad miarę.

KREON

O siostro! Mąż twój straszne miota na mnie

Groźby, podwójne wydziela mi kaźnie:

725

Albo wygnanie, lub życia utratę.

EDYP

Tak jest, bom schwycił na złych go zamysłach

Podstępnie przeciw mej knutych osobie.

KREON

Niech bym nie uszedł, lecz zginął pod klątwą,

Jeśli prawdziwe twoje oskarżenia.

JOKASTA

730

Zawierz na bogów, Edypie, tej mowie,

Bacząc nasamprzód na święte zaklęcia,

A potem na mnie i tych co obecni.

CHÓR

Usłuchaj chętnie i mądrze, o to cię błagam, mój władco!

EDYP

W czym mam ustąpić?

CHÓR

735

Wiedz ty, iż tego żądając ode mnie,

Żądasz mej śmierci i mego wygnania.

CHÓR

Klnę się na słońce, co niebios wiedzie rej,

Niech bym zginął marnym zgonem,

745

Jeśli kiedy w duszy mej

Myśl ta postała; w sercu ja zgnębionym

Drżę, iż do nieszczęść, co trapią tę ziemię,

Nowych klęsk przydacie brzemię.

EDYP

Niech więc on idzie, choćbym i ze szczętem

750

Miał zginąć, albo z hańbą być wygnanym.

Litość mą budzą twe słowa, nie jego.

Moja nienawiść wszędzie go doścignie.

KREON

Zżymasz się jeszcze, kiedy ustępujesz,

Zgnębionym jesteś, gdy gniew twój przycichnie,

755

Takie natury są sobie katuszą.

EDYP

Precz stąd nareszcie!

KREON

Uchodzę w tej chwili.

Niechby wbrew tobie tamci mnie uczcili.

CHÓR

Księżno, czemu ty zwlekasz, by go wprowadzić do domu?

JOKASTA

760

Niech bym poznała, co zaszło.

CHÓR

Ciemnych głos padł podejrzeń, które wgryzają się w serce.

JOKASTA

Czy z ust ich obu?

CHÓR

Obu.

JOKASTA

Cóż więc rzekli?

CHÓR

765

O, dość już cierpień! o, nie każ mi mową

Rany tej jątrzyć na nowo!

EDYP

Widzisz, gdzieś zaszedł ty z twoją mądrością,

Zdradzasz mą sprawę i tępisz mi serce.

CHÓR

Rzekłem już nieraz, o książę,

770

Że brakłoby mi rozumu i sądu,

Gdybym się zaparł miłości, co z tobą mnie wiąże —

Z tobą, coś nawę tej ziemi do lądu

Skierował pośród burz i mąk.

O nie puszczaj steru z rąk!

JOKASTA

775

Na bogów, powiedz i mnie wreszcie, królu,

Ty więc nie bacząc wiele na te rzeczy,

785

Mnie raczej słuchaj i wiedz, iż śmiertelnych

Sztuka wróżenia nie ima się wcale.

Złożę ci na to stanowcze dowody.

Wiedz więc, że Lajos otrzymał był wróżby,

Nie od Apolla, lecz od jego służby,

790

Iż kiedyś śmierć go z rąk syna pokona,

Co zeń zrodzony — i z mojego łona.

A wszakże jego, jak wieść niesie, obce

Zabiły zbiry w troistym rozdrożu.

A to niemowlę, gdy trzeci dzień świtał,

795

Przebiwszy u nóg kosteczki, wysadził

On ręką obcą gdzieś w górskich ostępach.

I tak Apollo nie dopełnił tego,

By syn ten ojca powalił, ni groźby,

Że Lajos legnie pod syna zamachem.

800

A tak głosiły przecie przepowiednie.

BógNie troszcz się o nie. Gdy tajemnej toni

Bóg chce co wydrzeć, on sam to odsłoni.

EDYP

Po twoich słowach, jakiż mną owładnął,

Żono, niepokój i ducha wzruszenie!

JOKASTA

805

Nowa więc troska znów ciebie się czepia?

EDYP

Słyszałem, tak mi się zdaje, że Lajos

Na krótko, nim ty władcą tej krainy

Zostałeś, wieść ta doszła do stolicy.

EDYP

815

O Zeusie, cóż ty kazałeś mi spełnić?

JOKASTA

Cóż ci tak serce, Edypie, porusza?

EDYP

Nie pytaj więcej, lecz powiedz mi, jaki

Lajos miał wygląd i w jakim był wieku?

JOKASTA

Smagły był, włosów bielała już wełna,

820

Od twej postawy niewiele się różnił.

LosEDYP

Biada mi, straszną rzuciłem ja klątwę,

Jak się wydaje, nieświadom na siebie.

JOKASTA

Cóż mówisz, książę! Z trwogą na cię patrzę.

EDYP

Drżę ja, iż wróżbiarz nie całkiem był ślepym;

825

Zwrócił się do mnie z pokornym błaganiem

Bym go posłała na wieś między trzody,

Tak iżby najmniej oglądał to miasto.

840

Ja go puściłam, bo chociaż niewolnik,

Tej lub i większej był godzien nagrody.

EDYP

Niechby on tu się pojawił co żywo!

JOKASTA

Łatwem to; ale cóż go tak pożądasz?

EDYP

Boję się żono, żem orzekł zbyt wiele,

845

Więc z tej przyczyny oglądać go pragnę.

JOKASTA

Stawi się tutaj; ale i ja godna,

Byś mi powiedział, co gnębi twą duszę.

EDYP

Nie skryjęć tego, skorom tak daleko

Zapadł już w trwogę; a komuż bym raczej

850

Wśród takiej burzy otworzył me wnętrze?

Kondycja ludzka, Los, RodzinaOjcem był moim Polybos z Koryntu,

Matką Merope z Dorydy [52]. Zażyłem

Tam ja czci wielkiej, aż się przytrafiło

Coś, co urazy zapewne jest godnym,

855

Godnym nie było takiego porywu.

Bo wśród biesiady podniecony winem

Mąż w twarz mi rzucił, że jestem podrzutkiem.

A ja, choć gniewny, umiałem na razie

Się pohamować; nazajutrz badałem

860

Ojca i matkę, a oni do sprawcy

Takiej obelgi żal wielki uczuli.

To mnie cieszyło; lecz słowa te jednak

Ciągle mnie truły i snuły się w myśli.

A więc bez wiedzy rodziców poszedłem

865

Do świętych Delfów, a tu mi Apollo

Tego, com badał, nie odkrył; lecz straszne

Za to mi inne wypowiedział wróżby,

Że matkę w łożu ja skalam, że spłodzę

Ród, który ludzi obmierznie wzrokowi,

870

I że własnego rodzica zabiję.

To usłyszawszy, zdala od Koryntu

Błądziłem, kroki gwiazdami kierując,

Aby przenigdy nie zaznać nieszczęścia,

Hańby, która by spełniła tę wróżbę.

875

ZbrodniaI krocząc naprzód, przyszedłem na miejsce,

Gdzie według ciebie ten król był zabitym.

Zeznam ci wszystko po prawdzie; gdym idąc

Do troistego zbliżył się rozdroża,

Wtedy obwiestnik i mąż jakiś wozem

880

W konie sprzężonym jadący, jak rzekłaś,

Mnie najechali, i z drogi mnie gwałtem

Woźnica spędzał wraz z owym staruchą.

Ja więc wzburzony uderzam woźnicę,

Co mnie potrącił; a gdy to zobaczył

885

Starzec, upatrzył gdym podle był wozu,

I w głowę oścień mi wraża kolczasty; —

Oddałem z lichwą; ugodzon kosturem

Runął on na wznak ze środka siedzenia. —

Tnę potem drugich; Losa jeśli obcego

890

Łączyło jakie z Lajosem krewieństwo,

To któż nędzniejszym byłby od zabójcy,

Któż w większej bogów pogardzie i nieba?

Przecież go obcym, ni ziomkom nie wolno

Przyjąć pod dachem, ni uczcić przemową,

895

Lecz precz należy odtrącić. Nikt inny,

Lecz ja tę klątwę sam na się rzuciłem.

A ręką kalam ofiary dziś łoże,

Co w krwi broczyła. — Czyż ja nie zhańbiony?

Nie zbezczeszczony doszczętnie? Jeżeli

900

Tułać się przyjdzie, w tułaczce już moich,

Ani ojczyzny oglądać nie będę.

Inaczej matkę bo pojąć i zgładzić

Ojca bym musiał, tego, co dał życie. —

Kto by w tym widział srogiego demona

905

Dopust, czyż domysł ten byłby fałszywym?

Niech bym nie zajrzał, o boże wy mocy,

Tego ja słońca i zginął bez wieści

Z pośród śmiertelnych, nim takie nieszczęście

Ostrzem by w moją ugodziło głowę.

CHÓR

910

Strasznym to, panie, lecz póki ów świadek

Prawdy nie wyzna, trwaj jeszcze w nadziei.

EDYP

Żyje też we mnie li tyle nadziei,

By się owego doczekać pasterza.

JOKASTA

Jakąż otuchę opierasz ty na nim?

EDYP

915

Zaraz ci powiem; jeśliby tak samo,

Jak ty, on mówił, uszedłbym ja zguby.

JOKASTA

Jakież wyrzekłam ja słowa znaczące?

EDYP

Rzekłaś, że kilku podawał on zbójców

Za sprawców zbrodni; jeśliby tę liczbę

920

Znowu potwierdził, to nie ja zabójcą.

Jeden i wielu, to przecież nie równym.

Lecz gdyby wspomniał o jednym podróżnym,

Natenczas zbrodnia się na mnie przewali.

JOKASTA

Wiedz więc stanowczo, że tak brzmiały słowa,

925

A niepodobnym, by wraz je odwołał.

Gdyż wszyscy, nie ja słyszałam to sama.

A gdyby nawet od słów swych odstąpił,

To i tak przecie zgon ten Lajosa

Wróżby nie spełni; bo temu Apollo

930

Groził, że zginie od syna prawicy,

A syn nieszczęsny nie zabił go wszakże,

Lecz sam dokonał już przedtem żywota.

Ja więc na słowa wróżbiarzy ni tyle

Się nie oglądam, a tyle je ważę…

EDYP

935

Trafnie to mówisz, poślij jednak kogo,

Aby przystawił pasterza, nie zwlekaj.

JOKASTA

Wnet poślę wstąpmy tymczasem do domu,

Bo, co ci miłe, nie zniecham niczego.

STASIMON II

CHÓR

Niech bym ja słowom i sprawom co święte

940

Cześć wierną dał i pokłony.

Strzegą ich prawa w eterze poczęte,

Nadziemskie strzegą zakony.

Olimp im ojcem, z ziemskiego bo łona

Takie nie poczną się płody,

945

Ani ich fala zapomnień pokona.

Trwa w nich Bóg wielki, mocny, wiecznie młody.

Pycha rodzi tyranów; gdy pychy tej szały

Prawa i miarę przekroczą,

Runie na głowę ze stromej gdzieś skały,

950

Gdzie głębie zgubą się mroczą.

Nic jej stamtąd nie wyzwoli.

Do Boga wzniosę ja prośbę gorącą,

By zbawił tego, co nas ratował w niedoli.

Bóg mi ostoją i wiernym obrońcą!

955

A gdy ludzi czyn lub głos

Prawa obrazi i święte bóstw trony,

Niech ich straszny dogna los,

Skarci dumy wzlot szalonej,

Gdy za brudnym zyskiem gonią,

960

Gdy od ludzi złych nie stronią,

Świętość grzeszną skazą dłonią.

Któżby jeszcze się, chełpił, iż kary on groty

I bogów odeprze gniewy?

Jeśliby takie cześć miały roboty,

965

Na cóż me tańce i śpiewy?

Już do Olimpii nie pójdę, nie pójdę Delfów ja szlakiem,

Nie ujrzy mnie abejski chram [53],

Aż niebo swym wszechwidnym znakiem

Mowom ludzi zada kłam.

970

O Zeusie, jeśliś ty panem niebiosów,

O wszechwładco ziemi losów,

Bacz na krnąbrność ludzkich głosów.

Co Bóg o Lajosie wieści,

Mają już za sen i mary

975

I Apollo już bez części!

Wniwecz idą wiary.

EPEJSODION III

JOKASTA

O głowy miasta, dobrem mi się zdało

Do domów bożych pójść, przybrawszy ręce

W wieńce i wonne dla bogów kadzidła.

980

Bo troski różne zawładły nadmiernie

Duchem Edypa; i nie jak rozumny

Nowe on wieści według dawnych waży,

Lecz tym, co grozę wróżą, się poddaje.

Więc gdy mu żadnej nie wlałam otuchy,

985

Do ciebie, żeś tu bliski, Apollinie,

Z prośbą się teraz zwracam i błaganiem,

Żebyś nam ulgi przysporzył ty zbożnej.

Bo teraz my tu wszyscy zatroskani,

Patrząc na trwogi sternika tej nawy.

Przybywa Posłaniec z Koryntu

POSŁANIEC Z KORYNTU

990

Czy mógłbym od was dowiedzieć się, kumy,

Gdzie tu mieszkanie jest króla Edypa.

Lub raczej mówcie gdzie teraz przebywa.

CHÓR

Otóż dom jego, a on sam jest w domu

I otóż żona, matka jego dzieci.

POSŁANIEC

995

Niechajby szczęsna ze szczęsnymi żyła,

Ona, co prawą jest jego małżonką.

JOKASTA

Niechaj i tobie Bóg szczęści, boś pięknie

Nas tu pozdrowił; lecz wyjaw przyczynę

JOKASTA

Cóż? czyż już stary Polybos nie rządzi?

POSŁANIEC

Przestał, bo śmierć go zabrała do grobu.

JOKASTA

Cóż znowu? umarł więc, starcze, Polybos?

POSŁANIEC

1010

Niech zginę, jeśli prawdy nie wyrzekłem.

JOKASTA

Donieś więc o tym, służebno, co prędzej

Mojemu panu. O bogów wyrocznie

Cóż się to stało? Z trwogi przed tym mężem

Uciekał Edyp, by snadź go nie zabił.

1015

A teraz los weń — nie Edyp ugodził.

EDYP

O najmilejsza ma żono, Jokasto,

Po coś mnie tutaj wywołała z domu?

JOKASTA

Wysłuchaj tego człowieka i rozważ,

Jako się pustym okazał głos bogów.

EDYP

1020

Co on za jeden i cóż nam zwiastuje?

JOKASTA

Idzie z Koryntu z nowiną o ojcu,

1030

Przebóg! po cóżby, o żono, kto zważał

Na Pytji trony, niebieskie świergoty

Ptaków [55], za których to głosów przewodem

Ja ojcobójcą być miałem; toć teraz

Ten już pod ziemią, a ja zaś oszczepu

1035

Ani się tknąłem; więc chyba tęsknota

Za mną go zmogła; — tak byłbym zabójcą.

Zabrawszy tedy grożące wyrocznie,

Legł on w Hadesie i starł je na nice.

JOKASTA

Czy nie mówiłam ci tego już dawno?

EDYP

1040

Mówiłaś, ale mną władnęła trwoga.

JOKASTA

Nadal więc nie bierz tych rzeczy do serca.

EDYP

Lecz matki łoże, czyż nie ma mnie trwożyć?

Kondycja ludzka, Los, MatkaJOKASTA

Czemuż by troskał się człowiek, co w ręku

Losu, przyszłości przewidzieć nie zdolny?

1045

Jeszcze najlepiej żyć tak — od dnia do dnia.

A tych miłostek z matką się nie strachaj,

Bo wielu ludzi już we śnie z matkami

Się miłowało; swobodnie ten żyje,

Kto snu mamidła lekko sobie waży.

EDYP

1050

Pięknem byłoby to wszystko, coś rzekła,

Gdyby nie matka — przy życiu; że żyje,

Choć pięknie mówisz; ja muszę się trwożyć.

JOKASTA

I z grobu ojca nie zabłysł ci promień?

EDYP

Zabłysł, nie przeczę, lecz matki się boję.

POSŁANIEC

1055

Niegdyś, że matkę obejmę na łożu

I że własnego ojca krew przeleję.

Przeto ja długo, by złego się ustrzec,

Mijałem Korynt, na szczęście; lecz przecież

1065

Patrzeć w rodziców oblicze rozkoszą.

POSŁANIEC

Czyż dla tej trwogi uszedłeś ty z kraju?

EDYP

Tak, starcze, nie chcąc być ojca mordercą.

POSŁANIEC

Czemuż więc dotąd, o władco, z tej trwogi

Cię nie wywiodłem, gdym przybył tu chętny?

EDYP

1070

A przecież wdzięczność zyskałbyś tym wielką.

POSŁANIEC

POSŁANIEC

Miejscowi ludzie to wiedzieć by mogli.

EDYP

Czyż więc wśród ludzi, którzy tu obecni,

Zna kto człowieka, którego on wskazał,

1115

Czy go nie widział czy w polach, czy w domu?

Mówcie, bo światła nadarza się pora.

CHÓR

Nie znam innego krom sługi, którego

Wezwać już z pola kazałeś. Jokasta

Chyba najlepszej udzieli wskazówki.

EDYP

1120

Żono, czy znasz ty człowieka, za którym

Posłałem w pole, o którym ten prawi?

JOKASTA

Cóż? kto mu w myśli? nie zważaj ty na to,

Słów tu mówionych nie pomnij na próżno.

EDYP

Rzecz niepodobna, bym takie poszlaki

1125

Dzierżąc, nie badał mego pochodzenia.

JOKASTA

Jeśli, na bogów, życie tobie miłe,

Nie badaj tego; mej starczy katuszy.

EDYP

Odwagi! nic ci nie ujmie, chociażbym

Z dziadów i ojców pochodził niewoli.

JOKASTA

CHÓR

Dlaczegóż żona w tak dzikiej rozpaczy

1140

Precz stąd wybiegła? Edypie? Strach zbiera,

Że jaka klęska w milczeniu się zerwie.

EDYP

Niechaj się zrywa; ja jednak mojego

Dojdę początku, chociażby był marnym.

Tej pono, że jest wyniosłą niewiastą,

1145

Mojej nędzoty powstydzić się przyjdzie.

Ja zaś, co synem losu się być mienię

Dobrotliwego, nie doznam zhańbienia,

On-to mi matką, a druhy miesiące

Dały mi szmaty i dały szkarłaty.

1150

Wobec tej matki zmiany się nie boję,

Gdy poznam w pełni pochodzenie moje.

STASIMON III

CHÓR

Jeśli to nie sen, nie złuda,

Jutro, gdy skała twa, o Kiteronie,

W pełni miesiąca zapłonie,

1155

Wysławię cześć twą i cuda.

Zaśpiewam chwały pieśń wielką,

Zwąc cię Edypie matką, żywicielką.

Pląsem cię uczczę, iż byłeś ostoją mym panom

A ty, Febie, zawtóruj i pieśni i tanom.

1160

Jakaż bo ciebie zrodziła dziewica [57]?

Czyś ty był ojcem, o Panie [58],

Czy też Apolla znęciły ją lica

1180

Starcze patrz na mnie, i wręcz odpowiadaj,

Gdy spytam; byłeś ty sługą Lajosa?

SŁUGA

Tak, byłem sługą domowym, nie kupnym.

EDYP

Jakie tu miałeś zajęcia i służbę?

SŁUGA

Najwięcej, panie, chodziłem za bydłem.

EDYP

1185

A w jakich miejscach miałeś twe szałasy?

SŁUGA

Na Kiteronie i bliskich polanach.

EDYP

Czyś widział kiedy tego tu człowieka?

SŁUGA

Przy jakiej sprawie? Kogóż masz na myśli?

EDYP

Tego tu, czyś ty z nim zadał się kiedy?

SŁUGA

1190

Na razie ciężko to sobie przypomnieć.

POSŁANIEC

Nie dziw, o panie! ja wraz mu przypomnę

To, co zabaczył. Bo wiem to ja przecie,

Że on wie także, jakośmy trzy lata

W ciepłych miesiącach wyganiali trzody

1195

Tu na Kiteron; gdy zima nastała,

Ja przepędzałem bydło do mych stajen,

On do Lajosa obory; no! mówże,

Czy tak się działo, czy zmyślam te rzeczy?

SŁUGA

Będzie to prawda — choć temu już dawno.

POSŁANIEC

1200

Więc powiedz dalej, czy pomnisz, żeś dziecko

1210

EDYP

Przyjdzie do tego, gdy prawdy nie zeznasz.

SŁUGA

Doszczętniej zginę, skoro ją wypowiem.

EDYP

Człowiek ten szuka, jak widać, wykrętów.

SŁUGA

O nie, toć rzekłem, iż dałem je dawno.

EDYP

1220

Wyrodna matka!

SŁUGA

Trwożyły ją wróżby.

EDYP

Jakie?

SŁUGA

Że dziecko to ojca zabije.

EDYP

Po cóż je tedy oddałeś tamtemu?

SŁUGA

1240

Z litości, panie; myślałem, że weźmie

Dziecię do kraju, skąd przybył; i otóż

On je zratował na zgubę, bo jeśli

Tyś owym dzieckiem, to jesteś nędzarzem.

Kondycja ludzka, LosEDYP

Biada, już jawnym to, czegom pożądał,

1245

O słońce, niech bym już cię nie oglądał!

Życie mam, skąd nie przystoi, i żyłem,

Z kim nie przystało — a swoich zabiłem.

STASIMON IV

CHÓR

O śmiertelnych pokolenia!

Życie wasze, to cień cienia.

1250

Bo któryż człowiek więcej tu szczęścia zażyje

Nad to, co w sennych rojeniach uwije,

Aby potem z biegiem zdarzeń

Po snu chwili runąć z marzeń.

Los ten, co ciebie, Edypie, spotyka,

1255

Jest mi jakby głosem żywym,

Bym żadnego śmiertelnika

Nie zwał już szczęśliwym.

Twe cięciwy miotły strzały

Gdzieś daleko za granice

1260

Zwykłych szczęść i chwały.

Wróżą zmogłeś ty dziewicę,

Ostrzem zbrojną szponów.

Żeś nam stanął jako wieża

Obronna od zgonów,

1265

Uczcił w tobie lud rycerza

I wywyższył cię ku niebom,

Byś królem był Tebom.

A dziś kogo większa moc

Klęsk i złego gnębi?

1270

Któż w czarniejszą runął noc

Do nieszczęścia głębi?

Edypa głowo wysławiona,

Jednej starczyło przystanie

Na syna, ojca, kochanie

1275

I jednego łona.

Jakoż cię mogły znosić do tej pory

W milczeniu ojca ugory?

Czas wszechwidny, ten odsłoni

Winy twojej brud,

1280

Ślub nieślubny zemsta zgoni

Płodzących i płód.

O niechaj byś się Lajosa dziecię

Nigdy nie był zjawił,

Nie byłbym teraz rozpaczą, co miecie

1285

Jęki, serc krwawił.

Tyżeś to kiedyś roztworzył me oczy

I dziś ty grążysz mnie w mroczy.

EXODOS

Grzech, Kara, Los, Matka, Mąż, Rodzina, Rozpacz, Samobójstwo, Syn, ŻonaPOSŁANIEC DOMOWY

O wy, którzyście starszyzną tej ziemi,

Jakież będziecie wnet słyszeć i widzieć

1290

Klęski i jakiej doznacie boleści,

Jeżeli trwacie w miłości tych domów.

Myślę, iż Istru, ni Fasisu wody [61]

Kałów nie zmyją, co kryją się w wnętrzu

Tego domostwa i wyjrzą na światło. —

1295

Woli to dzieła. A najgorszą męką

Ta, którą człowiek własną ściągnie ręką.

CHÓR

To już, co wiemy, dość daje żałoby

I dosyć jęków. Cóż nadto przynosisz?

POSŁANIEC

By jednym słowem wyrzec i pouczyć,

1300

Wiedzcie, że boska Jokasta nie żyje.

CHÓR

O, ta nieszczęsna! Jak ona zginęła?

POSŁANIEC

Z własnej swej ręki. Co grozą w tym czynie,

To was oszczędzi, boście nie patrzeli.

Jednak, o ile rzecz w mojej pamięci,

1305

Straszne niewiasty opowiem katusze.

Gdy bowiem w szale rozpaczy wkroczyła

W przedsionek, wbiegła prosto do łożnicy,

Włosy targając obiema rękami,

A drzwi za sobą gwałtownie zawarłszy,

1310

Cieniów zmarłego woła Lajosa,

Starych pamiętna miłości, od których

On zginął, matkę zostawiając na to,

Aby płodziła dalej z własnym płodem.

Jękła nad łożem, co dało nieszczęsnej

1315

Męża po mężu i po dzieciach dzieci,

I jak wśród tego skończyła, już nie wiem.

Bo wyjąc Edyp wbiegł i od tej chwili

Już nie widziałem, co ona poczyna,

Lecz jego tylko śledziłem już ruchy.

1320

Biegał on, od nas żądając oszczepu,

Wołał, gdzie żona — nie żona, gdzie rola

Dwoista, której był siewcą i siewem.

I szalonemu duch chyba to wskazał,

Nie żaden z ludzi, którzy tam obecni.

1325

Więc z krzykiem strasznym, jakby za przewodem,

Runął ku odrzwiom i wnet ze zawiasów

Wysadził bramę i wpadł do komnaty. —

A tam zoczymy niewiastę, jak wisi

Chustą zdławiona. Edyp na ten widok

1330

Z wyciem okropnym, nieszczęsny, rozplątał

Węzeł ofiary, a kiedy jej ciało

Zwisło na ziemię, zdwoiła się groza.

Bo sprzączki z szaty wyrwawszy złociste,

Którymi ona spinała swe suknie,

1335

Wzniósł je i wraził w swych oczu źrenice,

Jęcząc: że dotąd wyście nie widziały,

Co ja cierpiałem i cóż ja popełnił,

Przeto na przyszłość w ciemności dojrzycie,

Czego bym nie chciał, co chcę, nie poznacie —

1340

Wśród takich zaklęć, raz wraz on wymierza

Ciosy w powieki; wydarte źrenice

Zbarwiły lica, bo krew nie ściekała

Zrazu kroplami, lecz pełnym strumieniem

I z ran sączyła w dół czarna posoka.

1345

To się z obojgu zerwało nieszczęście,

Nieszczęście wspólne mężowi i żonie. —

Była tu świetność zaprawdę świetnością

Za dni minionych, w dniu jednak dzisiejszym

Nastała groza, śmierć, hańba i jęki,

1350

Nie brak niczego, co złem się nazywa.

CHÓR

Cóż więc poczyna teraz ów nieszczęsny?

POSŁANIEC

Krzyczy, by bramy rozwarto i Tebom

Wskazano tego, co ojca zmordował,

Co matkę — wstręt mi przytoczyć te słowa;

1355

Woła, że z kraju uchodząc, pod klątwą

Tu nie zostanie, jak sam się zaklinał.

Lecz brak mu siły i brak przewodnika,

Bo złe zbyt ciężkie na niego runęło.

Wnet to ujrzycie, bo bram tych zawory

1360

Się roztwierają, a stanie przed wzrokiem

Taki wam widok, że wróg by zapłakał.

CHÓR

O straszny los dla ludzkich ócz,

Straszniejszy cios od wszelkich klęsk,

Które widziałem na ziemi.

1365

Jakiż wśród nędzy nagarnął cię szał

I jakiż duch

Z nawałem burz

Do takiej zgrążył cię głębi?

Biada ci, biada, wymija cię wzrok

1370

A chciałbym wiele się pytać,

Wiele się zwiedzieć i wiele rozważyć,

Lecz strach mną trzęsie i groza.

EDYP

O biada mi, biada!

Nieszczęsny ja, do jakich ziem

1375

Podążę? gdzież uleci głos?

O losie, w coś ty mnie powalił?

CHÓR

W strasznego coś, co słyszeć, widzieć grozą.

EDYP

O ciemnie,

Chmury, i straszne i czarne,

1380

Tylu klęskami ciężarne,

Biada mi!

Biada mi! — jakże po równo w niedoli

Rany i pamięć mych czynów mnie boli.

CHÓR

Nie dziw, że pośród tak ogromnej męki

1385

Podwójnie cierpisz, zdwojone ślesz jęki.

Czemuż cię, czemu poznały me oczy?

EDYP

O niechajby się ten nie był narodził,

Który mnie znalazł dzieckiem opuszczonym

Życie zratował i z pęt oswobodził.

1410

Czemużem wtedy mym zgonem

Sobie i miłym nie ujął niedoli?

CHÓR

Po mojej także byłoby to woli.

EDYP

Nie byłbym krwawych spełnił win,

Ni matki skalał sromu;

1415

Dziś nędzny ja, wyrodny syn,

Zakałą jestem domu.

I wszelkie klęski i katusze

W głowę godzą, dręczą duszę.

CHÓR

Żeś dobrze począł — nie śmiałbym ja wierzyć,

1420

Żyć w takiej ciemni! O lepiej ci nie żyć.

EDYP

Że nie najlepiej ja sobie począłem,

Nie praw mi tego i szczędź mi nauki. —

Bo jakim wzrokiem patrzałbym na ojca,

Wstąpiwszy z ziemi do Hadu ogrojca,

1425

Jakim na matkę? Spełniłem ja czyny,

Że żaden stryczek nie zmógłby tej winy.

A czyżby dziatki przy ojcowskim boku —

Skądkolwiek one — coś dały ochłody?

Nie dla mnie rozkosz takiego widoku!

1430

Ni miasto, bogów świątynie i grody!

Bom ja najwyższą w Tebach dzierżąc chwałę,

Sam ich się zbawił, gdym miótł złorzeczenia,

By wygnać zbrodnię i bogów zakałę,

Choćby z Lajosa była pokolenia.

1435

Czyżbym ja zdołał takie hańby znamię

Dźwigając, podnieść ku dzieciom me czoło?

O nie! lecz raczej podniósłbym me ramię

Na słuch i ten bym zmiażdżył, by wokoło

Szczelnie odgrodzić nieszczęsne me ciało,

1440

Aby i ucho odtąd nie słyszało;

I tak pozbawion i wzroku i słuchu,

Może bym wytchnął w nieświadomym duchu.

Czemuś mnie przyjął, szczycie Kiterona,

Czemuś nie zabił, by wśród twych pasterzy

1445

Wieść gdzieś zamarła, z jakiego ja łona!

Polybie! moja rzekoma macierzy,

Koryncie! czemuż dla złego osłony

Mnie w pozłociste przybrano tam strzępy?

Dziś ja nieszczęsny, z nieszczęsnych zrodzony!

1450

Troiste drogi i leśne ostępy,

Bory, rozbieżne wśród gęstwin wąwozy,

Co ojcobójczą posokę sączycie,

Czy wam wiadomym, czy dotąd pomnicie,

Co ja spełniłem i w jakie ja grozy

1455

Zabrnąłem dalej? o śluby, o sromy!

Nas zrodziłyście, a potem posiewy

Brałyście od nas i jedne tu domy

Objęły matki i żony, i dziewy

Z krwi jednej, ojców i braci i syny

1460

I hańby bezdeń wśród ludzkiej rodziny.

Lecz że te wstydy aż w słowa jąć trudno,

Przebóg, ukryjcie mnie kędyś w oddali,

Zabijcie, albo w toń morza odludną

Strąćcie, bym nigdy nie wyjrzał już z fali.

1465

Bierzcie mnie! niech się z was żaden nie wzdrygnie,

Dalej, bez trwogi, bo takiej ohydy

Żaden śmiertelnik już po mnie nie dźwignie.

Wchodzi Kreon

CHÓR

Kiedy tak błagasz, właśnie w samą porę

Nadszedł tu Kreon, by działać i radzić,

1470

Bo on po tobie tej ziemi jest stróżem.

EDYP

Biada mi! Cóż ja do niego wyrzeknę?

Czyż on zawierzy? w ostatnich bo czasach

Srodze ja wobec niego zawiniłem.

KREON

Nie by urągać przyszedłem, Edypie,

1475

Nie by cię gromić za dawniejsze winy.

Lecz jeśli nie wstyd wam zwykłych śmiertelnych,

Baczcie przynajmniej na to wszechwidzące

Światło Heliosa [62], aby nie wystawiać

Na widok takiej ohydy; nie ścierpi

1480

Jej ani ziemia, dżdże święte, ni słońce.

A więc zawrzyjcie go w domu co prędzej,

Bo tylko krewni mogą bez pochyby

Krwi swojej grozy i widzieć i słyszeć.

EDYP

Na bogów, skoroś mą trwogę rozprószył

1485

I dobrotliwie do złego się zwrócił,

Usłuchaj prośby, którą ci wypowiem,

Raczej na ciebie bacząc, niż na siebie.

KREON

O co więc błagasz mnie z takim naciskiem?

EDYP

Wyrzuć co żywo mnie z tej tu krainy

1490

Tam, gdzie bym żadnych nie spotykał ludzi.

KREON

Byłbym to spełnił, wiesz dobrze, lecz wprzódy

Bóstwa chcę spytać, co czynić należy.

EDYP

Lecz przecież tego wola już zjawiona:

Chce bezbożnego śmierci ojcobójcy.

KREON

1495

Taki był wyrok, lecz w dzisiejszej doli

Lepiej wybadać, co począć nam trzeba.

EDYP

O mnie nędznego ty badać chcesz bogów?

KREON

Bo i ty pono dasz teraz im wiarę.

EDYP

I ja mą wolę ci zwierzę i zlecę,

1500

Abyś pogrzebał tę w domu, jak zechcesz,

Bo tym, co twoi, nie ujmiesz posługi. —

Lecz mnie nie uznaj snadź czasem ty godnym,

Bym żywy miasto ojczyste zamieszkał,

Lecz puść mnie w góry, kędy mój Kiteron

1505

Wystrzela w nieba, gdzie moi rodzice

Żywemu niegdyś znaczyli mogiłę,

Bym przez tych zginął, co zgubić mnie chcieli.

Tyle wiem jednak, że ani choroba,

Ni co innego mnie zmoże, ni zwali.

1510

Śmierć ja przeżyłem, by w grozie paść wielkiej

Niech więc się moje spełnia przeznaczenie!

A z dzieci moich — o chłopców, Kreonie,

Nie troszcz się zbytnie: są oni mężami

I nie zabraknie im życia zasobów.

1515

Lecz o biedaczki, sieroce dziewczęta,

Które siadały tu ze mną pospołu,

Z którymi, skoro wyciągły rączęta,

Każdą się strawą dzieliłem ze stołu,

O te się troskaj; pozwól je rękami

1520

Objąć, rzewnymi opłakać je łzami.

Uczyń to, książę szlachetny!

Zrób to! Bo gdy je przytulę, ukoję,

Choć ich nie dojrzę, czuć będę, że moje.

Wprowadzają małą Antygonę i Ismenę

Cóż to?

1525

Czyż mnie słuch zwodzi, na bogi, czy słyszę

Głos moich pieszczot, jak kwilą, czyż Kreon

Litośnie wezwał najdroższe me dzieci?

Czyż to nie złuda?

KREON

O nie! zrobiłem po twojej ja woli,

1530

Wiedząc, co serce twe zwykło radować.

EDYP

Niech ci się szczęści i z łaski niebiosów

Niechbyś tu lepszych, niż ja, zaznał losów.

O dziatki! gdzież wy? nie strońcie ode mnie,

Niech was obejmę w miłosnym uścisku

1535

W rękach, co oczy niegdyś pełne błysku

Ojca w tak czarne pogrążyły ciemnie.

Jam to bezwidny, bezwiedny z tej samej

Spłodził was roli, która mnie wydała.

Choć was nie widzę, zapłaczę nad wami,

1540

Bo mi się roi wasza przyszłość cała,

Którą na świecie wam pędzić wypadnie:

Rzadki ten człowiek, co wsparcia użyczy,

Rzadką zabawa, w której by się na dnie

Łez co nie kryło i nieco goryczy.

1545

A gdy kochania zabłysną wam lata,

Któż się tu stawi z miłosną ochotą,

Podejmie hańbę, co groźną sromotą

Rodziców miażdży i dzieci przygniata?

Któż bo w straszniejszej ohydzie tu brodził?

1550

Ojca morderca, on w łożu swej matki,

Z której ma życie i sam się narodził,

Waszym był ojcem, o nieszczęsne dziatki!

To wam w twarz rzucą. Więc któż wam swe serce

Odda? Któż pojmie? Któż w domu ugości?

1555

Nikt! o nieszczęsne! w ciężkiej poniewierce

Żyć wam tu przyjdzie bez czci i miłości.

Synu Menojka! żeś ojcem ty jednym

Dla tych sierotek, nie żałuj zachodu,

Gdy nas im zbrakło, nie pozwól tym biednym

1560

Tułać się samym wśród nędzy i głodu.

Nie zrównaj nigdy niedoli ich z moją,

Niech twe litości je przed tym osłonią,

Boś dla tych ofiar jedyną ostoją;

Przyrzeknij, poręcz to, książę, mi dłonią.

1565

Gdyby nie wiek wasz, o dzieci, ni głosu,

Ni rad bym szczędził; dziś prośbą skończycie,

Bym żył, gdzie dadzą, a wam z ręki losu

Lepsze niż ojcu przypadło tu życie.

KREON

Łez już dosyć, dość już żalu, wstępuj więc do wnętrza już.

EDYP

1570

EDYP

Lecz ja w bogów nienawiści.

KREON

Toż osiągniesz, czego chcesz.

EDYP

A więc zgoda?

Który słynne zgłębił tajnie i był z ludzi najprzedniejszym,

Z wyżyn swoich na nikogo ze zawiścią nie spoglądał,

W jakiej nędzy go odmętach srogie losy pogrążyły.

A więc bacząc na ostatni bytu ludzi kres i dolę,

1590

Śmiertelnika tu żadnego zwać szczęśliwym nie należy

Aż bez cierpień i bez klęski krańców życia nie przebieży.

Przypisy

[1]

Podejmowali to podanie o Edypie późniejsi pisarze (…) żaden z nich nie sprostał zadaniu — por. dzieło Karola Heinemanna: Die tragischen Gestalten der Griechen in der Weltliteratur, Lipsk 1920. Tom II, str. 29 i n. [przypis redakcyjny]

[2]

zdębić się (neol.) — zapewne: stanąć dęba. [przypis edytorski]

[3]

sromota — hańba. [przypis edytorski]

[4]

Weźmiesz stok hańby za chwały twej stopnie/ I bezdeń nędzy — błąd logiczny. Można przypuszczać, że sens tego zdania miał być następujący: (własne) staczanie się w hańbę i przepaść (tj. bezdeń) nędzy weźmiesz za stopnie prowadzące do twej chwały. [przypis edytorski]

[5]

ciemny — tu: ociemniały. [przypis edytorski]

[6]

Lear — tytułowy bohater dramatu Shakespeare'a Król Lear. [przypis edytorski]

[7]

Hioba — postać biblijna, którego dzieje zostały opisane w Księdze Hioba. [przypis edytorski]

[8]

opona (daw.) — zasłona (por. opończa). [przypis edytorski]

[9]

gród Pallady — Ateny. [przypis edytorski]

[10]

Kolon — wzgórze (Kolonos Hippios) w staroż. Attyce, pod Atenami (ok. 3 km na płn.-zach. od centrum miasta, Agory), na którym wzniesiono świątynię Hefajstosa (Hefajstejon), potem dzielnica Aten; miejsce urodzenia Sofoklesa, wielkiego tragika starożytnej Grecji, autora m.in. tragedii Król Edyp, Antygona czy Edyp w Kolonie. [przypis edytorski]

[11]

Kadmos (gr. Κάδμος; mit. gr.) — syn Agenora króla Tyru, i Telefassy, brat Europy, mąż Harmonii, bogini ładu i symetrii. Kiedy zaginęła jego siostra, Europa (porwana przez Zeusa pod postacią byka), ojciec kazał Kadmosowi wyruszyć na jej poszukiwania i nie wracać bez niej. Nie znalazłszy Europy, Kadmos postanowił osiąść z dala od ojczyzny i za radą wyroczni delfickiej, podążył za krową ze znamieniem w kształcie księżyca, by założyć nowy gród tam, gdzie się ona zatrzyma. Tak powstała Kadmea Beocji, późniejsze Teby. Chcąc złożyć ofiarę dziękczynną bogom, Kadmos udał się do pobliskiego źródła, to jednak było strzeżone przez smoka (poświęconego Aresowi). Kadmos stracił kilku swoich towarzyszy w walce z nim, jednak w końcu uśmiercił potwora, przeszywając mu gardło włócznią; następnie za radą Ateny wyrwał smocze zęby i rozrzucił je. Wyrośli z nich olbrzymi, którzy zaczęli między sobą walczyć; z walki zwycięsko wyszło pięciu olbrzymów, którzy oni Kadmosowi wybudować miasto. Z woli Zeusa władca Kadmei (Teb) otrzymał za żonę córkę Aresa i Afrodyty, Harmonię, z która mieli czworo dzieci: Agaue (Agawe), Autonoe, Semele (matkę Bachusa-Dionizosa), Ino i Polidorosa. Polidoros był protoplastą rodu Labdakidów: ojcem kulawego Labdakosa, dziadkiem Lajosa i pradziadkiem Edypa. [przypis edytorski]

[12]

Kadma (…) potomstwo — potomkowie (spadkobiercy) Kadmosa, założyciela Kadmei, późniejszych Teb; mieszkańcy Teb. [przypis edytorski]

[13]

wiązki błagalne — wiązki takie, wykonane z gałązek wawrzynu lub oliwek składali błagalnicy na ołtarzach bogów. [przypis redakcyjny]

[14]

ziemica — ziemia. [przypis edytorski]

[15]

wsze — całe. [przypis edytorski]

[16]

chram — świątynia. [przypis edytorski]

[17]

Pallas, Pallada — przydomek bogini Ateny. [przypis edytorski]

[18]

Ismenus — rzeka pod Tebami. Nad nią leżała świątynia Apollina, Ismenion. Była ona siedzibą wróżbitów, którzy wróżyli z płomieni buchających na ołtarzu. [przypis redakcyjny]

[19]

płonny — próżny, nie dający plonu; płonny poród: poród martwego płodu. [przypis edytorski]

[20]

bóg ogniem zionący — demon zarazy, dzierżący ognistą pochodnię, która szerzy śmierć. [przypis redakcyjny]

[21]

Tyś bo przybywszy (…) wyzwolił — szyk przestawny, inaczej: bo tyś przybywszy, wyzwolił. [przypis edytorski]

[22]

Sfinks — potwór z twarzą kobiety, ciałem lwa, skrzydłami orła i ogonem węża, który zatrzymywał podróżnych zdążających do Teb, zadając im podchwytliwie sformułowane pytanie, a gdy nie umieli na nie odpowiedzieć, zabijał ich. Edyp odgadł zagadkę potwora i w ten sposób pokonał Sfinksa. Zagadka wg tradycji miała brzmieć: „Co to za zwierzę, które rano chodzi na czterech nogach, w południe na dwóch, a wieczorem na trzech?” Właściwa odpowiedź to: człowiek, który jako dziecko raczkuje, jako dorosły używa tylko kończyn dolnych, a na starość wspomaga się laską. [przypis edytorski]

[23]

nuże więc — dalej więc. [przypis edytorski]

[24]

przoduj — obejmij przywództwo. [przypis edytorski]

[25]

skrzepić — umocnić. [przypis edytorski]

[26]

pomnieć — pamiętać. [przypis edytorski]

[27]

dziatwa — dzieci. [przypis edytorski]

[28]

ze snu się nie budzę / Na wasze głosy — tzn. nie dopiero teraz, ale już wcześniej, zanim przyszliście do mnie ze swoją skargą i prośbą, martwiłem się z powodu zaistniałej sytuacji. [przypis edytorski]

[29]

syn Menojka a. Menojkosa — Kreon, brat Jokasty. [przypis redakcyjny]

[30]

Apollina pytyjskie wyrocznie — Delfy; miejsce wyroczni zwało się pierwotnie Pytho; stąd starą kobietę, która tam wróżyła, zwano Pythią. [przypis redakcyjny]

[31]

nad miarę czasu zwykłą — nad zwykłą miarę czasu; nadmiernie długo. [przypis edytorski]

[32]

wieńczył (…) głowę wawrzynem — wieniec z wawrzynu wkładano na głowę przy ofiarach lub kiedy przynoszono dobre wieści. [przypis redakcyjny]

[33]

Febus — Apollo. [przypis redakcyjny]

[34]

mord innym mordem okupić — mowa tu o tzw. zemście krwi, która żądała śmierci za śmierć, oka za oko, zęba za ząb. [przypis redakcyjny]

[35]

krom (daw.) — oprócz. [przypis edytorski]

[36]

wiązki podniósłszy błagalne — po szczęśliwym wysłuchaniu modłów błagalnicy usuwali wiązki z ołtarzy. [przypis redakcyjny]

[37]

Z Delf grodu, co się złotem lśni — Delfy sławne były ze skarbów ofiarowanych Apollinowi. [przypis redakcyjny]

[38]

Delicki władco, o Peanie — Apollo urodzić się miał na wyspie Delos, a zwano go także Peanem (Paian), co oznacza boga niosącego pomoc i zbawienie. [przypis redakcyjny]

[39]

Naprzód niechaj mnie Zeusa córa (…) Przyjdź i Febie — Pallada (Atena), Artemida i Feb (Febus, czyli Apollo) byli trzema bóstwami opiekuńczymi miasta Teb. [przypis redakcyjny]

[40]

wśród Lykii skał — Apollina i siostrę jego Artemidę czczono także w Lykii w Azji Mniejszej. Artemida i nimfy z jej orszaku przebiegały z żarzącymi się pochodniami w ręku dzikie ostępy gór i lasów. [przypis redakcyjny]

[41]

złotosploty — Bakchus o bujnym włosie, spiętym złocistą przepaską, urodził się rzekomo w Tebach. Wśród blasku pochodni harcował on po pobliskich górach w otoczeniu szalejących Menad, dziewic mu oddanych. [przypis redakcyjny]

[42]

Bóg klęsk — Ares, który tu występuje jako bóstwo dżumy. [przypis redakcyjny]

[43]

Lajos Labdakida — Agenor, król Fenicji, miał syna Kadmosa, który założył Teby. Kadmosa synem był Polydoros; ten zrodził Labdakosa, a Labdakos Lajosa, którego synem był Edyp. [przypis redakcyjny]

[44]

Dike — bogini sprawiedliwości. [przypis redakcyjny]

[45]

Tyrezjasz (Teiresias; od teirea: dziwy) — imię to dosłownie znaczy: tłumacz znaków i dziwów, nosił je słynny ślepy wróżbita tebański. [przypis edytorski]

[46]

Kiteron — góry w pobliżu Teb. [przypis redakcyjny]

[47]

Erynie — dziewice zemsty ścigające zbrodniarzy. [przypis redakcyjny]

[48]

Parnas — góra w środkowej Grecji; w starożytnej mit. gr. siedziba Apolla, Muz i Dionizosa. [przypis edytorski]

[49]

wyrocznia w środku ziem — Delfy. W świątyni delfickiej znajdował się głaz biały, zwany po grecku pępkiem (omphalos), który oznaczał środek Grecji, czy też całej ziemi. [przypis redakcyjny]

[50]

potwór skrzydlaty — Sfinks. [przypis redakcyjny]

[51]

Focyda — kraina położona w środkowej Grecji nad zatoką Koryncką, na zachód od Beocji. W Focydzie leżało miasto Delfy, jak również miejscowość Daulis. [przypis redakcyjny]

[52]

Doris — mały kraik górski nad rzeką Kefisosem, na północ od Focydy. [przypis redakcyjny]

[53]

do Olimpii nie pójdę, nie pójdę Delfów ja szlakiem (…) — w Olimpii była stara wyrocznia, sławna w Delfach; w Abai, mieście północnej Focydy, znajdowała się prastara świątynia Apollina, połączona także z wyrocznią. [przypis redakcyjny]

[54]

istmijska kraina — Korynt, leżący w pobliżu Istmosu, czyli przesmyku korynckiego. [przypis redakcyjny]

[55]

świergoty ptaków — Edyp ma na myśli wróżenie z lotu i głosów ptaków. [przypis redakcyjny]

[56]

Loksias (od loxos: skrzywiony, ciemny, dwuznaczny) — przydomek delfickiego Apollina. [przypis redakcyjny]

[57]

dziewica — tu: nimfa gór lub lasów, Oreada lub Driada. [przypis redakcyjny]

[58]

Pan — duch i bóg przyrody, duch lasów, gąszczów i dolin. [przypis redakcyjny]

[59]

bóg, co włada w kyllenejskim jarze — Hermes, syn Zeusa i Mai, urodzony na szczytach góry Kyllene w Arkadii. [przypis redakcyjny]

[60]

Helikon — pasmo gór na granicy Focydy i Beocji, słynne jako muz siedziba. [przypis redakcyjny]

[61]

Istru ni Fasisu wody — wody dwóch największych rzek Europy i Azji, Istru, dzisiejszego Dunaju, i Fasisu, dzisiejszego Rion, na południe od Kaukazu, wpadającego do Morza Czarnego. [przypis redakcyjny]

[62]

Baczcie przynajmniej na (…) Światło Heliosa — widok ludzi przeklętych, pokalanych, jako też zmarłych raził bogów, szczególnie słońce, czyli Heliosa. [przypis redakcyjny]