Zygmunt KrasińskiNiedokończony poemat

Świt, Słońce, Władza, ŚwiatłoPatrz, przyjacielu! w jakiej purpurze bóg dnia się zrywa. Bodaj by tak się rodzić człowiekowi i kiedyś tak ziemi panować! Patrz! jak ta biedna, ostatnia gwiazdeczka umiera — mówią, że tkliwe serca tak zwykły konać przed światłem geniuszu. O słońce, bywaj! zajrzyj w te jary, kędy dotąd lęgną się ciemności i mostami tęcz połącz brzegi tych bladych potoków. Tak mi świeżo — tak mi dobrze — tak bystro — ostro — tak daleko widzę — czuję, że dzisiaj nie chybię ni razu. Giemza[1], co na tamtym wierzchołku mech gryzie, nie dożyje południa — Ot! trąbki naszych od góry jodeł się odezwały — chodźmy!

Ja tu zostanę —

Aligier! co tobie dzisiaj? Od kiedy słońce zaszło wczoraj, tyś do mnie nie przemówił słowa. Gdyśmy o północy zaczęli wdzierać się na skałę, w milczeniu stąpałeś stroną przepaści, znakiem ręki tylko ostrzegając mnie o niebezpieczeństwie. A teraz, gdy łowy się rozpoczną, gdy od grania psów zadrżą wszystkie kory sosen, i ziemia, i skały, i duch w nas — ty się ociągasz, ty nie chcesz być z nami?

Czy nie wiesz, że o tej godzinie zwykłem modlić się do Pana? —

To poczekam.

Czy nie wiesz, że w samotności zwykłem modlić się do Pana?

To powiedz, kiedy chcesz, a wrócę po ciebie.

Wieczorem zastaniesz mnie na tem samem[2] miejscu.

Przez Boga żywego, człowiecze chodź ze mną, proszę cię, chodź — bez ciebie nie będę umiał celować. Aż na tamten szczyt nagi dostać się musim[3] — tam kryształy rosną i dzikie zawieszają się kozy — chodź! strzelcy mówią, że stamtąd świat cały widać!

I stąd można świat cały zobaczyć!

Jak?

Zamknąwszy oczy i ukorzywszy ducha przed Panem!

Znowu zatrąbili — bądź zdrów! teraz z góry na dół, potem znów w górę, w górę aż pod te obłoki. Aligier! serdecznie mi żal, że nie chcesz iść ze mną!

Nie podawaj się tak naprzód — czepiaj się gałęzi, widzę przecież — widzę — tylko nie oglądaj się ku mnie — ostrożnie tam, koło wodospadu! —

Już on mnie nie słyszy — lotem ptaka leci, jak gdyby nie ciężał do ziemi — płocho, wysmukle, niedbale, o pierwszej zorzy życia buja dziecię śmiertelne, podobne duchom, które już nigdy o śmierci nie posłyszą. Ale one znają tajemnice życia. On i o życiu nic nie wie. Jak eter, z którego błękity uwite, zrość[4] się może w bryłę ciemną lub w jasne słońce, lub w nikłą parę, igraszkę powiewów, tak i ono wszystkiem[5] być może lub niczem[6]! — wybranym niebios lub ofiarą piekła!

Bóg, ŚwitOjcze Niebieski! onych dni zaciemniły się drogi Twoje na tej kuli ziemskiej. Twarz Twoja zakryła się obłokiem. Znów Cię ludzie szukają i znaleźć nie mogą. Ty wschodzisz. Ty wejdziesz — czemu oni patrzą w sam środek niebios? czemuż nie na widnokręgi? — Ojcze Niebieski! ta chwila przejścia, to straszny zmierzch oczom, to straszna pokusa myślom, to straszny ból sercom ich! Jeśli jej nie skrócisz, to wielu z nich poginie!

Modlitwa, Obraz świata, Dusza, Ciało, Kondycja ludzka, Bóg, TęsknotaZa tym Cię proszę, Panie, któregoś duszę mi powierzył — wysłuchaj o niej świadectwa mego. Ona bezustannie, sama o tem[7] nie wiedząc, ku niebu Twemu się wydziera. Zaród wszelkiej piękności, iskra Twoja pali się w jej głębiach, tylko że ciało jako mgła wielka obeszło ją zewsząd — przez mgłę, duch, którego strzegę, szuka Ciebie!

I nie przejrzał dotąd, że Ty nie tylko wysoko nad nim, nie tylko głęboko pod nim, ale też i wewnątrz niego samego przebywasz. Daruj mu więc Panie, że tęskni za Tobą!

I oto smętno[8] mi, aż do śmierci Panie, bo Walka, Cnotapora jego niewinności przemija — bo serce mu wkrótce rozedrze walka dobrego i złego, jedyna, straszna matka cnoty. Wspomnijże i o mnie, Panie! — zmiłuj się nade mną, miłując się nad nim!

Kondycja ludzka, Wygnanie, Cierpienie, BógA nie proszę Cię, Ojcze Niebieski, byś mu ujął co z trudów życia — wiem, że na wzór wszystkich wygnanych w świat, a przez świat wracających ku Tobie, on próbę fałszu przebyć musi, gdy pokusy wybije godzina. Stań się wola Twoja — chłostaj go gradem boleści — poniż go wśród ludzi — niech mu włożą kajdany na ręce — niech ciało jego wycierpi męczeństwo. Jedno[9] uskąp mu hańby podłości, jedno zbaw go od wiecznej nocy Ducha! —

Ale w nim będzie prawda wiekuista Twoja i prawda doczesna tej ziemi.

A ten, którego miłuję, wspomni kiedyś o wiekuistej Twojej, i za to Ty go zbawisz, o Panie!

Cóż to? dotąd na tem samem miejscu, pod tą samą jodłą, i dotąd się modlisz? daj mi rękę — wstań.

A ty tak prędko wróciłeś, Henryku?

Czy śni się tobie? wszak porzuciłem cię o wschodzie słońca, a teraz, patrz! ono z tamtej strony nieba za cyple skał się chowa — Tak prędko! — a od kiedym cię opuścił, trzy razy wzdłuż i wszerz przeszedłem Lodnik[11] Hewaldyny, byłem na wierzchołku tych gór i po trzykroć trąbką odzywałem się z parowu — musiałeś mnie słyszeć?

Prawda — już wieczór.

CzasDzień ci więc przeminął jako jedna chwila?

Szczęśliwy, komu tak całe życie mija — znać, on żyje w wieczności! Lecz cóż się z tobą działo? co ta krew znaczy na twoich piersiach i na rękojeści noża?

O małom nie zginął — to nie krew lekkiej giemzy lub niewinnego daniela. Słuchaj tylko, a zarazem idźmy drogą naszą, bo strzelców wyprawiłem naprzód i nim ich dogonimy, noc będzie.

Zstępuję za tobą.

Otóż słuchaj! — Strzeliłem do dzikiej kozy; spadła z urwiska, potoczyła się aż na same dno przepaści. Wołam więc moich tyrolczyków, powiadam, wskazuję, ale żaden nie był, nie widział, zatem sam muszę iść do jaru po zgubę. I poszliśmy we trzech, obchodząc daleko, szukając przeprawy, coraz niżej na dół, aż w bory ciemne, wielkie bory sosen. Czarno tam, a taki szum, jakby się każde drzewo modliło do Boga — idziem[12], a tu coś łamie się po gęstwinie, tuż przed nami, nie dalej jak na strzał — może sarna, jeleń może — ja do strzelby — patrzę — zapomniałem nabić — sięgam więc po nabój — aż w tej samej chwili niedźwiedź się wydobywa z zarośli — i stanął, i wietrzy, i ujrzał nas! — Moi od razu, razem oba wystrzelą — kule gdzieś po skórze tylko drasnęły niedźwiedzia. Stanął dęba i rycząc sunie ku nam — oni krzykną na mnie i pierzchnęli — krzyczą jeszcze i co tchu na bliskiej sosny wdzierają się konary. Sam jeden zostałem — nie wiem czemu, bo jakiejże chwały człowiek dorwać się może w boju ze zwierzęciem, nie wiem czemu, ale wstyd mi było uciekać. Ojce[13] moi nigdy czy z łowów, czy z pola bitew nie uciekali. Strzelbę rzuciłem — nóż wyrywam z pochwy — a już kudłaty król boru siedzi mi na piersiach — jak człowiek chciał mnie opasać rękoma — pazury w żywe mięso mi ciśnie. Natychmiast go pchnąłem w pierś i w pierś go pchnąłem raz drugi. Za trzecim dopiero się obalił — padłem z nim razem, ale on już leżał pode mną bez ducha! potem strzelcom w oczy plunąłem i darowałem im skórę zakłutego — na pamiątkę podłości!

Pan cię obronił — za ocalenie podziękowałżeś[14] Panu?

Może nie słowami, ale całem[15] serca czuciem, kiedym się zerwał, otrząsł[16] i rad, że żyję, wzniósł ręce do nieba!

Są chwile, w których Pan więcej nie żąda od nas!

Dziwna[17]! — anim o tyle nie opadł na siłach — takim rześki jak z rana. — Uważaj, Aligier, jak prędko schodzimy — już mieszkania ludzi niedalekie być muszą, kiedy to dziewczę tędy przechodzi. Hej! dobry wieczór, śliczna! — czy nie słyszysz? czy się boisz? zatrzymajże się i daj mi konwalie, które trzymasz w dłoni!

Nie dam ich tobie, ale tamtemu —

A to dlaczego?

Bo całkiem wygląda jak ten biały Anioł, co stoi po prawej stronie Bogarodzicy nad naszym wielkim ołtarzem — ale ty z innych stron zapewnie, tyś nigdy nie był w kościele naszym, tyś nie widział tego Anioła. — do Aligiera Dobry wieczór — proszę cię, weź te kwiatki, panie!

Dzięki ci, dziecię — bądź szczęśliwem, dziecię!

A zatem ja brzydki, panienko?

I ty piękny, lecz nie tak jak Anioł! —

Daj mi połowę tych kwiatów, zachowam je na pamiątkę, że proste dziewczę uczuło to samo co ja, kiedym pierwszy raz w życiu cię ujrzał — prawdę mówi, prawdę — i nie tylko lica[18] twoje urodziwsze, ale i duch twój wznioślejszy od mego. Aligier, czy pamiętasz tę pierwszą chwilę naszego spotkania? Ona mi w oczach gdyby[19] teraźniejsza —

I mnie równie, bo o tej chwili stałem się przyjacielem twoim —

Ot! widzę ten stary budynek, w którego salach tysiąc rówienników[20] moich siedzi, a nauczyciele z katedr mówią do nas. Widzę te w węża załamane wschody[21] — i zakręt ten — i wschód ten sam kamienny, na którym mi się objawiłeś. — Nieprawdaż, harde było ze mnie chłopię, choć niedorosłe i wątłe na siłach. — Szlachcic, Dziedzictwo, Pamięć, Historia, Duma, Nienawiść, TłumSzedłem właśnie z domu, przechodziłem wśród nich wszystkich z dumą na czole, świadom, że mnie nienawidzą — lecz czemu, nieświadom! Ścisnęli się kołem i coraz mi ciaśniej! Krzyczą „panicz, panicz”, jakby hańbą być miało, że wskazać mogę, gdzie za ojczyznę gardło dał niejeden z ojców moich i w jakim leży pochowan kościele. Boże! w piersiach dziecinnych pierwszy raz wtedy piekło się urodziło — poręczy żelaznych się uchwyciłem — oni ciągną mnie na dół, za ręce, za nogi, za płaszcza zwoje. Byłbym może pod ich stopy runął, ale tyś się ukazał — schodziłeś z góry taki sam blady, taki sam wysmukły jak dzisiaj, tylko że z okiem w płomieniach. Nikt cię nie znał — widywali cię tylko czasem i pamiętali wyraz twego czoła — krzyknąłeś — oni odpadli ode mnie — jak liście suche odpadli ode mnie. Daj rękę, Aligier, ja nigdy tej chwili, nigdy nie zapomnę!

O nie, możesz, Henryku, ale słów, którem[22] wtedy wyrzekł, pierwszych słów moich do ciebie nigdy nie zapomnij!

Tak — czuję jeszcze twój uścisk — słyszę jeszcze głos twój: „Oni niesprawiedliwi. Ty bądź więcej niż sprawiedliwy — przebacz im w duchu i kochaj ich w czynach”. Potem zeszliśmy razem, a tyś, przechodząc wśród nich, spokojnym czasami powtarzał głosem: „hańba wam”.

I od dnia tego nierozdzielni byliśmy —

I będziem[23] do śmierci — bo od dnia tego wiem, żeś wyższy ode mnie i za to kocham ciebie.

Do śmierci, mówisz?

Tak —

Ja umrę przed tobą —

Nie szpeć takiem[24] przeczuciem tej cichej godziny. Raczej okiem całem pijmy to światło złagodniałe — piersią całą to letnie powietrze, woniami róż dzikich natchnione! patrz! te ostatnie promienie na gór śniegu, ta gwiazda wschodząca nad szczytem skał, to uśmiech Boga nad nami — a ty ze mną, a ty przy mnie — czegoż więcej nam trzeba?

Jeszcze raz ci mówię: ja umrę przed tobą —

Niedobryś[25] — przecież już ojciec mi umarł — i matka, i siostra śpią w trumnie — i wielu z tych, między którymi wzrosłem, odeszło na wieki — groby ich marzą o mnie w biednej dalekiej Ojczyźnie. Tam jeden żyję, ostatni z rodu mego — a ty byś miał opuścić mnie także, pójść tam, gdzie lepiej, nie zostać się ze mną! nie — nie, Aligier!

Zaród śmierci czuję w tych piersiach — ale czyż żywych tylko umiesz kochać, a umarłych nie? Duch mój wszak nie umrze w tobie, choć postać moja odleci? SerceZ serca do serca przeskrzydla się myśl! — Testamentczegom pragnął, o com się modlił, ty wykonasz — a pragnąłem, byś był mężem wśród ludzi — wśród duchów niebieskich Aniołem! Kiedy już na te góry, na to niebo, na ten wieczór patrząc, radbyś czas w biegu zatrzymać i wołasz: „Piękny, piękny”. Henryku! pomyśl, jakim cudem na tym świecie dusza, na którą patrząc, każdy wołać musi: „Ty piękną jesteś”. Braciom twoim daj szczęście takie. Bądź wśród nich arcydziełem!

Czy mi ostatnią wolę zapisujesz? Aligier, daj pokój, nie chcę słuchać tego — zwiałeś mi wszelkie przeźrocze z błękitu niebios — zasłona jakaś roztacza mi się przed oczyma — powiedz, gdzie jesteśmy? co to się znaczy? przecież już nam blisko było doliny? Dziś jeszcze, kiedyśmy razem o brzasku tędy przechodzili, krzyż, tu na prawo, gdzieś widziałem! gdzież się podział?

Idź za mną.

Alboż znasz lepiej kraj ten ode mnie? Księżycot! wschodzi księżyc, przyjaciel mój — on mi rozwiąże zagadkę.

Czekajmy więc.

BłądzeniePrzez Boga żywego! im więcej światła przybywa, tem bardziej niewidzianą nigdy wydaje mi się okolica — niech tylko opadną te wyziewy — tam, tam bieli się droga — nie — to mgły wstęga na łące. Hej! czy nie ma tam kogo! Hej! hola! odezwijcie się — wystrzelę — może nas usłyszą!

Góry usłyszały i odpowiadają.

Jaki grzmot echowy! — czy pojmujesz, jakim my sposobem zabłądzili? zdaje się, szliśmy wciąż jak się należy — wtem, jedną razą[26], czy uważasz, potrojone skały — samo niebo się odmieniło — tam morze z chmur jar zalało i jak niewzruszony lodnik świeci. Stąd wstają wyziewy, snują się, snują, aż w mózgu się zawraca. Teraz ciemno choć oczy wykłuj — ot! znów księżyc górą, a taki jaskrawy, przykry! Aligier! ja już nie trafię do ładu.

Czego więc czekasz? — idź za mną!

Na lewo tym ciasnym wąwozem?

Takie natchnienie moje!

Pójdę, gdzie chcesz, szukaj, krąż, wstępuj w górę, schodź w dół, wszystko mi jedno — nim zorza zejdzie, musim błądzić wciąż. — Nigdym takiej nocy nie widział — kto wśród niej mądry będzie, ten albo wielkim tych puszcz dziedzicem, albo giemzą, tych skał panią — Hej! gdzie ty? odezwij się!

Tu, obok.

Przeklęta mgła, buchnęła mi spod samych stóp — zaćmiła oczy — a teraz sobie w górę płynie do tamtych sióstr — patrzaj[27]! czy to nie stary król na tronie, z brodą, z berłem w ręku — za nim zaraz wąż ogromny — nie, smok raczej — nie, już teraz czteroskrzydlny cherubin — a tam, ot! tam w przedziale między skałami, widzisz, cały naród cieniów spieszy na sąd ostateczny! — A to co? na czemże się ja tak potknąłem?

Cmentarz, SenTo wywrócone wrota, za któremi stary smętarz[28] leży.

I właśnie księżyc teraz zaświecił, jak blady czyściec dusz nad tym smętarzem ciał — przed chwilą jeszcze taki rześki byłem, lżejszy od powietrza, a w tej chwili tak mi ciężko, tak serdecznie źle — nie wiem czemu i skąd — chyba mnie te stare nieboszczyki[29] urzekli. Gdybym usiadł na tem kamieniu, zdaje mi się, zasnąłbym.

Oprzej[30] się na mnie.

Dobrze, bo kleją mi się powieki i chciałbym tu zostać.

Dalej jeszcze trochę — aż do tej białej kaplicy!

Dobrze — ciszej nam będzie pod dachem niż na tym wietrze.

Czemu więc stajesz? idźże!

Boże! czy wzrok mój oszalał od jadu tych wyziewów? albo czy śpię już i śni mi się?

Co widzisz?

Czoło twoje dziwnie zżółkło w tych miesięcznych promieniach — oczy tak ci zapadły — wychudłeś — zdajesz mi się coraz starszy, wyższy — czy to ty?

Ja, Henryku!

Głos twój tylko jeden podobny do ciebie. Teraz marzy[31] mi się, że wieniec laurowy błysnął koło włosów twoich i krąży, i znika, i znów się pokazuje — odpędź go — ja się boję ciebie — nie pójdę dalej. Sen mnie tłoczy ku ziemi — padnę — daj mi upaść! Bóg widzi, żem twarz gdzieś podobną oglądał — gdzieś —

Jeszcze kroków kilka.

Gdzie to było? — gdzie? — A znam ten wieniec, znam ten podziemny ogień w oczach, z innego świata przyniesion! — Taki obraz w sali godowej[32], w domu ojca, na obiciu w gwiazdy srebrne, na obiciu zielonem, w domu ojca. — Tak. I ojciec mawiał, że przed laty człowiek ten zwiedził piekło i czyściec, i w raju był. — Mistrzu, mistrzu, gdzie mnie wiedziesz?

Teraz możesz zasnąć.

Eulaloe-lana! My z Archipelagu uciekły — z seraju Baszy pohańca uciekły. Czy widzisz ócz naszych ogniki? Zdejm nam maskę, zdejm! Eulaloe-lana!

Na czarnej gondoli niegdyś Patrycjusz i Patrycjanka! Róże, aksamit i perły, miecz, gitara i puginał — wkoło szmery fal!

Po dziś dzień gondola, po dziś dzień róże, po dziś dzień szmery fal! — a reszta gdzie? — i sama, pusta, czarna gondola po falach z tą wiązką róż płynie!

Do nas tu, do nas! Za groszaka przyszłość — za groszaka przeznaczenie — o groszak, o groszak prosimy cię!

Stójże, młody panie!

Czemu mnie zatrzymujesz, maseczko?

Dajże rękę, daj!

Chcesz przeczytać mi losy me?

Co tu pokrzyżowanych ścieżeczek na dłoni tej! wszystkiego pod dostatkiem — miłość — rozpacz — samobójstwo — burze — klęski — szczęście — natchnienie — szał. Strzeż się kobiet, strzeż!

Więc mnie puść, bym dopełnił przestrogi.

Pan Hrabia pewnoś w życiu jeszcze takiego karnawału nie oglądał?

W istocie nigdy! co za pstrokacizn tłum! co za mruczenie i pisk!

Skorom też list rekomendujący mi Pana Hrabiego od Rotszylda[82], prawdziwego króla giełd europejskich, zawczoraj odebrał — natychmiast sobie ułożyłem w myśli, służyć sam Panu Hrabiemu za przewodnika śród dzisiejszej uroczystości — wszak dobrzem uczynił? wszak zabawnie i miło, kochany Hrabio?

Co mi tu najmilszem, to, że te błękity bez maski, że słońce to bez maski, że taką wonią fijołków rzucanych rozpojone powietrze, że deszczem róż wszystkie te poczwary między sobą się biją! A jaki ten kościół tęczano-mozaikowy! a jaką przepaską koronkowych filarów ten pałac obwiązan! a to morze dalej jakimże puklerzem jednym widnokrężnym ze srebra!

Wejdźmy pod same portyki — tam najwięcej porządnych masek. Będę mógł Panu Hrabiemu pokazać osoby z tutejszego towarzystwa.

Szkoda, że stamtąd ni morza, ni tych niebios nie widać; ale, kiedy książę chcesz, idźmy!

Musisz Pan Hrabia mieć namiętność do malowania krajobrazów, kiedy tak ciągle się zajmujesz powietrzem i wodą?

Wcale nie — lecz wzrok Boga mi spoza nich, osobliwie w tych stronach, przebija!

Aha! tylko dla tego! Widzę, drogi Hrabia egzaltacji pełen — zwyczajnie młodość, wyobraźnia! I ja też taki sam byłem, tylko że mi czas nie starczył[83] do takowych spostrzeżeń. — Musiałem pod ojca okiem w biurze siedzieć, do kantorka przykuty od rana po wieczór — inaczej nigdy byśmy książętami nie byli zostali — ale zupełnie taki sam byłem, gdym miał lat osiemnaście. Oto jeden z moich agentów mnie szuka; na chwilę przepraszam Hrabiego. A co Petrucjo?

Stoją metaliki sto dwa i ćwierć.

Wstrzymać się jeszcze, aż dojdą sto trzy — wtedy puścić hurmem!

A jak nie postąpią tak wysoko?

Wątp o słońcu, że świeci, ale nigdy nie wątp, gdy ci zapowiadam ruch giełdowy jaki — za godzin dwie będą sto trzy!

Ale, Jaśnie Oświecony Książę, gdy wszystkie od razu rzucim na targ, to mówią, że dom Pignatelli i Merecz ucierpi znacznie, może upadnie.

Właśnie dlatego — właśnie dlatego! — ruszaj!

To bardzo niedoświadczony jeszcze, nowo wzięty do mojej buchalterii pisarz — lecz się wykształci. I ja taki byłem, zupełnie taki sam, gdym miał lat osiemnaście. Czy widzisz, drogi Panie, tego arlekina?

Widzę.

Najpoufalszy mój przyjaciel, prawdziwy przyjaciel! Markiz, grand hiszpański pierwszego rzędu, kawaler runa złotego, komandor Moncenigo, najstarszy szlachcic z całej Wenecji!

Z tym półłokciowym nosem, z temi brzęczącemi szmaty i tym czarnym z tyłu ogonem?

Tak, ten sam, ten sam! Jak się masz, Moncenigo? zaraz cię pod maską poznałem. A to, to przyjaciel mój, Hrabia z Polski, zarekomendowany mi zawczoraj[84] przez Rotszylda i spółkę — zapoznajcie się panowie! Przepraszam cię, drogi Hrabio, takie imię twe sławiańskie trudne, że nie mogę… Lecz już nas minął Moncenigo — poleciał za tą dziewczyną w różowem domino — na drugi raz zapoznanie! Prawda, jaki piękny i gibki mężczyzna! — Przewybornie mu w tym stroju pół diablim, pół arlekinowym!

U nas w Polsce, gdyby się tak przebrał, powiedziano by, że…

Że co?

Ot, na ustach mi się rozpłynęło.

Ale powiedz, drogi — ciekawym nader!

Roztopiło się!

Ale proszę cię!

Pozwalasz, Książę?

Koniecznie wymagam — zabawnego coś być musi!

Koniecznie każesz Pan?

Ale musisz drogi! Mówże, cóż by powiedziano o najwytworniejszym z naszych elegantów tak humorystycznie zamaskowanym?

Powiedziano by, Mości Książę, że ojców dziarskich znikczemniały syn!

A to czemu? nie stracił ani grosza z ich majątku — dotąd wszystko ma!

Powiedziano by, że dopóki po waszych rynkach chodzą obce najezdniki przy pałaszach u boku, a z pychą na czole, to wam nie za arlekinów się przebierać, ale w milczeniu wybohatyrzać się na dawnej Rzeczpospolitej mścicielów!

Rozmaitość obyczajów narodowych! Hrabia i politycznie widzę egzaltowany — ja taki sam zupełnie byłem, gdym miał lat osiemnaście! A tego, tego czy też widzisz, tego mnicha z kosturem i w sandałach? To malarz pierwszy tutejszy — dobry dzień, Arpeggiani! Nie zapomnij obiadu u mnie we środę, punkt o siódmej. Drogi Hrabio, ja sztuki, uważasz, proteguję ogromnie. Po trzy razy w tydzień zapraszam wszystkich artystów, czy pędzlem, czy muzyką, czy rymami się odznaczają. Cóż chcesz, Hrabio! gdy się miliony ma, trzeba być wspaniałym. Pieniądz dziś, czem było papiestwo dawniej — więc ma się obowiązki. Trza też sypnąć czasem! cha! cha! cha! Tak dalece, że ludzie, no, naturalnie pochlebcy, o mnie głoszą, żem Mecenasem tego miasta; inni, żem z Medyceuszów rodem chyba. Może też nasze rodziny kiedyś tam się i powikłały! cha! cha! cha! Spójrz się na lewo, Hrabio!

Co takiego?

Śród tych dwóch rzędów masek, co się rozstąpiły, najpiękniejsza kobieta z całej Wenecji idzie naprzeciwko nas!

Ta oparta na ręku onego wysokiego mężczyzny?

Ta sama, w czarnej sukni, bez maski. Szkoda tylko, niepowetowana szkoda, że od jakiegoś czasu chudnieje wciąż. Przypatrz że się jej! per bacco![85] oto mi rysy! oto mi oko! oto mi chód! wielkiej damy chód!

W istocie coś królewskiego…

A co!

Kolana moje proszą się mnie, bym przykląkł!

Drogi Hrabio, bledniesz — czy słabo ci?

Nie, nie! O słuchaj! chciałbym w tej chwili być tą wiązką fijołków, co w twojem ręku — wziąłbyś mnie i rzucił pod stopy te!

Widzę, żeś Pan Hrabia egzaltowany i co do kobiet — taki sam zupełnie byłem, gdym miał lat osiemnaście. Zatem obowiązuję się kochanego Hrabię zapoznać z księżną. Lecz teraz nie sposób, gdyż znać, spieszy się, — a potem, książę z nią — a to pan całą gębą i mówiąc między nami — to… to…

Przeszła! tak przeszła jak sen!

Jakżeż to powiedzieć?… to… to człowiek niezmiernie poważny, przy tem niezmiernie grzeczny, ale szczególnym sposobem. Głęboko też rozumny — wielka figura — rozumiesz? nie wiem jak ci to wytłumaczyć?… to straszny człowiek! —

Jak to?

Tylko na miłość Boga nie powtarzaj nikomu, drogi Hrabio; — ja, uważasz, szczerym, otwartym z tobą — boś mi Pan Hrabia zarekomendowany przez Rotszylda i Spółkę — mówię zatem, czego bym drugiemu nie powiedział, nikomu drugiemu zarekomendowanemu przez inny dom mniej kapitalny, nigdy, słowo honoru, nigdy nie powiedział! Ale też za to nie zdradź mnie przed nikim. Czy mi dajesz słowo honoru?

Spójrz mi w oczy! czym do zdrajcy podobny? Zważ przy tem, Książę, żeś mi nic nie wykrył, wcale nic, powiedziałeś tylko, że to straszny człowiek…

Za wiele już i tak! Chodźmy dalej, nie stójmy tu, nie spoglądaj Pan tak za niemi — jeszcze powiedzą, że nie za Panią, tylko za Panem patrzysz! że jego ruchów pilnujesz! Bóg wie, czego ludzie nie wykłamią.

Ale któż to, powiedzże mi Pan wreszcie?

Książę Rahoga, bardzo znakomity człowiek. Rusz się, Hrabio, z miejsca, w zakręt wejdźmy ten!

A ona?

Księżna Rahoga, żona jego!

Żona jego?

Tak!

Czy pewno żona jego?

A jużciż! cóż za pytanie!

A więc żona — powiadasz, że żona?

Powiadam, powtarzam, przysięgam, tak jak że dwadzieścia tysięcy sześćset pięćdziesiąt i jeden napoleonów w złocie, ni mniej ni więcej, leży w tej chwili w prawej szufladzie szafy mej bankowej. Roztargnionyś Pan Hrabia — cóż w tem tak dziwić cię może!

Dziwić, nie dziwi — ale boleć, boli!

A to dla czego?

Dziwak ze mnie! nie lubię żon! Idźmy dalej! Ja już gdzieś tę postać powietrznianą spotkałem — ale gdzie, gdzie?

Zapewne w Rosji, bo Rosjanka.

Nie bluźń! nieprawda! być nie może!

Na pewno wiem, że ani Włoszka, ani Niemka, ani Angielka; — ze sławiańskiego jest pochodzenia…

Polka być musi!

A może być — podobno tak, nawet niezawodnie! Tak, masz rację Pan Hrabia; istotnie przypominam sobie teraz, jak mówiono niedawno, że spadło na nią dziedzictwo jakieś w Polsce, ale w tej Polsce, co to Rosją jest!

Skądżeś więc był sobie Książę wyobraził, że Moskiewka?

Alboż to nie prawie jedno?

Tak jak Ateizm i Religia jedno! — tak, jak dźwięk twoich sztuk złota a szczęk Napoleonowej szabli jedno, mości Książę!

Dla nas Włochów nie ma różnicy — ogólną Russa nazwą wszystkich północnych mianujemy gości!

Ach! powiedzże mi jej imię polskie!

Co tego, to nie potrafię!

Chichotania tych masek mnie zarzynają! Co tylko wiesz, powiedz mi Pan o niej.

Opowiadano więc, że dziedzictwo jakieś niespodzianie spadło na nią i to w pobliżu dóbr znacznych, które sam Książę posiada także w tamtym kraju — podobno gdzieś niedaleko miasta Odessy. Nawet przydawano, że Książę z tego bardzo zły!

Czemuż zły?

Usuńże się z drogi tym pędzącym Mandarynom! Widzisz Pan, słychać, że Książę wziął ją bez posagu, choć ze znakomitego domu, zwyczajnie z takiego, co to uświetnion herbami i chwałą, nie pilnował interesów, nie przejrzał jak my, finansiści, że tajemnicą, która władnie światem, pieniądz jest! Tak, drogi Hrabio! Ja się nieraz siebie zapytuję, gdy po nocach się przebudzam, jak Bóg świat stworzył bez pieniędzy — musiał mieć kapitał jakiś i sypnął nim! Czyż gwiazdy nie dukaty jego? cha! cha! cha!

O Księżnie, o Księżnie mówmy.

Zatem Książę, który sam posiada ogromne majątki wszędzie, w Austrii, Szląsku, Włoszech i tam koło Odessy, zły był, że się ona dostała do czegoś własnego.

Nie pojmuję!

Małżeństwo, Pieniądz, Wolność, Mąż, ŻonaRzecz jednak matematycznie jasna. Wszak majątek przynosi niepodległość, obdarza siłą, rozwija nawet rozum, pamięć, wolę, wyobraźnię! A wszystkie te dary boże w żonach — plagami mężom. Miał, miał, na honor, z czego być zły Książę! Teraz nią rządzić tak jak dawniej już nie sposób! deptać po niej już nie sposób! zamykać na klucz już nie sposób! Znajdzie przecię takich, co wybiją drzwi! Patrz, Hrabio, co to pieniądz znaczy!

Alboż ją tak uciskał? męczył? więził?

Ponure rzeczy opowiadają, a można wierzyć, bo zazdrośnik niesłychany i żelazny despota!

Chyba ten Rahoga szatanem!

Niedoświadczonyś Hrabio! Proszę cię, proszę i zalecam, ciszej mów, — imion własnych nie wykrzykuj tak w głos, na publicznem miejscu. Zmiłuj się!

Jemu samemu w oczy bym powiedział!

Może by bezpieczniej było niż za oczy — bo gotów by przebaczyć — a tak, gdy mu powtórzą, nie daruje!

Alboż tu wszyscy jego krewnymi, przyjaciółmi, sługami?

Nie! — ale czemś innem może!

Czemże?

Przedstaw sobie, drogi Hrabio, że u dworu ma wzięcie nadzwyczajne, niewypowiedzialne. Choć żadnego urzędu oznaczonego nie posiada, gdy przychodzi, drzwi cesarskiej sypialni same z siebie odmykają się przed nim — gdy wychodzi, panuje — wszyscy bledną — wszyscy biegną, gdzie skinie!

Lecz tu nigdzie wokoło nas pod maską ni Cesarza samego, ni dworzan wiedeńskich nie ma, by mnie podsłuchawszy, zaraz pobiegli mu donieść. Samych tylko widzę szalonych, zapustami[86] pijanych, skaczących Turków, Indian, bogów i poliszynelów!

Nachyl no bliżej ucha, Hrabio!

Słucham!

A szpiegów nie ma może na tym rynku świętego Marka?

Jak to? co mówisz? Tej kobiety mąż policjantem?

Któż no bo takie rzeczy przypuszcza? skąd? jak? czym co podobnego powiedział? Ale gdzież tam policjantem! alboż Cesarz na przykład policjantem? alboż gubernator miasta Wenecji policjantem? a przecież i Cesarz, i gubernator czytują sprawozdania policji!

Więc czemże ten Rahego? raz mi powiedz już, a nie męcz!

Opisać go dokładniej panu Hrabiemu istotnie nie potrafię. Wie wszystko — trzęsie wielą[87] rzeczami w państwie — i prześliczną żonę ma, z którą pana Hrabiego zapoznać się będę starał. Na kiedy, Hrabio, mam zapowiedzieć cię salonowi jej? bo jeśli się nie mylę, jużeś zakochany! cha! cha! cha!

Pan ani pojęcia o nas nie masz — Polska ojczyzna bajecznym ci krajem — nie wiesz, jakie kwiaty uczucia wydaje najrozdeptańsza ziemia Europy, orana lemieszem klęsk, łzami zroszona pokoleń! Nie domyślisz się nigdy spójni, co łączy jej ziomków — acz się nie znają naocznie, skoro los ich zetknie, wiedzą zaraz o sobie, że równi i ciż sami bolem bezmiernym. Dość, że Polką ona, bym ja, Polak, na obcej tej ziemi zaraz siostrę w niej wyznał!

Broń się, Hrabio, jak chcesz, ja twierdzę, żeś zakochany; cha! cha! cha! a dobrze robisz, choć to trudna sprawa — dobrze, na honor! Jakaż to kibić! jakie nóżki! bravo! bravissimo! cha! cha! cha!

Mości książę! muszę cię jeszcze ostrzec o jednym narodowym obyczaju polskim!

O jakimże?

Polak, Żart, Śmiech, ŚmierćPolacy byli wesołymi niegdyś, ale dziś sponurzeli w grobie, nie lubią żartów. Za pierwszym tylko razem je znoszą — za drugim, przestrzegają — za trzecim zaś albo sami giną, albo ginie żartujący z nich!

Ale się nie gniewaj, panie Hrabio, ale się nie gniewaj! Jestem na jego usługi! Jakżeż? przez taki dom poleconyś mnie! przez Rotszylda i spółkę! dom wszechmocny, gruntowny, wiekuisty! anim myślał cię obrażać, panie Hrabiego! dajże mi rękę, daj! — kiedy zechcesz, zaprowadzę cię do Rahogów — dziś, mów, o dziewiątej, chcesz?

Dzięki najuniżeńsze Księciu składam; odłóżmy nieocenioną łaskę Księcia na później. Zresztą i sam trafię do nich, jeśli po myśli mi będzie!

Tylko rozkaż, drogi — kiedy tylko ci się przyśni, o każdej minucie na twojem rozkazy!

Racz, Książę, pozwolić, byśmy o czem innem mówili. — Widzę, znów ktoś za Księciem goni!

Drugi mój ajent. — A co Gregorio?

Przed pół godziną do stu trzech się podniosły — natychmiast wszystkie sprzedaliśmy hurmem. Pignatelli i Merecz dołem — wasza ekscelencja górą!

Doskonale Gregorio! wiedziałem, że stanie się tak! Pignatelli więc i Merecz niezawodnie dołem?

Klnę się na wszystkich świętych, co w raju, że dołem!

Jakże mi spać będzie miło tej nocy. Wracaj do kasy Gregorio! do Młodzieńca Czemuś tak zasępił się, drogi Hrabio? przykro mi, prawdziwie przykro! We mnie owszem humor naradza się wyborny — zdrowie jakieś mi bieży po ciele od stóp do głów. Zapusty to pyszna zabawa — miasto Wenecja to najpiękniejsze miasto Włoch! na honor, Hrabio, że tak jest! Hrabio, bawże się! chodź ze mną do mnie na obiad! ożywże się — obudźże się — odezwijże się!

Raczysz, Książę, się na mnie nie gniewać, że go pożegnam; — dość mi zabawy na dzisiaj.

Ale proszę cię, drogi mój, zostań! gdzie się tak spieszysz, najukochańszy Hrabio? — Już odszedł! czy się wściekł? Jeszczem takiego egzaltowanego nie widział. U tych Polaków siarka i saletra w żyłach miasto krwi — pewno z niego jakobin! Ja od razu człowieka przepatrzę — pewno jakobin! nigdy się nie mylę! pewno jakobin! jakobin!

Jakżeż twe niebiosa dziwne, o Panie! Pędne, wirujące, żywe, a takie spokojne! I ta Wenecja jakżeż dziwna, o Panie! W balsamie promieni miesięcznych taka urodziwa, a taka umarła. Lecz pod tą srebrną niewzruszonością głębie tajemnicze także, a w nich pęd i ruch, tak samo jak w górze tam! Ty sam wiesz, o Boże!

Proszę też Wielmożnego Pana!

Toś ty, Jakubie?

A jużci Wielmożny Panie!

Czego chcesz, mój Jakubie?

Proszę Wielmożnego Pana, że też to mówią ludzie, iż naród w tych stronach nie taki poczciwy jak u nas…

Prawda poniekąd.

Więc proszę Wielmożnego Pana, bo dobrze już w noc, a Pan Hrabia nie wraca, więc ja się przeląkł i myślę sobie, żeby się nie stało szkody jakiej Jaśnie Wielmożnemu Hrabiemu.

Gdzieś go zapusty zatrzymały — nie lękaj się.

Boć to zawżdy tak Wielmożny Panie bieda i bieda! Gdy weźmie, wychodząc, krócicę[88] lub puginał, już dufa[89] sobie, że i stu rabusiom by poradził — a kiedy czasem ja mówię: „Jasny Panie, weź z sobą Jakuba”, to jak spojrzy na mnie, to aż markotno się robi. A dobry, dobry pan, jeno upór taki w sercu u niego; — żeby przynajmniej w słoneczku się kochał, ale to on, uważałem, Wielmożny Panie, bardzo lubi gwiazdę wszelaką — przy tem skoro pełnia, toć już czekaj a czekaj, a on chodzi po dworze gdzieś ci i Bóg święty wie, co tam i do kogo czy gada, czy śpiewa coś! Dobrze raz, dobrze drugi, dobrze i setny, ale kiedyś kryska przyjdzie na Matyska? oj, przyjdzie!

Cyt! czy słyszysz?

Jakby plusk wioseł.

Zbliża się odgłos ku zakrętowi kanału.

Dałby Pan Bóg, żeby to on był!

Spoza murów wysuwa się gondola!

Proszę Wielmożnego Pana, czy to Jaśnie Wielmożny Pan?

Czekajże — zdaje się, że on — tak — on sam!

Więc proszę Wielmożnego Pana, pewno stoi i patrzy się w niebo, a nie na tych złodziei, co powożą.

Nie zgadłeś na dzisiaj, bo właśnie rozmawia z niemi. Zejdź i świeć mu na wschodach.

Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus!

Na wieki wieków amen! do Młodzieńca Podnieś oczy, Henryku, ja tu, na ganku!

Widzę, widzę — zaraz! Hej, Jakubie, bram pałacu nie zamykaj, bo ten wioślarz idzie ze mną na górę i powróci jeszcze.

Gdzieżeś tak długo się bawił?

Pozwól, niech tylko z tym człowiekiem skończę! Zowiesz się?

Ambrosio, na waszej Sygnorii usługi.

Gdzie zwykle stoisz z gondolą twą?

Tam, gdzie mnie wasza Signoria wzięła, u Mostu Rialto.

I pewno, mówisz, w pałacu Kornerów, gdzieś mi te pyszne filary oglądać kazał po księżycu, mieszka Książę?

A któż tego nie wie w Wenecji?

Dwa sfinksy takżeś mi pokazywał koło drzwi bocznych i coś napomknąłeś mi czy o sfinksach, czy o drzwiach tych — już zapomniałem.

Miałem zaszczyt mówienia Waszej Signorii, że temi drzwiami zwykle Księżna w każdą niedzielę z rana wychodzi, by płynąć na mszę do San Georgio.

Tak — prawda! Mówiłeś, że Książę sam nigdy na mszy nie bywa!

Przepraszam Waszą Signorię, bo o tem ja nie wiem — zapewne bywać musi, jak każdy prawowierny katolik, tylko że o innej godzinie — alem mówił, że z rana w niedzielę każdą tamtemi drzwiami zawsze Księżna sama jedna siada do gondoli i do San Georgio płynie.

O tych sfinksach myślałem i słowa twoje pomięszały mi się. Wszak jutro niedziela?

Niewątpliwie jutro!

Niedokładniem obejrzał te sfinksy z porfiru — pyszne już w promieniach miesiąca — cóż dopiero w dnie, gdy się każden szczegół rzeźby uwydatni.

Przysięgają znawcy, że to dzieło Michała-Anioła samego!

Masz za przejażdżkę.

Dziesięć razy więcej, niźliśmy się zasłużyli ja i Beppo Signorii waszej. Przez Adriatykę! i Dożowie dawniej nie płacili tak!

To za sfinksy — bo, widzisz, i ja trochę artysta. Jutro rano bądź z gondolą tu!

Myśmy sługi — wasza Signoria panem.

Stoisz i patrzysz się. Cóż, Henryku mój, ręki mi nawet nie ściśniesz?

Ali! powietrza, powietrza! Chodź na krużganek — mówić, gdzie te świece się palą, nie mogę!

Otóż i stoim już w pełni niebieskiego światła.

Wszak te wstęgi z wód jasnych, te z mostów obręcze, te gondole szparkie jak strzały, czarne jak trumny, rozkoszne jak pośmiertne zbawienie, wszak te błękity, te gwiazdy źrenicujące po nich, ten księżyc taki palący mnie jak słońca wzrok, wszak to wszystko z miłości jest, miłością jest przed wiekami i na wieki? Wszak Bóg, nim stworzył świat, zakochał się w niestworzonym jeszcze — i dlatego stworzony taki przecudny. Wszak tak? O Aligier! co mi się dzieje też!

Ty gorączkę masz!

Powiedz mi, gdzie to było, gdzie to mogło być, gdziem ja ją spotkał już? A spotkałem raz, niezawodnie, tak jakem żyw, spotkałem ją! I tak się męczę — i tak się znoję aż do krwi pamięcią — a nie mogę, nie mogę sobie przypomnieć.

Ją? kogóż to?

Jak to, jeszcze ci ja będę musiał opowiadać? Dziś, tam na rynku świętego Marka z tym nieznośnym Bankierem-Księciem idąc, naglem obaczył postać gdzieś ujrzaną już. Zowią ją imieniem jej męża — jej mąż zowie się Rahoga — a ona Polką! Co? nie wiedziałeś, żem ją spotkał? To mnie dziwi! Ty mnie tak kochasz Aligier, a nie uczułeś nic?

Ach! strzeż się!

Czego? Czy tych uniesień niepojętych, co we mnie naradzają się tak, że wszechprzytomności Bożej prawie dotykam palcami we wszystkiem — ot, nawet w tych tu promieniach, co tak pełzają ku mnie po marmurze tym!

Rahogi i domu jego się strzeż!

Czemu?

Jeden z najzaciętszych wrogów polskiej ojczyzny!

I ona też? Więc taki anielski kształt obłudą? płaszczem ciała promiennym, rzuconym przez Stwórcę na ramiona Duchowi nieczystemu, świętokradczyni — Polce, która nienawidzi Polski? Nie może być! — zaraz mi tu prawdę mów! — nie kołysaj mi noża ponad sercem — utop od razu!

Czym powiedział co na nią?

Ach! jakżeż ty dobry, miłosierny — jaki ty uroczysty i święty w tem świetle miesięcznem; ja tak cię kochałem zawsze, ja tak cię kocham! więc ty przeciwko niej nie świadczysz, tylko przeciwko niemu?

Przeciwko niemu tylko!

Tem lepiej!

Jakżeż „tem lepiej”, kiedy on mężem jej?

Mężem jej, a prześladowcą braci jej? Co za mąż! chyba kat tylko!

Więc rad jesteś, że on katem jej?

Nie! lecz jeśli on katem, to ona ofiarą — zatem ofiarę od kata obronić potrzeba! Cóżeś tak rękę w piersi wgniótł?

Chore serce jak zwykle mi się przypomina — nie dziw! Bijąc, wszędzie odbijało się o ukochanych błąd, o ukochanych szał, o ukochanych zgubę — i w tej chwili teraz uderzywszy o ciebie, odskakuje ranne błędem, szałem, może zgubą twoją!

O! a ja taki szczęśliwy, a ja taki silny się czuję! Zda mi się, gdy spojrzę w tę noc, że tchu by mi wystarczyło na odwiedzenie wszystkich tych światów jednego po drugim — i że na progach samego Boga jeszcze nie padłbym zmęczony!

A jednak miasto nieśmiertelnej młodości, zawczesna starość właśnie bliska ciebie!

Ja starym kiedykolwiek mógłbym być? Ja?

Ty — i niezadługo!

Skąd? jak? czem?

Raj migający w powietrzu, zaprowadzi cię aż do drzwi wroga — przejdziesz przez nie, nie błogosławiąc im — owszem, przeklinając je! A to źle tak wchodzić do cudzych bram, gdy jędza konieczności lub anioł obowiązku nie wpycha nas do nich — i odtąd zacznie Duch więdnąć twój!

O Aligier! oparty na poręczy granitowej, z głową na ręku, nie chcesz patrzeć na mnie i grube łzy u powiek ci się zawieszają, o Aligier!

Jakżeż więc, o Panie! — Nigdy synowi człowieka nie wystarczy piękno, tak jak w łonie Twojem spoczywa! Nieskończoność nie zagasi pragnienia jego — musi zejść do skończoności i szyderską pomyłką, ziemię za niebo mieć, nieba właśnie szukając! To, z czego wszystko jest, ideał, to, w imieniu czego sam zakochuje się we wszystkiem, niczem mu! I porzuci ciebie, niestworzonego Stwórcę, dla stworzenia, co nie tworzy nic! Dopiero w dwojgu ócz śmiertelnych będzie wyczytywał, żeś Ty jest — Ty, w każdej z tych gwiazd wypłaskorzeźbion na niebie, Ty, coś w każdem dziejów powieniu[90] szumiący po ziemi! Jeden tylko śród milionów inaczej cię poznał! Ach! prawdać, Panie, on Tobą samym był! Lecz cóż z nami wszystkimi, jeśli nie dobratnim się jemu? o Panie! o Panie!

To ty pierwszą siwiznę rzucasz mi na serce, takim żalem okropnym twym!

Tobie, człowiecze, we dwójnasób ideału się dostało! Francuz, Anglik, Niemiec po połowie tylko Boga czują — nie dotykają ran Jego co dzień w męczeństwie narodu! nie oglądają cudów żywota Jego co dzień, w niezłomnej odwadze narodu! Oto skarb twój! — Co klejnotów w nim! co boleści, co ofiar, co zasług, co wspomnień, co nadziei, co nieśmiertelnych żądz! nie dośćże ci? Będzieszże mi jeszcze błąkał się po manowcach za ognikami — będziesz mi kwiatki zbierał po gajach i tracił czas i trwonił moc — kiedy w bór iść trzeba ogromny, ciemny, po skale, w górę, śród mgły, skarb ten krzyżowy dźwigając i krwią się własną przytrzymując u głazów, by nie odpaść w dół!

Ach! tyś widzenia tego nie oglądał! A ja ci mówię, Aligier, że jak Polska cała, tak ona, tak jedna Polka jest bezmiarem nieszczęścia ubranym w nadziemski wdzięk! Nigdym nic podobniejszego do przechodzącej ojczyzny nie widział!

Pochlebiaj, przebaczaj, kłam sobie samemu, dziecię śmiertelne! Zwołuj namiętności i zachcianki swe jak Car Bojarów i niech ci radzą: — „Najjaśniejszy Panie, tak jest” — aż pierś własną poczynisz sobie przedpokojem pełnym dworzan podłych — i wmówią w ciebie, żeś wielki, gdyś mały — żeś waleczny, gdy mdlejesz — żeś wolny, gdy zstępujesz w opętanie!

Skąd gorycz taka?

Bo mi się zakochujesz w sobie samym, łudząc się, że w drugiej istocie — i tem rozwiązujesz się sam z potęg i istoty twej!

Jakżeż powiem błyskawicy, co oblała mnie światłem: — nie świeciłaś mnie. — Dusza, Miłość romantycznaCzy nie wiesz, że tajemniczo a nieodwołalnie Duchy ciążą ku sobie? — W Bogu się może gdzieś znały i odnajdują się na tym świecie i znów po śmierci gdzieś będą razem! Ty wiesz o tem, lepiej ode mnie wiesz!

Wiem może — i dlatego właśnie płaczę nad tobą! bo czyś zbadał prawa krążących tych Duchów? Czy wiesz, jak czasem, spłynąwszy do siebie, kometą oderwanym się stają, co przez wieki wieków odbiega od środka i zwiedza otchłanie wszechświata, nim zawrócić zdoła do porzuconego słońca? Czy wiesz, ile tam czyśćców? a w nich ile przywiązań żałobnych? serc pękających wciąż? grzesznych postaci porwanych wirami rozpaczy, darmo wołających śród mroku: — „Przebacz nam, o Panie!”…

Ja i stamtąd bym ją wyniósł i zaniósł do Boga!

Mówisz, mówisz, a nie wiesz, o Henryku mój! —

Czegóżże ty myślisz, że ja pragnę? Oto niech mi przyjaźni świętej da z serca swego trochę — a na toć jedynie, bym mógł nieco ulgi jej przynieść — nie żądam nic innego. Ach! bo, Aligier, powtarzam, przysięgam ci, nigdym takiego wyrazu boleści nie oglądał w stworzonej ziemiance. Wystaw sobie marmur najniepokalańszy, paryjski, blaskosiejny marmur — napisu żadnego — spojrzysz i powiesz: „Posąg medycejskiej być z niego ma” — a wtem znowu spojrzysz i patrzysz, aż to kamień grobowy już i pod tą bryłą światła śmierć. Więc klękaj i módl się, i płacz! — to Ona!

Nie dotykajże się grobów, kiedy wiesz, że obowiązkiem twoim żyć na to, by rozdawać życie twe braciom twym!

Miłość, Ofiara, Miłość romantycznaA cóż pocznę, kiedy mi się śmierć kochać każe? Nie pycha, nie tryumf, nie pobłysk, ale ból czy tu, czy tam, czy w braciach, czy w tej jednej z sióstr moich — zawsze smutek i ból mnie woła, mnie nęci! Takie przeznaczenie me! Z tymi, co przegrali, grając w losy, wieczniem ja — bo beznadziejni być muszą, bo im potrzeba mnie!

Iluż ich widziałem, a wszyscy tak samo! Tęskni, skrzydlaci, niepowstrzymani — w lazurowych przestrzeniach, niby człowiecze motyle — każdy z kwiatem swoim obok niego latającym także — aż kwiat z liści opadł, aż i motyle ze skrzydeł — w dół, żwir, piasek, pył; wtedy zlatują oboje, z nadpowietrznych łąk — do prochu, proch, proch! Iluż ich widziałem, a wszyscy tak samo!

Co ty tak żałobnie tym gwiazdom opowiadasz!

Dzieje lekkomyślnych!

Mojeż to być mają? O nie szydź — daj pokój — powiedz mi lepiej, gdzie to ja ją widział już?

O biedny ty!

Co?

Powiedziałem: „o biedny ty”. —

Co mówisz?

Nie rozumieszże już słów moich? A czy pamiętasz też, com oznajmił ci, gdyśmy z gór zstępowali ku miastu temu?

Co?

I tegoś zapomniał — o ty nie lekkomyślny!

Nie, nie! Alem w tej chwili duchem całym czegoś szukał, wiesz, tak jak czasem ucho nuty zatraconej szuka — a nuta nie wraca — a za nią mimo woli coraz bardziej się odrywa, nią niebędącą prześladowany słuch! Lecz owszem, wiem, o czem mowa — powtórz tylko!

Pytałem się, czy pamiętasz jeszcze, com ci zapowiadał, gdyśmy z ostatnich gór schodzili w stronę miasta tego?

A jakżebym nie wiedział? Obiecałeś mi, że mnie wprowadzisz do grona utajonych i tęskniących, w których się duchu przyszłość wypracowywa.

Czyś gotów?

O każdej godzinie!

Za trzy dni, o samej północy zaprowadzę ciebie. Wtedyć ujrzysz sam na oczy wszystkie dzieje ziemskie — porównasz je z jedną ziemianką — osądzisz, czy się godzi przy nich jeszcze marzyć o niej!

Nie mówmy o tem. Daj mi twe błogosławieństwo jak co wieczór — odejdę!

Pierwszy raz w życiu lodowato mi w duchu przy tobie!

Nie chcesz mi nawet dobrej nocy powiedzieć?

Coś nad tobą bardzo zgubnego wisi w powietrzokręgu przeznaczeń, kiedy mi tak źle! Słuchaj! — Wyrzecz się jej — daj mi słowo, że…

Przez Boga żywego, nie dam! O, Aligier czyś tyranem, ja tylko dźwięk głosu jej usłyszeć chcę — nic więcej — i tego by mi nie wolno było?

Nic więcej?

Sam się przekonasz — wierz mi! Tylko dźwięk głosu usłyszeć, tylko myśl tej duszy przejąć — nic, nic więcej!

On wierzy, i głęboko, że nic więcej!

I cóż by ci pomogło nawet gwałtem duchowym przegiąć wolę mą? wydrzeć przyrzeczenie? Cóż nada gwałt? po gwałcie bunt!

Wiem i to!

Kochaj mnie!

Ponuro mi!

O Boże! słowam jeszcze do niej nie wyrzekł, a już tak cierpię za nią!

Masz, bierz, jak co wieczór, przyjaźni błogosławieństwo. Nie chcę, byś cierpiał dziś już, ty, co będziesz cierpiał tyle!

Ach! dziękuję ci! daj mi się rzucić w twoje objęcia — tak! — niech serce moje na twem chorem bije!

Strzeż cię Pan, bo nie ustrzeżesz siebie sam, ni ja ustrzegę cię! Strzeż cię Pan!

A możem nie oglądał jej nigdy oczyma — możem tylko czuł ją gdzieś wkoło siebie, jak opasującą mnie strugę potęgi — aż teraz zoczyłem i zda mi się, że to nie pierwszy raz. A to pierwszy — oczom pierwszy — lecz nie pierwszy wiekuistemu bytowi! Kto mi powie, gdzie ja z nią zetknięt już!…

Zgasł ostatni błysk księżyca na tych wschodach — nic już nie widzę — tylko szum wody nad głową!

Trzymaj się ręki mojej — jeszcze nam głębiej zstąpić trzeba we wnętrzności!

Czyż cię nie męczy ta droga? te wschody w gruzach!

Każden spadek murów tu znam — wiem, gdzie stopień każden stał się sypkim pyłem, wiem, gdzie inne jeszcze stoją cało — wnet też się i rozwidni — przeskocz tu, Henryku — tak, dobrze — teraz powoli i niżej, i niżej coraz!

Dziwnie! skoroś tylko znikł z powietrzchni ziemi, zda się, zdrowie ci wróciło — aż Bóg widzi, że te czarne przepaści lubemi mi się stały. Rad bym w nich zostać, bylebyś tu żył ze mną razem, długo i bezboleśnie!

Może byś niegdyś był się tak dla mnie poświęcił — lecz teraz — o nie, nie! — boś już wstąpił w życie, a kto dotknął potoku, ten przerobiony na falę, musi płynąć dalej. Ani też, Henryku, takiego poświęcenia potrzeba. Tem silny jestem, tem zdrów w tej chwili, że chcę i muszę w świat wspomnień i przeczucia, w świat ludzkości cię wwieść — gdy wrócę rankiem na ziemi powierzchnię, ujrzysz mnie przy słońcu i znów powiesz: „Odchodzący”. — Lecz teraz nie myśl o tem — natęż ucho — wzrok zaostrz — całym sobą bądź przytomny sobie! — wschody się kończą — czy widzisz tę kroplę światła w oddali?

Jakby zorzę maleńką, co usiłuje wznijść[91], a nie może!

Chodźmy!

Wy, co chcecie przeczuwać, wspominajcie! Wy, co stawiać teraźniejszość i odkryć przyszłość z jej szczytów, weźcie wprzód w głąb duszy wszystkie dni zbiegłe przeszłości. Bo choć odmienne dzieje i różnych zdarzeń moc, pomysł wieczny jeden i prawda jedyna! Ona duszą, a świat piersią duszy coraz szerszą, większą! — i jako człowiek jeden wolno się rozbudza ze snu; tak ludzkość cała przez wieki. — I jako rozbudzający się rankiem coraz jawniej się widzi i czuje siebie aż powie: „to ja” — tak i tej ziemi duch!

Idźmy prędzej — podsuńmy się bliżej — zorza rośnie a rośnie!

Słuchaj — znów śpiewają!

Każda myśl poczęta w Bogu, z wieczności w czas i przestrzeń zesłana, jako cząstka prawdy, jako córka Boża, to samo cierpieć musi, co Bóg-Syn przecierpiał wcielony! Objawi się śród ludzi — opowie nieba część — i męczy się, i krzyż swój nosi, i grób swój ma!

Jedne zginęły przed czasem jak święte dziewice — inne w samej pełni sił padły jak bohatery — inne, później doczekały trumny w poniżeniu, w nędzy, z wierzchołków zeszłe do katakomb życia — żadna nie skonała w białej szacie, w której zstąpiła na ziemię — żółcią i octem pojone, krwią zbryzgane, zniknęły!

Ale każda zmartwychwstała w następnej! — każda z grobu się podniosła w innem, wyższem ciele! Wy, co chcecie przeczuwać, wspominajcie! Wy, co stawiać teraźniejszość i odkryć przyszłość z jej szczytów, weźcie wprzód w głąb duszy wszystkie myśli zbiegłe przeszłości — bo dopiero tak z tych, co przeminęły, jak z tych, co przyjdą kiedyś, całość prawdy jest!

Coraz światła więcej! skądże ono przybywa? czyż znów sen cudowny mnie chwyta?

Nie — wprawdzie wieki jak sny przelatywać zaczną, ale już nie wewnątrz, jedno zewnątrz ciebie — postępuj wciąż!

Co za jasność rażąca, południowa! aż skwarno mi! co za gmachy w oddali! — coraz mi bliżej do nich i one też jakby cichym wiatrem niesione, przywiane, zbliżają się do nas.

Poznajesz je?

Nigdym ich nie widział!

Czyż ludzkość, na której łonie wzrosłeś, nie dała ci wieków pamięci? czyż oczyma jej ducha wetkniętemi w duszę twą, nie możesz poznać kształtów, które na tym planecie istniały przed tysiącami lat?

Przypomniałem, pamiętam! — ot! nadpowietrzne ogrody! a tam wystrzelone ku niebu gwiazdarnie — tu znów świątynia olbrzymia, krużgankami okręcona — jakiż kryształ wód! gdyby palące zwierciadła! — jaka kwiatów moc — wszędzie palmy — to Eufratowy brzeg — to Babylon!

Czy widzisz tych w szkarłacie?

Zgromadzonych u stóp wieży tej? — złotem kapią im na głowach tyjary — gwiazdami zasiane ich szaty. To chaldejskich wieszczbiarzy ród!

Słuchaj — słuchaj!

O! czasie bez miary i granic, o! światło niewzruszone, spokojne, wszystkich świateł praojcze, jakże daleko, daleko do ciebie! Twój pierworodny Ormuzd i twój młodszy zbuntowany Aryman wiecznie walczą wszędzie, pasując się czy w barwach tęczy, czy w sercu człowieka. My pragnęli wyzwolić się, wyczyścić, wypłonąć ku Tobie! — i niższe ludzie my porwać chcieli z ciemności ku słońcu, ku Ormuzda błoniom! — A teraz, czujem, nasza siła znika — a teraz, czytamy, napisano planetami na niebie, że przyjdzie zdobywca dziki. Pan, ot! przyjdzie! — Jadą na wozach — jadą i konno — ciągną pieszo, a zwycięzcy wszyscy — słabieje nasza myśl — przeinaczy się nasza cześć — o czemuż umieramy, kiedyśmy syny światła?

Ale nie światłem samem!

Zoroaster posłannik Ormuzda, obiecał, że Ormuzd zwycięży kiedyś — i że sam Aryman w ogniu pokuty przetrawion, wróci na łono wszechświatła! Lecz nas nie będzie już wtedy! nie będzie i jutro już! Daremna więc, daremna, o święta jasności, my chcieli się wyzwolić, wyczyścić, wypłonąć ku tobie!

By żyć dalej, wprzód się przelać, wprzód się przewcielić, wprzód wam umrzeć trzeba!

Co się dzieje z niemi, Aligier? Błyskawica ogromna, podobna do spadającej wieczności, oblała ich i mury, i bramę, i rzekę tę! — wszystko, wszystko pożarła — jakżeż ciemno znów!

Stój na miejscu, na tem samem, wciąż — wnet inny rozświetli się wiek.

Ten trzechstronny, jednostajny dźwięk boli mnie — któż tak tam przegrywa?

Spojrzyj na prawo.

Za każdym dźwiękiem skądsiś ponury promień wytryska — niewidzialny księżyc gdzieś wszedł i podnosi się — już trzech piramid wierzchołki tleją nad pustynią — pod lasem obelisków czarny sfinksów tłum — wszak to Memnon tam w głębi ponad światłem siedzi?

Zważaj na bramę wielkiej piramidy!

Pełno mar z niej wychodzi i siada każda na granitowym grobie!

U nas przechowana tajemnica tajemnic. My pierwsi poznali Ciebie, któremu na imię: „Był i Jest, i Będzie!” Jak fale pod skałą, tak czas i przestrzeń mącą się u stóp twoich! — a na tych mętach dobry Ozyrys, zły Tyfon i smętna Arneryda ściągają za sobą — ich tylko widzą oczy śmiertelnych, a Ciebie nie!

Czemuż, o nieskończony Ty! wymykasz się nam? Z wolna my chcieli zepsute plemię wiecznej prawdy nauczyć — z wolna duszę odpętać od ciała, by poszła radosna w niebieską ojczyznę — wszak my zachowali trupy, wszystkie trupy nasze, by lud przywykał do nieśmiertelności?

Czemuż więc teraz przybytek wstrząśniony? — przed czasem z niego wylana nauka? Z ogromu piramid, z labiryntu skrętów Ty odchodzisz od nas ku innym stronom. Kędy słońce zachodzi, tam potęga twoja się przenosi — tam zawiśniesz nad weselszemi ludy — a my tu w goryczy wyschniem, my, najstarsze syny twoje!

Ale nie jedyne ni ostatnie!

O, czemuż konamy, kiedy czujem żeśmy zesłańcami Boga!

Ale nie Bogiem samym. On jeden tylko nie umiera, by odżyć!

Jaśń księżycowa wzrasta, wzrasta — a ich podchwyciły groby te i z grobami wraz zapadają w głąb! — Cóż to za jęk ogromny, taki dźwięczny, czysty?

Wschodzące słońce drasnęło Memmona!

Z egipskich ciemnic, o myśli ludzka, poniesiem cię w róż, myrtów i błękitów kraj! Tam, gdzie Zeus pokonał Tyfona! gdzie wąż potwór legł pod strzałami słońca — gdzie na pianie morskiej Afrodyty kołysana postać — tam gdzie na wzgórzach Pallady posągi!

Zwiń się, płowa pustynio! uciekajcie, piramidy, schylcie się, obeliski, przed pierwszą prawdziwą pięknością! Tu mądrość — tu harmonia — tu wdzięczna Psyche odszuka Erosa!

O jakże ślicznie, ślicznie przemienia się wszystko! — brzeg taki zielony — takie lazurowe morze — skały w tunikach z winnic. — Upoję się rozlaną wonią w powietrzu!

Widzisz, wprost przed nami, coś się śnieży, coś kształci — światło pracuje i buduje gmach — już na greckim wzgórzu wybłyska świątynia — z marmuru paryjskiego, niepokalana Eleuzis!

Brzęk lir i cytar z niej słychać — a teraz hymny wzniosły się.

Powoli zapełnia się dziedziniec!

Spod kolumn, zza gajów, zza posągów wychodzą przecudne postacie.

Oto Hierofant[92] tajemnic, ten w białych szatach, z sierpem złotym w ręku!

A ten, ten?

Który?

Ten najpiękniejszy z nich wszystkich, ten szerokopierśny, wyniosły, podobny nieco do Chrystusa!

Boski Platon!

Tak mówiło mi serce!

Duszo zabłąkana w cielesności matniach, dziewico opuszczona na dalekich brzegach, oczyszczaj się, oczyszczaj i wzdychaj i tęsknij, a wrócisz do światu pierwowzorów, do Ojca twego i do matki Eimarmeny!

Patrz, zza opony zmysłów, w którąś się oblokła, patrz, jak niebo to błękitne a ziemia ta kwiecista — z każdej fali odbłysków tysiąc — z każdego promienia barw mnóstwo — z jednego Boga bogów miriady rodzą się co chwila!

I te wszystkie bogi ziemskie, to siły tylko niebieskiego Boga!

I ziemia, i niebo, i gwiazdy pełne sił, piękne, rytmiczne, żyjące — czemże?

Cieniem tylko — odbiciem tylko ideału!

Kochaj więc, o duszo, ideał nad miarę!

Kochaj niezrównaną miłością i spłoń w tej miłości! Tam, u Niepoczętego nigdy, tam dopiero pięknie, nieśmiertelnie, miarowo! Znaj się — i znając, wznieś motyle skrzydła, poniosą cię one do domu! — a dom twój, rodzimy dom, to pierś Boża, ludna wielkim ludem, ideami wieczności!

Choć wiarę nam przynosisz i dajesz nadzieję, czemuż nam tak smętno?

Bo dotąd nie macie miłości!

Czemuż nam zaczyna się marzyć o końcu bliskim? Jak posąg Fidiaszowy z kości słoniowej i złota, pryśnie Grecja nasza — i odłamki jej leżeć będą w popiele i prochu!

Cel wasz, o dusze, nie na ziemi tej!

Szkoda nam jednak, o, szkoda helleńskiej ojczyzny! — i widomych świątyń — i śpiewnych igrzysk — i marzonych bogów — marzonych tak cudnie!

Ujrzeć i kochać, i rozłączyć się — znów pokochać i rozłączyć się znowu — to doczesna próba dusz, aż wieczne ukochają wiecznie!

Nie zjawiż się taki, co poratuje nas? Śmiertelnemi oczyma, miłości, której brak nam dotąd, nie ujrzemyż nigdy? Czyż z nią dopiero na Eteru spotkamy się błoniach!

Bądźcie dobrej myśli, o biedne! — na falach czasu Pożądaniec wieków już zbliża się do was!

A teraz co? — te same wody — ale inne brzegi, inne wyżyny — jaskiń pełno — nigdzie śladu ludzi. — Tam wysoko cedry — tu, w dole, z włosem długim daktylowe drzewa — nad zmierzchającemi wzgórzami szczyt jakiś płonie purpurą i złotem — słońce musi z tamtej strony zatapiać się w morzu. Aligier! cóż to za pustelnicy wschodzą temi ścieżki? Wszyscy, wszyscy idą na szczyt ten?

To pierwsi zakonnicy Karmelu — ileż to razy witali i żegnali słońce z tych wierzchołków! — ileż razy psalmem na tej puszczy modlili się Panu, Pana przeczuwając — i takie z lnu cienkiego szaty nosili, o takie! i w ręku harfy lekkie mieli, te same, te!

Mówisz, jak gdybyś na tych górach ich był widział sam!

A teraz świat już nie wie o Esseńczykach! — o tych, co tak wyglądali zwycięstwa duszy nad zmysłów potęgą! Ty pytasz, kto oni? Zapomnieni zawsze ci, którzy zapowiadają — pamiętan tylko dopełniony czyn!

Ojcze nieznany! od obliczności świata, od pychy gnijącej my uciekli do Ciebie!

Bo duch twój nad przepaścią mórz — a gdzie milczy pustynia, tam mówisz Ty!

Wodą czystych źródeł plamę grzechu zmywamy ze skroni.

Bogaczy i ubogich między nami nie masz — wszyscy my równi — wszyscy my bracia — wszyscy my syny Twoje!

Zmiłuj się! jako te brzegi w mroku, tak lud nasz i wszystkie inne pobladły, zsiniały od brudu i kału.

Ześlij myśl czystą! Niech wnętrznym żarem przepali i zniszczy ciało wszelkie — niech odrzuci je jak popiołu garść. — Prorokom widny niegdyś, Chrystus twój niech zstąpi!

Przyklękli — jednym krzykiem w niebo, wszystkie zadźwięczały harfy!

I ty przyklęknij a patrz!

Nic nie widzę innego — a nawet już ich widma stopiły się z nocą i brzęk stron omdlewa też!

Przyklęknij, mówię ci!

Teraz już nie widzę nic — tylko czuję twoją rękę na ramieniu — czemu gnieciesz mnie tak? Czy i ty klękasz!

Jak w oną godzinę, której powtórzenie się zbliża!

Jak to?

Nie pytaj — tylko patrz! — a co? — obaczyłeś?

Ach! kraj szaty tylko znikający gdzieś w górze, w tem świetle bezmiernem — ach! stóp dwoje tylko, jak dwie gołębice śnieżne, w niebo wstępujące!

A teraz spójrz na dół!

Oczy moje poleciały za tej szaty błękitem — ócz nie mam — przyłóż mi rękę do powiek!

Grobu tego nie widzisz?

Dzięki ci — przejrzałem. O! piękne, śliczne anioły, co przy grobie tym!

A tam na ziemi, ta win pełna, a z win zbawiona przez miłość, ta tęskniąca, ta czujna, ta siostra sióstr, co pierwsza lice jego ujrzała po śmierci!

Kwiaty jakieś, niby to lilie, niby to konwalie w jej ręku. Jak westchnienie przesunęła się!

Płynący, bezprzerwny czas rozstąpił się! Z jednej strony dni przeszłe — wszystkie przyszłe z drugiej — a pośrodku nich Słowo wcielone! — widomy Pan! Słup wiecznej jasności!

Historia, Obraz świataSyonie świętoszku, rozpustnico Grecjo i ciemiężco Rzymie, gdzie wy? Darmoście plemię ludzkie zatrzymać — darmo przepsuć — darmo zabić chcieli! nie zginęło — Syn człowieczy skonał, zmartwychwstał Syn Boży!

NaródOdtąd żaden lud, co stał się narodem, nie umiera na ziemi!

Odtąd żaden człowiek, co stał się duchem, nie umrze w grobie — Hosanna! Hosanna!

Duszą i ciałem i duchem potrójny a jeden, objawion Bóg! On niegdyś był duszą jednemu plemieniu — On stał się ciałem jednego kościoła — On duchem będzie nad jedną ludzkością! Hosanna! Hosanna!

Już grób Chrystusowy mdleje! już rozwiewają się te cudne, anielskie postacie!

Weź mnie za rękę, byś się nie potknął śród ciemności!

O! gdzie ta szata w białym ogniu! gdzie te stopy? — teraz tak czarno znów!

Schyl się — w tem miejscu zniżać się zaczyna sklepienie!

Gdzież idziem?

W chrześcijański świat! w drugą dziejów część! do innych prób ludzkości!

Na skale Piotra kościół budują dniem i nocą!

Wieki jak dni — przez dni siedem budowali go, a ósmego opanował świat!

Bo żywe słowo — mądrość i miłość — były w nim — Duch Święty w nim!

Gdzież te głosy lecą?

Przed nami lecą, dokąd i my spieszym! — Teraz możesz się podnieść, tu już nie brak przestrzeni!

Słyszę jakoby szelest stóp wielu gromadzących się tam gdzieś, gdzieś daleko, naprzeciwko nas.

Nie zwodzi się słuch!

Żeby światła choć trochę!

Licz kroków jeszcze dziesięć — i stań!

Jak z tysiąca rozkołysanych myśli opatrzna rada; jak z mnóstwa żądz młodzieńczych wielki, męski czyn — tak z zamętu ucisków i prześladowań, ze zgiełku marzeń i wątpień, i kacerstw Naród, Religiawzniosła się Piotra moc. On pierwszym, najstarszym sługą sług Chrystusowych na ziemi!

Pod jego stopami królów korony i czoła — w kolebce, jego prawicą kołysanej, narody-dzieciątka!

I rośnie sam ciałem, deptając po ciele!

I stało się! — oblókł się w szkarłat — zwielmożniał — zrzymianił się! I oto już teraz zacznie się jęk ludzki skarżyć nań. Więc słuchajcie i patrzcie, wy, co teraźniejszość znać chcecie i przyszłość odkryć z jej szczytów!

Jaki widok! — aż strach, Aligier!

Tak: nie inaczej, tak za dni Albigensów wyglądały prowanckie[93] równiny!

Stada kruków w tem lazurowem powietrzu! — śród tych oliwnych drzew, wszędzie trupy — trupy — a tam dalej zwęglone stosy i czaszki, i dymu ostatek!

Wnet i żyjących obaczysz!

W głębi tej jaskini, zda mi się, błysnęły gromnice!

Takim pochodem zwykle ciągnęli kacerze — tak z wnętrzności ziemi występując, światło dnia witali!

Jakie wyschłe, ponure twarze — kaptury — habity — każdy z mieczem i puginałem — straszni!

Masz ich prześladowane obrzędy — stają półokręgiem — spowiada się jeden drugiemu — tamci znów ręce sobie nakładają i wzywają Ducha w milczeniu!

Ale jakżeż pogrzebnie, jakby raz ostatni!

Lecę od wielkiej rzezi — koń mój pada już i z nim padnę też — okrążyli was rzymscy — nim dzień się skończy, koniec wam, Bracia, do widzenia gdzieś!

Dziecię u piersi i pierś katolicką przeszyto mi strzałą! — nie dowlokę się już do was. Bracia, do widzenia gdzieś!

Czterech synów mi wczoraj spłonęło na stosie — duch z nimi, duch z wami — noc całą szedłem — usiądę, by umrzeć. Do widzenia gdzieś!

Kiedyż Paraklet obiecany przyjdzie!

Dla nas dziś, bo umrzem dziś! a światu kiedy? Jeden Ojciec w niebiesiech i Syn tylko wiedzą!

Więc już nam nie mieć jutra żadnego na ziemi[94]!

Po lochach kajdany! na rusztowaniu topór — oto jutro nasze! Odchodząc, przekrzywione słowo Chrystusa zostawiamy Rzymowi! połączył się Rzym z przemocą okrutnych i świeckich i będzie gnębił po świecku, aż sam zgnębion będzie!

ReligiaChrystus porównał sługi i pany, męże i niewiasty, a kościół ukamienował nas, bośmy chcieli być wolni i równi!

Puchar niedopity życia wysuwa się z rąk naszych — inne usta ku niemu się nachylą. O, Templariusze, w ręce wasze składamy go — przyjmijcie go od nas — wy obalicie niesprawiedliwość i gwałt — wy doczekacie się Ducha!

Czemuż opuściłeś nas, Panie? Wszak my prawe syny Twe, a dajesz zwycięstwo pasierbom!

Na ziemi sierotą, a nie synem Pana, kto żąda za wcześnie, bo ten nie zna przedwiecznej mądrości! Lecz zaprawdę pasierbem Pana, kto rzezią za wczesne morduje westchnienia, bo ten nie zna przedwiecznej miłości!

Jakież jęki, jęków tysiące! — zewsząd następują jeźdźcy z kopiami — tratują i rżną ludzi jak kłosy — czemu mnie trzymasz, Aligier? — na obronę im — na obronę! Po hełmach książęce, hrabiowskie korony — i krzyż — miły Jezu! krzyż Twój! Jezus Maria! krzyż wszędzie i pod nim wszędzie ludzka krew! stamtąd wieniec pożarów już równinę opłomienił — przysuwa się — ścieśnia — dym zamglewa mi oczy — dym już, tylko dym jak kurtyna przede mną — a za nią zgrzytanie — płacz — psalmów kilka i ot! ten jeszcze krzyk!

To było a nie jest!

Co? gdzie? magnetyczna siła jakaś mnie obwiodła i nęka — myśl zaczyna mi się psuć — wszystko, co widzę, takie na jawie, tak żyje życiem, tak umiera śmiercią!

Człowiecze, czyż nawet obrazu znieść nie potrafisz, kiedy rzeczywistość znieśli bliźni twoi kiedyś? — To krew idealna, a już bledniejesz!

Bo cudza, nie moja!

Obróćże się ku mnie — już nie ma prowanckiej równiny — patrz! więzienie tylko i lamp kilka grobowych — i Mistrz wielki skazany — i bracia, co za nim pójdą na stos!

Ileż mi się razy dziecku śnił na białych tych płaszczach czerwony krzyż ten! — i potępiony zakon kochałem za to, że potępiony.

A teraz słuchaj słów, które starzec wyrzekł w samą wigilię śmierci — powtórzy je zaraz ten siwy kształt jego!

Ten, co się przechadza śród okutych i milczących?

Widzisz, zatrzymał się i wzniósł ręce w kajdanach — oto mówić będzie!

Templariusze, syny i bracia! Wszak świętym był pomysł i święty z niego miał wytrysnąć czyn? Od morza do morza, od wschodu na zachód jedna Rzeczpospolita, a w niej Królestwo Boże na ziemi! Jako ja wam i wy mnie świadczcie w ostatniej godzinie!

Wszak nie na błąd was wiodłem; a choć pomrzecie, nie oszukałem was! Wszak my byli, wszak my żyli tam, gdzie urodził się Pan i w powiewie wiatrów nad oliwnem wzgórzem my słyszeli głos Jego?

I jasną nocą koło Golgoty przechodząc, widzieli postać Jego!

Nieukrzyżowaną!

Z gwiazdami u dłoni, z gwiazdami na stopach, płynącą w powietrzu!

A choć nie mówiła do nas słowem, słyszeliśmy ją, myśl jej słyszeliśmy! — i wiemy odtąd, że nie tylko człowiek jeden — nie tylko zbór ludzi — nie tylko naród i narodów kilka, aleć wszystkie, wszystkie razem, toć kościół powszechny!

Wiemy i świadczym — jedna owczarnia być ma i musi: Ludzkość! — i jeden ci pasterz: panujący Bóg!

A dziś co? Papież i Król, Król i Papież, jak dwa miecze bolesne w sercu jednem, w sercu świata! Wszystko rozdarte, co spojonem być winno. Za grobem niebo wydzielone ucieczką nieszczęśliwym — obecny czas żywem nieszczęściem uczynion — niebo i ziemia odgraniczone na wieki. Tam wola Pana — tu wola Papieżów i Króli!

A jako na niebie i na ziemi jedna tylko jest!

Amen. Lecz my nie ujrzymy tego — nam czas się pochylić i w popiół rozsypać a nieśmiertelnymi być! O, szkoda na wieki! wszystko w pogotowiu czekało — Europa drżała z tęsknoty i nadziei! Bracia! w ręce rycerzy, co zostaną na ziemi, a już zwać się jak my nie będą, w ręce wiernych braci, w ręce Różokrzyżowców, oddajmy puchar niedopity życia!

W ręce ich oddajem go!

Amen. Gloria Deo in excelsis!

Niech wyzwolą ciało wszelkie — proch marny niech im zadrga życiem — kruszec niech się każden przezłaca im w ręku — potęgą cudu wewnętrzny z zewnętrznym niech pogodzą świat! Niech Duch im pocieszycielem będzie, im i wszystkim na ziemi!

Amen!

Noc ich owiała, czas ich pochłonął — za czasem w pogoń Henryku — za mną, za mną dalej!

Wszystkich przemian ból, wszystkich zgonów żal razem spada na nas tej nocy!

Kto nie umarł wszystkiemi zgonami, nie zmartwychwstał wszystkiemi zorzami ludzkości; kto nie dorównał cierpieniem jej cierpieniom i statkiem jej wytrwaniu, ten nie obaczy od wieków zgotowanego dla niej wesela! Kiedy ci mówię, chodź!

Religia, Historia, WalkaPonad wiekami lecim i patrzym, i płaczem! O biada! biada! Rozpadło się słowo Boże! — Kościół w opokę stwardniał, a ducha ludzkiego morze milionem fal, skacze ku niej — to odpływa wstecz — to przehucza mimo — opoka tu, a fale tam!

O biada, biada! Europejski gmach trzęsie się — nie wyrósł na katedrę ni też wybudował się cesarskim pałacem! — Na poły księży i na poły świecki, niedociągnion do niebios ni doparty do wnętrzności ziemi, on runąć ma — a co gwałtu! co rozdarcia i bólu, i smętku, i wojen!

O biada, biada! król czy kapłan, czy gmin, każden w dniu zwycięstwa bezmiłosierny! — probują się[95] — i na przemiany jeden tratuje po drugim!

Coraz mniej Chrystusa w świecie — mniej Ducha żywego!

Młodość, Dorosłość, Obraz świataDziecię dom opuszcza, gdy w nim lata zakipią młodzieńcze; mąż dopiero kiedyś powraca do domu — i z ludzkością tak, a jej domem Bóg!

Wszak możemy stanąć! — Przecież tam światło się już pokazuje i pewno śmierć czyjaś się rozpoczyna!

Nie smętnij mi tak!

Duch ochotny, ale ciało mdłe[96]!

Ten tylko duchem, Henryku mój, kto zarówno duszę, jak ciało swe umie nawlec na wolę swą — oto jak giętką rękawiczkę na dłoń!

Znów inne, inne upiory stają mi przed oczyma — nie wiem, przed jakiemi, czy ciała czy duszy — zda się, widzę i nie widzę znów!

Jest to wzrok ducha…

Witam was, krągłe kapelusze i czarne płaszcze, spod których długi miecz się wymyka! witam was, kuźnie i miechy, i tygle, i młoty! To wy, syny Templariuszów, alchemicy, czarnoksiężniki, coście ziemię nurtowali, aż runął tron Stuartów!

CiałoCiało jeślić nie od Boga, a jest, więc samo Bogiem — a jeślić od Boga, więc Bożem być musi — i jak Pana twór żyje i wzdycha do Pana. Pokój ciału wszelkiemu — długo przeklęte i uciskane, ono wznieść się chce, ono rozbłysnąć w złoto, rozkwitnąć w różę alchemii!

Wolność i natchnienie, oto prawa nasze — natura, oto siostra nasza żyjąca, urodziwa. Jako Chrystus nas, tak my ją odkupim, i wyszlachetnieje w miłości naszej. Pokój jej i ciału wszelkiemu!

Jeszcze nie czas! nie czas!

A my już starzy, już strawieni pracą!

WolnośćWprzód jarzmo, gdziekolwiek cięży, prysnąć musi — czy z dusz na ciało, czy z ciała na dusze — w kościele — w państwie — w ludzkości!

Darmo — więc my ufali wam — gasną wszystkie ognie nasze nagle — w żużlach nigdzie nie znalazło się złota — perzyny tylko wiją się w powietrzu — i my jak one rozwiewamy się! O mistrze, wyście nam kłamcami byli!

Świętąśmy prawdę opowiadali[97]!

Alboż w domu wiecznym już przez Merkura księżyc w jedno połączon ze słońcem! Gdzież kamień mądrości? gdzie umarłych wskrzeszony cień?

Póki królestwa Bożego nie ma, póki nie zstąpił Duch, póty cudów nie będzie! póty natura i ślepa i głucha!

Więc gotujcie ścieżki duchowi! starajcie się o sprawiedliwość na ziemi! Przetwarzajcie społeczny skład! Dobądźcie mieczów i ostrzcie sztylety!

O, biada nam — pomrzem, a nie obaczym końca! Kwiat wszelki i złota wszelkie nie dla nas; nie dla nas! Jako przodki nasze, ci wielcy, ci umęczeni, od których idziem, i my nie dopijem pucharu żywota!

Inni was zastąpią, jeśliście małej wiary i skrzepłego ramienia. Teraz lać krew i własną i cudzą potrzeba — teraz rządy kruszyć i głowy królewskie zdejmować znad karku europejskich ludów — teraz kościół nowemi rozdzierać bólami, by uczuł, że żyje i ocknął się! Inny wiek — inny trud — naprzód więc!

O biedne, blade mary! Dobyły mieczów, a wyleciały im z rąk — schylają się, padły na ziemię, rękoma wiążą stopy mistrzów. O! nic nie pomoże, gdy czyja minęła godzina!

Widzicie sami, proch już tylko, sypki proch z was! Nie opierajcie się — nie zwlekajcie — wymówcie z własnej woli słowo, które przelewa z przeszłości siłę tajemnic na przyszłość!

W czyjeż, czyjeż ręce oddać trzeba puchar życia?

W ręce braci mularzy oddajcie go!

Amen! — niech przyspieszą królestwo lat tysiąca[98] — niech im u końca zawodu[99] z serc nie wymknie się wiara i nadzieja jak nam!

Straszne konanie!

Zwątpienie i śmierć, to najwyższa próba duchów — ostatnia, która przez nie zwyciężoną będzie! Gdyby jej nie było, o całe niebo zmniejszałaby zasługa ich! — a bez zasługi — bez trudu jakżeż stać się sobą samym! jakżeż nieśmiertelnym być?

Mistrze odeszli — a oni leżą rozciągnieni — ognie ich dogasają nad ciałami ich. Gdzieś pomnę, kartuzów[100] widziałem tak pokładłych na posadzce kościoła wielkiego!

Pokój umarłym — idźmy w stronę, kędy mistrze poszli — nie odwracaj się — już tam tylko ciemności!

Mnie umarłych żal!

O dziecię! Umarłych, których zostawiłeś z tyłu, jeśli odnaleźć chcesz, to nigdy się nie oglądaj! — ale, owszem, patrz naprzód! — patrz przed się! a oni już tam przerodzeni, żywi, na błoniach przyszłości!

Nad wiekami lecim i patrzym, i płaczem!

Religia, PaństwoRozdzieliła się dusza świata, kościół się rozdzielił, a wszędzie, czy w Rzymie, czy w Augsburgu, dusza pokłoniła się ciału! — kościół pokłonił się królowi! A ciało świata, w jednego ducha nie zlewa się z duszą — spyszniało — chce samem sobą żyć! — porosło w sto głów, w sto koron — Król tu i owdzie! — Król wszędzie — imię Europy, to król!

Podwalinami ich tronów głowy bohaterskie! — i każden z tych Bogów ziemskich zapomniał o niebieskim, że wszechobecny — a że córką jego ludzkość! — a że jej synami narody — a że syny ku matce iść muszą, aż ją odnajdą i u stóp jej polężą[101] w radości! O narody, o wy, światła na ziemi, gaśniecie! gaśniecie! Ze zwłok waszych marne zlepiają się mocarstwa — trupy ruszane iskrą galwaniczną rządów!

I wszędzie gwałt — i wszędzie mus — i wszędzie bunt!

Patrzcie i zważajcie! — Od krzyża, na którym skonał Pan, piekielniejszej zbrodni i rzewniejszej męki nie było na planecie tym! Tam Bóg zamordowan w człowieku — tu ludzkość w narodzie! Ale ufajcie, bo nieskończoną zbrodnię odkupić musi nieskończone dobro. Z męki bez granic w jednym wstać musi życie bez miary we wszystkich!

Na Boga! na Boga! Zewsząd, z góry, z dołu, z boków wytryskują lampy i wieszają się po ścianach — wszędzie czarne obicia, przesłony, srebrne orły wszędzie — i zgiełk sztandarów karmazynowych — i kiry przejrzyste latające w powietrzu. Czyjże to pogrzeb? czy wszystkich na świecie tym?

Zaprawdę, że człowieczeństwa.

I rozstąpiła się ziemia — i wznosi się z przepaści katafalk — jakiż wysoki — wielki, a zakryte na nim ciało!

Ci trzej, co wstępują z wolna po wschodach katafalku, oni oderwą całun — i ujrzysz!

Jakby karłów trzech, drze się do tej ogromnej postaci! Cóż to oni mają w ręku?

Berła — ale miasto[102] krzyża zakończone bagnetem!

A na głowie jakieś bardzo duże perły i korale!

Tak — skrzepłe łzy i krew ludzką!

Już dochodzą!

Odrywają — patrz!

Archanioł w dalmatyce białej z własnych skrzydeł od ramion po stopy. Umarłych archanioł, o Boże! — i skrzydła spięte na piersiach, trzema rękojeściami trzech mieczów wbitych jak trzy wielkie krzyże w pierś!

I to imię, ponad nim napisane krwią świetlaną w powietrzu!

Ach! — chciałbym ustami dotknąć się tej tęczy z krwi! — muszę coś pocałować — muszę — choćby ziemię przed tem imieniem!

Podnieś się!

Nie — chcę krzyżem leżeć — to mój, mój archanioł, i ja wiem, że on nie umarł — trupy takiem światłem nie zieją w około. On śpi tylko! — przezeń Bóg do mnie mówi i mówić będzie. Ja z niego — ja cząstką tej Bożej piękności — tej świętości — tej sprawiedliwości i bólu! To ojciec mój i matka moja — to moje wszystko — czemu mi nie dajesz spocząć w prochu? — nie zrywaj mnie tak!

Zakryć znów całunem! zakryć i zakryć, bo oddycha! — a póki oddycha, porządku nie będzie — pokoju nie będzie — nie zeżniem naszego żniwa i na snopach z ciał ludzkich nie zaśniem.

Ani na chwilę jedną nie zaśniecie nigdy, ni tu na ziemi, ni tam w grobie! Nieśmiertelniście przez zgryzotę i hańbę, jako inni bywają przez wesele i chwałę!

Widzisz, jak drżą i trzęsą się!

I znów mi zakryli dobro moje, kształt mój wszechpiękny!

Tyś wstał, a oni podupadli i tarzają się w prochu!

Kiedyż, kiedyż przestanie serce być w tej piersi, pod temi ostrzami trzema? Co chwila berły naszemi jak młotem przybijamy te rękojeści, a to serce je zawsze odpycha — i te skrzydła takie niepokalane, choć my je krwi potokami obleli. Co to znaczy? Miałożby[103] być prawdą, że duch czyjś, a nie ślepy los rządzi światem tym?

Nieprawdą! — nieprawdą! — nie wierzcie — ni marzcie! Jest tylko ciało czujące i przypadkowy traf i odmęt. — O Bogu myśl to gorączka ciał — a mądrość ciał to siła, to rachuba, to porządek, to władza na ziemi. Ze śmierci wielu żywot kilku jest.

A ci kilku żyją[104], bo zabić umieją! Zabić to owładnąć zamętem!

Nazad spokój zstępuje nam w piersi.

Światło z niebios! O, najprzejrzystsze! najczystsze! spłyń zewsząd i jak fale niosą, unieś, o, unieś tego, który śpi do czasu!

Niech się przyczepię do tych mar! niech mnie ten potop światłości zabierze ze świętym moim razem. O Aligier, puść mnie!

Sprawiedliwość, Polityka, Historia, BógOd dnia śmierci sprawiedliwego nie spocznie europejski świat, aż sam sprawiedliwym się stanie! Jak człowiek, któremu by wydarto serce, tak będą wszystkie narody bez tego narodu! Żyją, a wieczny im życia brak. Są i nie są, bo nie mogą według Bożej myśli być. I lud każden w rozpaczy będzie — i król każden w przerażeniu! i trząść się musi ziemia pod krokami ich, a oni zataczają się po niej, pijani sumienia wyrzutem!

A ci trzej gdzie?

Nie światło ich zabrało; gdzieś pochłonąć musiały ciemności!

Czemuż żaden piorun ich nie rozgniótł?

Gdyby zaraz zginęli, nie podkopaliby sami własnego dzieła i ono puścizną po nich by zostało w świecie! ZłoŹli muszą być samobójcami własnego złego! Na toć to, na to dni im przedłuża Pan, szydząc z nich, a miłosierny nam!

A teraz inni nadchodzą. Słyszysz te dzikie wrzaski? inni nienawistni im, a wzbudzeni przez nich i równi im, bo światło, co świeci każdemu, Chrystus, zgasł także w ich duszach! Uważaj!

Jakież mnóstwo! jakiż rozmaity strój!

Ci pierwsi, z wzniesionemi szpadami w stalowe sklepienie, to ucznie i czeladniki — a majstry mularze, widzisz, z tyłu idą, niosąc Biblię, węgielnice i cyrkle.

A owi w kapłańskich szatach?

Należą do stopnia wybranych!

A ci znów, z trupią głową i kośćmi, i krzyżem na piersiach?

Kawalery Szkockie[105]!

Czyż to znów inni, ci kilku[106], ci ostatni, w płaszczach, co od krwi kapać się zdają!

Najwyżsi mistrze illuminaci — a nazwisko ich: Odrodzeni!

Mak benak! ciało odpada od kości! Mak benak! zwycięstwo lub śmierć! Mak benak! wolność i równość!

Zbliża się wyroczna godzina! Strach ogarnie kulę ziemską — rozedrze się w starej świątyni spróchniała zasłona! Przysięgacież[107] nam na wierność do śmierci?

Przysięgliśmy, przysięgamy, przysiężem[108]!

Dzisiaj nienawiści trzeba! Praca nienawiści to nienawidzonych zguba! Bez litości będziecież ich gubić?

Będziemy!

Wieki marzyły o duszy, a nie zdziałały nic. Zacznijmy od ciała — ucisk nieskończony tłoczy je.

Ciało, ciało wyjarzmiajmy[109] wszelkie!

Co w niebie, o tem nie wiemy nic — co na ziemi, to widzim, to czujem, to cierpim, to nas pożera i usychamy! By przepis Chrystusowy mógł się urzeczywistnić, mniej dbajmy o tych, co noszą Chrystusowy znak. To kłamcy, to szalbierze! Ich obalić — ich zatracić — a zacność moralna wcieli się już nie w usta kilku, ale w rozsądek wszystkich!

Rozsądek to ludzkości obiecany, jedyny król!

Przed nami więc idźcie przewodem. My wami kierujem, wy losami ludów — kto z nami, ten nasz — z tym filantropicznie. — Kto przeciwko nam, ten nie człowiek — z nim, jak ze zwierzem kuć go i wiązać, i wodzić, i biczować — a wreszcie i zarżnąć, jeśli zarżnąć trzeba!

Teraz oto istna pora zapasów! — miękkich włókien w sercu nie mieć! Tron to deski i klej, ołtarz — wapno i gruz!

Mak benak! szkielet tylko zostanie nagi z europejskiego społeczeństwa! a my nowem mięsem i nową nawleczem go skórą! na ruinach wybudujem. —

O tem milczeć — o tem my jedni wiemy! By stanąć mógł Salomona kościół, najsamprzód[110] gmachy dawne zrzucić trzeba.

Zrzucajmy — zrzucajmy! naprzód — naprzód!

Idźmy za tym orszakiem!

Wszak już blisko nam do nas samych?

Ot! tam! tam na końcu, w tych mgłach wiszących za temi rzędami lamp, dni już nasze się kołyszą — ale od nich dzieli nas jeszcze potop klęski i olbrzymi jeden duch!

Czyż koniecznie musim przejść przez to morze krwi i łez?

Nie serca przystaniem[111] ni rozumu! — ale stopami musim — nie wzdrygaj się!

Wszak się nie mylę — to gilotyny? — W miarę jak ciągnie orszak, z obu stron się podnoszą — ulica z gilotyn! Jaka długa — długa — wszystkie w ruch się wprawiają — tu, tam i znów tu, i znów tam i owdzie noże łyskają, spadają! Spod każdej błyskawicy głowa leci jedna. Ileż nożów! — ileż głów ściętych! — niepodobna przejść!

Oprzyj się na mnie.

A ci dalej kroczą — zaczynają śpiewać!

Pamiętasz? Dusza gdy się rozwstrętni do ciała, ucieka na Tebaide, wycofuje się od społeczeństwa ludzi; ach! nie żyjąc w innych, płacze nad sobą i więdnie! — A teraz, patrz, czem ciało, gdy się oderwie od duszy! jak wścieka się i morduje. Tam i tu pełnej miłości brak — tam samobójstwo, a tu zabójcza rzeź!

Samobójców od zabójców wolę!

O! duchów przekładaj żywych! — bo pora ciał i pora dusz minie, a ducha uderzy godzina! — Tamte były tylko przedchwilami tej!

Rozkaż — uproś — by mi te głowy do stóp nie leciały tak — choć każda rozemdlewa się jak sen; źle mi, źle mi bardzo, o Aligier!

Iść musim, iść musim przez królestwo zbuntowanych ciał — póki nie przejdziesz, ja cię nie poratuję. O! wstrzęsły się posady świata. Wieków cierpienia nagromadzały się powoli i cicho! aż buchnęły wulkanem! Raz tak było — musiało być — ale, o Boże, Panie! o Wszechduchu duchów, wszak nigdy się już nie powtórzy tak zwierzęcy dzień i zbrodnia takowa?

Mdło mi — mdło! co za ohydne larwy! co za katów posępny rząd! każden przy swojej pracowni! i te kosze zbroczone, pełne, i te sine kadłuby — i ludu bałwany pstre, huczące z boków — co siekier, dzid, pałaszy! — a ten orszak zawsze taki sam, śpiewny taki, świąteczny taki! idą, coraz dalej — sypnęli teraz kwiatami śród tego motłochu i trupów tych!

Zbierz myśli — uważaj, jaki wyraz na tych wszystkich twarzach!

Strach na ich czołach kipi! strach z ich włosów się wyjeża! Strach z ich krwi pluska! Wszędzie strach, jeden wielmożny strach tylko! O, wstyd wieczny wam, żeście się mniej lękali zabójstwa lub śmierci niż strachu! Jedne tylko te noże nie drżą i nie bledną! Podnoszą się i spadają zawsze równo! ach! jakie czerwone, kapiące, bryzgające. O, Boże mój! o, Boże mój!

Biada dniom onym! W imieniu Boga królowie jedną z myśli świętych Boga, naród śród ludzkości żywy rozćwiertowali! — a teraz w imieniu człowieka lud zarzyna króle i kapłany, i wszelką władzę ludzką! O, biada — biada!

Dzięki wam nadpowietrzni! Teraz przejdę tą ulicą z rusztowań i nie upadnę! — Bliższych mi ojców i braci zabito — ukochańszych duchów straciłem! co mi do ludzi tych? — przecież w grobie i archanioł mój!

O, odrodzeni! o, mistrze najwyżsi! nie ma już komu i nie ma już kogo zabijać! Od pracy rumianej ręce opadły robotnikom i z nich każden położył się na rusztowaniu swem! Czy słyszycie nad szmerem spływającej krwi ciężkie chrapanie katów?

Idźcie dalej.

Gdzie? — nie wiemy! — dwie ostatnie gilotyny tu stoją, a za niemi ciemności!

Dalej — zawsze dalej!

Nic się nie naprawiło dotąd, ni dla ciała, ni dla duszy — pusto i smutno — para z krwi ludzkiej mgłą posępną wstaje naokoło nas — ślepniemy!

Nie wszczynaż[112] się tam choć jedna ścieżeczka? Nie błyszczyż[113] przed wami choć jedno światełko?

Nic nie widzim — tylko coraz ciemniej i wokoło nas, i w nas samych!

Budźcie śpiących! budźcie robotników!

Nikt się nie przebudza! Umarli bez głów leżą jak drewna i głazy — żywi tak samo w letargu! Co poczniem? co? za nami śmierć głucha, przed nami nieurodzonego coś, jakoby nicestwo! Gdzie wy nas zagnali! gdzie my jesteśmy? czem my? gdzie Bóg? gdzie ziemia, gdzie niebo? Czyż wszystko tylko snem pełnym złości i bólu?

Nie płaczcie jak niemowlęta! nie rozciągajcie się w cieniu rusztowań, na bruku! Stójcie na nogach! stójcie jeszcze przez chwilę!

Mak benak! I nam już ciało odpada od kości! Mak benak! I my spocząć chcemy! choćby oprzeć głowy o głowy ścięte i pokotem leżeć z trupami i zasnąć! A wy bądźcie przeklęci, bo zdołacie śmierć roznosić jak Bóg, ale jak Bóg czyni, nie umiecie ani wskrzeszać, ani tworzyć! Przekleństwo wam, nie mogącym nic!

Oto zmiłuje się miłosierny Pan. Wstańcie, wszystkie myśli umarłych! wszystkie sny śpiących gromadźcie się! Wszystkie tęsknoty pokolenia tego, wy niedoszłe, wy przerwane, wy, coście pragnęły, a nie podołały, zerwijcie się i krążcie nad krwi morzem tem!

Czyż sąd ostateczny się zaczyna? Ezechielaż[114] wraca mi widzenie[115]?

Krążcie i zmieszajcie się — umiarkujcie się i przeniknijcie nawzajem — aż staniecie się duszą jedną i wolą jedną, i czynem!

Z głów tych, z tych piersi, z ciał tych wszystkich coś wybłyska — co chwila wzbija się i wiruje — to tli, to zagasa. Jak ptaki nocne polatują jakieś mnóstwa w powietrzu. Słychać szum, a nie widać skrzydeł!

Tak na tej ziemi jeszcze serca tych, którzy zniknęli, odzywają i przelewają się w innych.

Toć pierwsze zmartwychwstanie! — a wtóre dopiero na dniu ostatnim człowieczeństwa, kiedy każden znów o sobie powie: „to ja!” —

Gdzie gilotyny? gdzie czerwone kałuże? gdzie lud ten cały, co leżał na dole? wszystko w górę wyparowało jak w dzień letni po burzy — a w górze niby iskry przewiewne? niby perzyny, wyziewy, orkany! niby elektryczne, wężujące nurty! Gdzie my się dostali? jakiż to nadpowietrzny świat?

Alboż nie widzisz, co się dzieje? jak z żywiołów tych jedna siła, kształt jeden promienisty się tworzy?

Coś takiego, coś takiego!

Coraz wyraźniej — nie poznajeszże już postaci tej?

PrzywódcaNa tle odmętu, on jeden, on jeden — taki całki[116] — taki jasny — z orłów złotych, rozkrzydlonych żywy namiot ponad głową! — uśmiech jakoby dobroci na ustach, a grom, zda się, wyskoczy ze skroni — to cesarz — to Napoleon!

To dusza Napoleona, w świecie dziejów ludzkich — jedna, a wieki zawierająca — jedna, a wszystka — idea z milionów myśli, drgająca, wcielona — a teraz Pan jej powie: „Idź naprzód” — i nic, i nikt jej nie wstrzyma — i pójdzie — i drogę dalszą znajdzie wśród ciemności!

Kto mu równy z tych, co przemijali dotąd? Wszystko, co kiedykolwiek istniało w rozdziele[117], danem mu w przedziwnej spójni! — i ciało półbogów dawnych, niestrudzone, bezsenne, urodziwe! — i dusza chrześcijańska bezdenna, a tęskna i rzewna; i duch twórczy, czasu i przestrzeni magnetyczny Pan!

Wszystkie losy ludzkie w nim jednym się zbiegną! Wszystkie trudy i tryumfy — potęgi i klęski — wesela i nieszczęścia!

Jak świat z niczego, prosto z Boga stworzon, tak i on śród ludzi, z niczego zjawi się i wzniesie! Bohaterem będzie jak grecki Aleksander — Imperatorem tak jak rzymski Cezar! — Męczennikiem jak święty z pierwszych Chrystusowych wiosen! I umrze jak Mojżesz, sam jeden w obliczu Pana umrze, prorokując o woli Pańskiej nad dniami przyszłemi człowieczego rodu!

W słup ognisty skrzącemi skrzydły związały się orły — otoczyły go — palą się i kręcą. On z wiru tego wyciągnął rękę i porwany leci. — Miecz w ręce tej, jak płomień — nicość się rozświetla — przestrzeń błękitnieje — znów w dole, postaci ludzkie kształcą się, wyrastają, kupią! Widnokręg coraz nieskończeńszy przed nim!

Nie przed nim — bo on musi się rozwijać, ale przed temi tłumami, których on na chwilę pasterzem!

MuzykaCo za organów olbrzymich śpiew?

Słyszysz grzmoty bitew jego, przemienione w harmonię, wspomnieniem!

Co to za czarne tam roje czy warstwy, takie niewzruszone?

Widzisz, że w miarę jak się Postać zbliża do nich, one zaczynają świecić się i ruszać!

Prawda! — jak żywe mielizny — i krzyki z nich się wzbijają — i błysk stali z nich tryska — rąk tysiące, tysiące widzę podnoszących się!

Nie zasnęłyż[118] były narody? Nie zasklepiłyż[119] się były jak gąsienice one myśli Boże w Europie?

Z góry, ramionami, jakby magnetyzował je, przechodząc — jedne idą za nim — drugie zrywają się przeciwko niemu!

Wszystkich, tych czy tamtych, on Wskrzesicielem! Odtąd ni króle, ni ludy już władzy nie dzierżą — ale Narodowości i Ludzkość, a w imieniu Pana!

Patrz! patrz! I on już blednie, choć coraz dalej leci — i on już blednie — już skręca się na dół! — Podbieżmy za nim!

Nie dogonim tej Postaci! przeżyty jej czas! odbyty jej trud! i Wieczność ją woła!

Wirujące orły odpadają! Jak słońce nagie, sam pozostał — i zachodzi coraz niżej — niżej — huki i wrzawy cichną. Widnokrąg zamierzcha znów — noc już teraz i milczenie — cóż dalej?

My! bo chwila nasza uderza! Dosłuchaj tylko jednej zwrotki jeszcze!

Wyjrzyjcie z wnętrzności ziemi wy, coście do nas się schronili, gdy Tytan zmiatał was jak śmieci znad europejskich niw. — Czas wam powrócić do dawnych dziedzin — spieszcie się nazad, o! spieszcie!

Władza, KłamstwoPrzypatrz się tylko, co za kształty jadą na tych trzech koniach, całe okłamione purpurą i szychem[120]!

Korony wysokie — długie berła okręcone różdżką oliwną — płaszcze niżej strzemion, aż po ziemi się wloką!

Teraz przeciągają[121] blisko — wnurz oczy w nich!

Ci sami trzej — tylko się nadęli, wspięli, rozdłużyli — obrzydliwe karły!

Nie jawnym już gwałtem, ale skrytym a wiecznym pracujcie! Święty pokój ogłoście! świętym skojarzcie się sojuszem. Wszystko, co z was, niech zwie się święte — święte — święte!

Usłuchajcie prawdy! a może jeszcze dorośniecie miary człowieczego wzrostu! Jedziecie na wielką naradę — bądźcie sprawiedliwi!

Sprawiedliwości pokostem niesprawiedliwość umalujcie wszelką!

Jeśliście chcieli zabić To, co nieśmiertelnem, wyznajcie winę, nie dobijajcie, ale wróćcie życie!

Udawać, udawać, że się wskrzesza zabitych — że się żałuje morderstwa!

Jako Chrystus kazał, bądźcie pierwszymi sługami narodów! a nie pójdziecie w pogardę!

Władza, NiewolaTuczcie ludzi na karmne bydło — a sami wtedy tłuste szyje oddadzą w jarzmo wam!

Stańcie się budownikami woli Bożej na planecie tym. W każdym kształcie społecznym uwiadomcie wiarę — nadzieję — miłość.

Dyplomacją — Policją — Żandarmerią!

Zatrzymali konie — podali sobie ręce — słuchają!

I przysięgają sobie!

Tak cicho, że nic nie słychać!

Gdyby na zacność i rozum i cnotę, toby głośno przysięgali!

Ot! tak — dobrze tak! — a teraz ruszajcie — lećcie jak strzały zatrute — a dalej — a dalej!

Daremno! Wężowego splotu rąk tych trzech żadna nie rozwiąże przestroga! Ślub nierozerwalnym — lecz zaślubieni poginą!

Poginą! — kiedyż? Wszak od dość dawna już archanielska krew woła przeciwko nim. Darmo przytulasz mnie do piersi, Aligier, dreszcz lodowaty mnie gnębi! Ach! już żaden obraz nie tworzy się więcej — nic — już nic — tylko loch ten ogromny, podobny do grobu bez końca! Bohatyry, proroki, święci, szli i przeszli i zaginęli! Karły jedne trwają — ostały się — żyją! — O Aligier, tylu natchnień i wieków takież więc rozwiązanie? A to nie mara — ni sen. Jak tu w tych głębiach, tak i tam na równinach ziemi, martwo — ciemno, podle! Mierność i złość siódmym dniem człowieczeństwa! Oto odpoczynek dany nam!

Nie bluźń, dziecię! Niedziela człowieczeństwa — to przemiana — to zmartwychwstanie ciał — to anielstwo! Daleko jeszcze ludziom do niej — nie wiesz, co mówisz — nie wiesz, na jakiem miejscu drogi stoisz i ku czemu idziesz — ale oto dowiesz się!

Alboż to nie nasz Wiek już?

Nasz, tak, jak wygląda, ale nie tak, jakim jest!

Co mi wskazujesz?

Z tej strony te dwie rozpalające się pochodnie!

Jak dwa smutne księżyce! — Ach! widzę jakieś drzwi ogromne pod niemi — drzwi żelazne w murze!

Zbliżajmy się powoli — czytaj ten napis srebrny w górze!

Gens aeterna in qua nemo nascitur![122]

Tu dopiero koniec przeszłości! — za temi progi teraźniejszość się wszczyna i zgromadzenie żywych Duchów marzy o tem, co stać się ma, bo stać się powinno.

Witajcie wy, co przystępujecie do obecnych czasów. — Wy, coście odbyli podróż wraz z Pielgrzymkami, Anielicami Pana — z Ideami Ludzkości!

Jakżeż te głosy rosną — zbliżają się — mnożą — zda się, obok nas brzmią, już te struny i śpiew ten się rozlega!

Ściana ta tylko od nich nas dzieli!

W imieniu Pana, u tych podwoi, przyjmujem was — a Pan troisty choć Jeden — i dzieje Planety troiste choć jedne!

Takich tonów nie słyszałem nigdy — powietrze całe w muzykę się rozedrgało. Hymn ten w serce zstępuje, jakby wszystkich jęków serca, dźwięk odkupiciel!

Nadchodzi wreszcie obiecany Dzień! Wiek, który zwie się Pocieszycielem! Godzina, która zwie się Dopełnicielką! Nie na zawsze Chrystus był odjęty nam — nie na zawsze światło żywota zaćmione. Oto uwielbion będzie przez Ducha Syn — a Duch z Ojca i Syna jest i obu miłośnie kojarzy!

Kończyłem się już — a teraz znów w piersiach nieskończoność czuję! O! błogosławione akorda[123].

A jako w niebie, tak i na ziemi!

Wszystko, co przeszło, a bolało przechodząc, wróci, ożyje, podwyższy się, ale boleć już nie ma!

Myśli rozbratane, czyny sprzeczne, kolejne wieki uwielbią się i pokochają nawzajem!

Trzeciem wszechmiłości tchnieniem Pan upomni się o Planetę swego —

O ród człowieczy swój upomni się Pan!

Zapukam — drzwi się otworzą — ty zaraz wchodź za mną!

Gotów jestem jak do nieba! — ach! jeśli wszystko ma się ku odżyciu, toć i Archanioł mój!

Pokój nasz dajemy Wam! Wejdźcie!

Kogóż wprowadzasz do Zboru! czy tylko nie ciało pozbawione duszy?

Takie ciało kamieniem śpiącym — kamienia nie wlokę za sobą, o ukochani!

Może duszę bez ciała?

Taka dusza czemsiś, co niczem, jak sen — snu nie przynoszę wam, o ukochani!

Kondycja ludzka, Dusza, Ciało, Obraz świataCzem więc ten, który stoi za tobą?

Żywym duchem! — duchem bez początku, bo z Pana wyszedł — i bez końca, bo ku Panu dąży na powrót, a nigdy nie stopi się z Panem! Na pielgrzymkę nieskończoności duszę i ciało mu dano — on ciągle jeden, ten sam, niezatracalny — one tylko umierające i odżywające na przemian. Kiedyś, kiedyś on wraz z wami zrzuci ludzki strój — i inny, wyższy przybierze w dzień ostatni przypomnienia i sądu! Lecz wprzód losy planety, wspólne nam wszystkim, rozwiązane być muszą — i on wstępuje między was, by pracować i przyspieszyć wraz z wami wszystkie dni poprzednie, wielkie, nadejść mające. Ja was proszę, ja wam mówię: przyjmcie go?

Niech nam powie imię zasłużone, święte, którem go ochrzczono, gdy człowiekiem się rodził.

Henryk!

Naród, Obraz świataNiech wyzna imię zbiorowe Duchów, dla których Pan chciał, by żył i umierał na ziemi, kiedy mu śród nich narodzić się kazał!

Polska!

Nadpowietrzny chór przyjmuje cię, nie żąda żadnej od ciebie przysięgi. Tem, że jesteś, tem, że wiesz się Duchem, już przysiągłeś na wierność i Panu, i człowieczeństwu, i prawdzie! Tobie, nie im biada, gdybyś upadł, gdybyś zwątpił, gdybyś zdradził. Teraz niech cię ziemskie głosy witają.

My pierwsi na ziemi, zrzucający jarzmo białemi rękoma — my z wdzięczną wieścią przychodzący, że już miłosierni i cisi zaczynają zwyciężać, pozdrawiamy cię! Ufaj harfom tym — każda struna w nich mieczem — i one zdobędą wolność katolicką Erynu!

My, trupy, do dna grobu przyparte podwójnej chwały popiołem i przykryte lazurami niebios, my, pragnący po raz trzeci żyć, pozdrawiamy ciebie! Ufaj czarnym płaszczom naszym, choć to pogrzebu znak — i zielonym czapkom, bo to wiosny przeczucie!

Rozdzieleni w ciele, ale jedni myślą, my, Idei kapłany, my, co byli, a nie żyli, my, pragnący żyć, pozdrawiamy ciebie! Spojrz na nasze włosy i brody pierścienne — u greckich mędrców podobne się wiły — i ufaj tym rapierom wziętym po gockich naddziadach!

Żyjący pozdrawiają ciebie!

O wielu, wielu nas jest, jak fale wezbranych, jak dzieci tęskniących z kolebek ku słońca promieniom — a wszystkie kolebki nasze takie podobne do trumien. Sami nie wiemy, czy się rodzim, czy zmartwychwstajem, ale słyszem[124] głos, co nas woła, więc podnosim się, patrzym — a oto przed nami olbrzymi grób od morza do morza. — Niechże za nas odezwą się do ciebie ci, którzy w grobie tym — bo oni tam nie pokładli się na sen. Od lat stu ciemność im światłem — śmierć żywotem — rozpacz nadzieją! Naród-król nas wszystkich, naród-duch plemienia naszego, niechże wita ciebie!

Trzykrotny bracie nasz, Duchu śród Duchów, człowiecze śród człowieczeństwa, synu polski śród synów jej, pozdrawiamy cię! A jako Duchem teraz, tylko pod postacią człowieka, tak wiedz, że człowiekiem ci się być godzi teraz, tylko pod postacią Polaka — inną wdziej, a niżej bydlęcia upadniesz! Zawrzej więc w jednej piersi twej zarazem żywych i umarłych wszystkie potęgi! Obchódź się bez niczego jako trup! O żadną próżność ni zysk, ni pychę nie dbaj jak trup! Wrzkomo[125] żadnego bólu nie czuj, choćby ci gwoździami serce przebijano, jak doskonały trup! A wiecznie miej się do czynu jak żywy! Kochaj braci jak żywy! Jak żywy ufaj w Boga żywych! A teraz idź ku tronowi i przystąp, i słuchaj!

Wprzód jeszcze z rąk moich weź biały płaszcz i karmazynową czapkę.

Wdziej, coć[126] dają, to znak, że do ich grona należysz.

I ty już tak?

Przecież i ja do nich, dopókim na świecie, się liczę!

A teraz?

Tak jak ci kazali, zbliż się do tronu.

Patrzałeś na mary tych śmiałych, którzy po wszystkie czasy w głębiach ziemi obierali się rządzącym jej powierzchnią — niemi otoczony, przez dwa światy, co przeszły, przeszedłeś. Zrozumiałżeś[127], czem przedchrystusowy, czem pochrystusowy wiek? Czego pragnęli w prawdzie tęsknoty wiecznej, a w fałszu nieraz użytych środków, owi wszyscy tajemni, wyrywający się ku coraz dalszej przyszłości? Mów: coś widział tej nocy?

W pierwszych jej godzinach widziałem ciało pogańskie wszelkie, tęskniące do chrześciańskiej duszy, aż dostąpiło objawu[128] niebianki!

A w następnych?

Widziałem rój myśli świętych rozwieszon nad światem — lecz nie spuszczały się na dół, by osypać ziemię — niebieskie, kwitły tylko w niebiesiech!

Dobrze, synu! i cóż stąd? wszak nie na tem był koniec widzeń twoich?

Wtedy mnie otoczyła rozpacz ciał wszystkich — dawniej duszy nie znały, a teraz już urodziła się im — widzą ją nad sobą, a nie mogą jej do piersi ściągnąć — więc zaczną płakać, więc zgrzytać — więc i krwią pluskać!

Umarłych zrozumiałeś skargi. Starożytni wyglądali dusz powszechnego kościoła — nowożytni powszechnego społeczeństwa ciał — a możeż jedno bez drugiego być? A ze zlania obu czyż nie trzecie wstanie? I tamtym, i tym połowy tylko rozłożone ludzkości, nie wszystka ludzkość w sercu była — połowy to złudy, a czasem i zbrodnie. Całość tylko rzeczywistością na ziemi, w niebie. Wszak wiesz o tem?

Wiem, ojcze!

Odpowiadaj dalej. Czy wierzysz w Ojca, w Słowo, w Ducha Świętego, w oną Trójcę przedwieczną, na której podobieństwo i obraz, wszechświat i każda cząstka jego, i każden z nas, i wszelki drobiazg, i wszelka arcy-potęga — kamyk czy seraf — dostały w dziale Byt, dostały w dziale Myśl, dostały i życie?

Wierzę w nią!

I wierzysz, że Słowo stało się ciałem, że mieszkało między nami?

Wierzę!

Jeślić[129] człowiekiem był Chrystus, więc zjawił się na pewnem miejscu i o pewnej chwili. Jeślić Bogiem, to panował wszystkim miejscom i czasom. Jeślić Bogiem-człowiekiem, toć musiał ogarniać wszelkie losy planety tego! Czy pamiętasz, jak w wigilię męki prorokuje o przyszłości człowieczeństwa, gdy oznajmuje ukochanym, że kiedyś Pocieszyciel przyjdzie?

Obietnicę pamiętam!

Ja ci słowa pisma powtórzę — kto przytomny[130], niech klęka.

Ojcze, możesz otworzyć Ewangielię Jana, wszystkie chóry uklękły.

— „Mamci wam jeszcze wiele mówić, ale teraz znieść nie możecie” — „Lecz gdy przyjdzie on Duch prawdy, wprowadzi was we wszelką prawdę”. — „On mnie uwielbi, bo z mego weźmie a opowie wam[131]”. — Otoć, co rzekł Pan do wszystkich przyszłych wieków świata — i wiele ich odtąd przechodziło i przeszło już, a nie zrozumiały. Snać[132] znieść nie mogły dotąd!

Ojciec księgę zamknął, możecie wstać.

Wyższej przepowiedni nie było, nie ma ani będzie! Sam o sobie samym świadczący Bóg! o sobie, że się wleje w ziemię trzecim wlewem swym! Za dni Jehowy proroki Ojca oglądały już Syna przed sobą! — a Syn w chwili, gdy umiera, widzi już Ducha Świętego! — inaczej nie mogło być! Człowiek zwierciadłem wieczności — więc i w dziejach człowieka na wartkiej kuli tej odbyć się musi następnie ta Trójca, co wiecznie sobie spółczesna na niebie; — ale dopełnionaż obietnica Pańska, mów Synu, czujesz, dopełnionaż jest? Jakiż wiek z tych osiemnastu wieków chrześciańskich uwielbił Chrystusa?

Żaden, żaden, ojcze!

Do nich wszystkich, do nich wszystkich jeszcze mówi Pan: „znieść nie możecie”, bo ten Go tylko uwielbi, który przepis Jego we wszelkiej rzeczywistości uwidomi i udotykalni — a wtedyć chwała świata takiego, że z Boga jest, już sama świadczyć będzie. Więc cóż synu, cóż? Wykonanie będzie zstąpieniem Ducha, czyn sam pocieszycielem! A gdzież czyn ten, czy widzisz go?

Nie.

Spójrz w siebie, on tam jest!

Jak to, ojcze?

W twojej, jak w każdej innej piersi.

Jak to?

Ani osobnikowi, ani narodom, ani ludzkości Łaska wiekuista nie zdała się na nic, jeśli aż pod same niebiosa rąk nie podniosą ku niej — bo połową stworzenia wola stworzonych! Choć minęło, co minąć miało, choć dopełniają się czasy, choć Duch obiecan już przewiewa ponad ziemskim padołem — jeśli go sami nie wysłużym, nie wypragniem, nie wyczynim; jeśli siebie samych nie przeołtarzym Jemu, on nie zaświeci nam — i niepocieszeni zostaniemy!

Cóż więc każecie?

My dziś już nie rozkazujem nic — prawdę tylko objawiamy, a kto ją pojął, ten sam rozkaże sobie. Jej więc teraz słuchaj. Póki ciało z duszą nie zlane w jednego Ducha, póty czynu powszechnego nie masz, póty bitwą i zamętem dzieje Ludzkości! Wszędzie rozłam i rozpad i rozstrój — cząstki tylko — a każda nienawistna drugiej we wszystkość zesamolubić się chce, wytępiając inne. Starość, CzasNaród, państwo, stan, zasada, ustawa, prawo każde nie o postęp, ale o coraz starszą starość się stara. Co dłużej trwa, temu hołdują, nie że święte, ale że obaliło przeciwników wielu — przedawniałość prawowitością. Wszelka nadzieja i wszelkie natchnienie buntem i świętokradztwem. Jak kat do szkieletu siedzącego na stolicy, tak przyszłość wiecznie przystępuje do siostry swej przeszłości — i wszelka teraźniejszość prochem jednej i krwią drugiej zbryzgana, dotąd nędz kałużą jest! Wszak prawdziwie świadczę nieszczęśliwym losom planety tego?

Ojcze, nieraz toż samo łzy mi moje pisały na twarzy, gdym czytał historię. Każden z ludzi, ale ze wszystkich najbardziej Polak, zaświadczy świadectwu twojemu!

Tak żyć to nie żyć, to konać wiecznie. Obraz świata, Historia, ZaświatyInnem prawo wszechżycia — ani umierać, by zaginąć i potępionym być — ani nawet umierać, by później z grobu wstać — ale ze siebie samego zmartwychwstawać wciąż a bez omdlenia śmierci — oto rozwój duchów — toć żywot ich wieczny! Narody go na ziemi dostąpić powinny, nim każden osobnik go w zaświatach dostąpi — bo człowieczeństwo czemże, jeśli nie szkołą — próbą aniołów? Alboż ołtarze Boga tylko pod katedr sklepieniem? Wszędzie — i w izbie poselskiej, i na trybunale, i w kole wyborów, i w kole wybranych — i na stolicy władnej, i na rynku pospolitym, i w rękodzielni, i na giełdzie, i w sztuce każdej, i w każdej umiejętności Pan dojrzan, poznan, uczczon i wykonan być musi — być musi i będzie! Każden trud w posłannictwo, każden urząd w kapłaństwo się zmienia — i czcią Tego, który jest, będzie być i żyć! Czy czujesz we wnętrzach istoty twej, że się spodziewasz takiej przyszłości, że wierzysz w nią i kochasz ją?

Od kiedy oddycham, każdem serca uderzeniem pożądam piękna, wyzwolenia, szczęścia — a żyję śród potwornych klęsk! Młodym nigdy się nie czułem — a ty mi świata odmłodnienie obiecujesz, ojcze! Jakżeż nie mam wierzyć tobie i dziękować ci!

Odpowiadaj mi dalej — wszak Bogiem w jednym człowieku był Chrystus?

Tak!

A Chrystusem we wszystkich ludziach kto będzie?

Ludzkość chyba!

Ale kiedy? wszak nie wczora? nie dziś? kiedyż więc!

W ostatniej, najwyższej chwili dopełnienia swego.

A przez kogoż się dopełni? gdzie członki tego ciała, w którem jeden Duch? Jakież to obrzędy w tym kościele powszechnym, rozmaite a ustanowione od Boga? Gdzie barwy tęczy, z których ta białość świetlana powstanie?

Wszak się nie mylę, ojcze? wszak o narodowościach mówić chcesz!

Powiedziałeś sam — a patrz, jak za dni naszych wszędzie wola Boża opatrznie[133] kusi wolę ich! Jednym zewnętrznej niepodległości, drugim wewnętrznego ukojenia brak — wszystkie za wolnością tęsknią — a wieszże[134], synu, co to wolność?

Słucham, ojcze!

Ten tylko wolność osiągnął, kto tak ducha swego wyarcydziełował, że już nie walczy ni z sobą, ni z drugimi, ale w sobie spokój ma, a z drugimi miłość — więc samoistny jest — więc dokonany jest — więc ze siebie samego wystąpić może, zdwoić się, ztroić, zesetnić w własnych utworach! Wolni tylko tworzą — i wolne tylko narody jak lutnie różnobrzmiące wydźwięczą z siebie ludzkość, najdoskonalszy wszechdźwięk swój! Niech nie zapominają o miłości, bez której nic postawić i zbudować nie sposób — bez której Bóg, choć wszechpotęgą odzian, nie mógłby był stworzyć nic! Świat ich — niech tylko one będą! Jak z głazu posąg, niech tak się podniosą, a pod wewnętrznem własnej woli dłutem! Zaprawdę, zaprawdę niech pamiętają, że nie to, co niewzruszone i zbite jak skała, mądrością na ziemi — ni też, co wściekłe i wysadzające skałę w powietrze, natchnieniem i czynem! Ale że istną świętością i wybornem pięknem to, co płynne wciąż, a wstępujące coraz w górę wyżej, to, co szersze co chwila, a jednak toż same jak światła wschód nieskończony!

Proszę o głos!

Co to znaczy?

Naczelnik chóru polskiego prosi o głos!

Czyż nie wie polskiego chóru naczelnik, że występkiem jest przerywać Prezesowi, kiedy nowo wstępującego naucza?

Jeszcze raz damagam się o głos!

Synu mój, zapominasz o prawdach podziemiami rządzących i uporem narażasz się!

A ty, ojcze, nie narażaszże tej duszy młodocianej na zgubę, gdy o miłości mówisz — i miasto[135] hartu wtkliwiasz miękkość jej do serca?

Milcz!

Słuchaj mnie, słuchaj, arcy-przewielebny! Słuchajcie wszyscy, ilu was tu narodów i ludzi! Jeśliście z zachodu, wolno wam jeszcze i to marzyć tylko, że miłosierdziem chrześciańskiem wielkich dopokoicie się celów. Szlachtęście[136] już zgilotynowali jedni — w błoto i nędzę wepchnęli drudzy — dobrze! Ale z bankierami finansistami, ale z mieszczaństwem waszem, tą powtorną pasożytnością na ludowem ciele, co poczniecie? Zresztą, w tej chwili, mniejsza o was, zachodni — ja ze wschodu — ja Sławianin! ja Polak! więc powiem…

Duchu niesforny, nakazujem ci milczenie!

Jużem się odważył — nie tam tego potomka arystokratów lackich, tego z antenatów rodem omamiać ideami, które kiedyś się dopełnią, ale przed których urzeczywistnieniem Sławiańszczyzna cała i Polska cała muszą wyglądać jako jedno morze krwi! Niech młodzik rzeczywistość zna! — niech tu zaraz zrzuca z siebie szlacheckiego człowieka — albo niech wychodzi, ucieka, nie ogląda się — a ze sobą naszych tajemnic nie bierze!

Chyba twoich, zbuntowany Duchu! bo w naszych nie ma przykazu krwawego. Jest święta i orężna praw świętych i pokrzywdzonych obrona — morderstwa nie znajdziesz!

Słuchaj mnie, młodziku, ty, coś z ojców twych rodem, ty, co ojców masz! Otóż ja, który ich nie mam, ja, który chodzę po tej ziemi, jakbym się z niej prosto narodził, ze żwiru, mułu i murawy, tak jak Tytany niegdyś a ludowi ludzie dziś, otóż ja powiadam ci! — Z szlachtą polską i wszelką sławiańską koniec! Jeśli chcesz, klękaj i mów Zdrowaś Maria nad ich grobem — wolno ci! A znam was — a wiem was — nie ustąpicie — wszystkoście oddać gotowi i pół ziem waszych, i brzęczący pieniądz; — ale klejnotu — ale pamiątek — ale dumy nigdy! Więc poświęceniem nowem znów dorwiecie się władzy, której wspomnienia wieczność by sama nie zdołała wam z ducha wygluzować. O! ja nie z was, a znam was, jak wy sami się nie znacie. Więc co za rada z wami, z urodzonym! jedna tylko — trzeba was odurodzić, żadnemu nie przebaczając, żadnego z sieci śmiertelnej nie wypuszczając, by raz już krew wasza i szpik kości waszych rozłożył się chemicznie na wieki i zniknął w przestworach! Dopiero będzie Równość i Lud — a wtedy, wtedy, dopiero wtedy wszystko, co ten człowiek w bieli na tronie wyrzekł, prawdopodobieństwem się stanie — miłość będzie możnością na tym globie — lecz nie wprzód! wara! Rozumiesz ty, ojców posiadaczu?

Aligier, gdzieżem ja? gdzieś ty mnie przywiódł? Ja wyzwę go! —

Jeśli kochasz mnie, milcz!

Przyklękam na znak uszanowania i prośby — bo łamać przepisów nie chcę odezwaniem się. A pozwól ojcze arcy-przewielebny, na chwilę dozwól, bym na tę mównicę wstąpił i odpowiedział. Ojcze, mnie idzie o tę duszę jasną i czystą, powierzoną mi — patrz, jak blednie ta twarz — patrz, jak gniew święty po żyłach tego czoła sinieje — jak ta ręka, powstrzymana od oręża, cierpi Laokonowe drgania. Ja muszę wstąpić i mówić, by go ukoić. On pierwszy raz słyszy takie słowa!

Zabronić ci, czego żądasz, nie mogę. Ów człowiek pierwszy stargał prawo.

Dzięki ci, ojcze!

Teraz w żadne już rozprawy się nie wdaję, ja chóru przywódzca! Wypowiedziałem nieunikalne! Kto sam słowem konieczności, ten na marne, ludzkie słowa nie odpowiada! Hej! Kiermaszu albo ty, Blaumanie, jeśli im o sentymentalność i paplarstwo chodzi, stań naprzeciwko mównicy, patrz się w oczy temu melancholicznemu przyjacielowi onego młodzieniaszka i odpowiadaj za mnie!

Ja wnet odpowiem — ja!

Precz, Kiermaszu, ja lepiej potrafię.

Mnie głos dać — Blauman nie potrafi!

Panie naczelniku, mnie wybrać!

Mnie — mnie — mnie!

Już się swarzycie — patrzcie, jak tamta część chóru, z szlachty starej, co się odsunęła na stronę, przystojnie i poważnie się trzyma, choć wściekli. — Z wrzaskami precz — ty, Blaumanie, mów!

Blady i wychudły stronniku arystokracji, ty, z mównicy tej przechylony, z wyciągniętemi rękoma — a muszę wyznać, ty piękny! — boć to wiadomo, urodziwi jesteście i gładkie rysy wasze, i dłonie białawe — pfuj! — kobiety! Ha! więc ty się oburzasz przeciwko temu wielkiemu obywatelowi, że ci serdeczno — szczerze oznajmił o wyrżnięciu logicznem i nieodwracalnem magnaterii lackiej! Jeśliś patriota, jeśli ci w sercu cokolwiek polskiego, ojczystego zostało…

Nie mieszaj zbyt wyrazu ojczyzny!

Czy i to arystokratycznem?

Tak i nie — ale słuchaj rady mojej!

A ja ci powiadam, jeśli Ludzkości choć źdźbło drga w sercu twojem, jakżeż ty inaczej chcesz zbawić Lud polski ciśnięty od trzech tyranów, a przez szlachecką kastę gorzejć rozdeptany jeszcze? Wspaniałomyślną rzezią tylko możesz…

Pankracy! Pankracy! naczelniku chóru polskiego, ty nie Polaku! Ty, co tylko powtarzasz „Lud, Lud”, a nigdy „Naród” nie powiesz! Ty, co chcesz wielkich rzeczy się przez siebie doczekać, a od Boga nie poczynasz! Ty, co za podstawę przyszłej budowy kamieniem węgielnym stawiasz mężobójstwo! Ty, co zawiścią zdjęty starasz się ją przemienić w prawo wiekuiste postępu i nadajesz nikczemnym chuciom piersi własnej imię konieczności! Ty, co ranić umiesz i jad w rany zadane zapuszczać, gdy spotkasz dziecko, niewiastę lub młodzieńca wiosennej tkliwości — lecz nie potrafisz rozmówić się ani z Bogiem modlitwą, ani z mężem mądrością, ani ze sobą nawet samym wiarą i przekonaniem! Ty, chciwy władzy, ty, człowieku możny zmysłami i namiętnością, i siłą jakąś okropną, utajoną w tobie! — nie zastawiaj się pierwszym lepszym z uwiedzionych przez ciebie — ale w imię Boga, sędziego nas wszystkich, Pana narodów i Duchów, Pana mojego i twego, odpowiedz: Wierzyszli[137] sam temu, coś tu oświadczył przed nami?

On, czy wierzy? On! kto? Pankracy! Ach! to już za wiele — nie bluźń takiemu demokracie, ty arystokrato!

Wzywam cię, wzywam potęgą mi nadaną, tkwiącą w głębinach istoty mojej, za to, żem cierpiał wszystkością serca mego nad wszystkiemi cierpieniami braci moich, od kiedym rozemknął oczy i ujrzał, że piękny świat i piękne słońce — i Bóg wszechdobry i wszechmiłosierny, a Ludzkość nieszczęśliwa — a śród nieszczęśliwej Ludzkości pierwszy nieszczęściem i bolem polski mój naród! Wzywam cię, odpowiedz mi! Gdy spojrzę na kogo, zwykle mi prawdę odpowiada. Tylem się namodlił po szczytach gór, po falach mórz i śród więzień cytadelowych i w lochach, i w kopalniach, i koło rusztowań, i w salach sądowych, prosząc Pana za skazanymi — prosząc i za sędziami, których los gorszy czeka niż skazanych! Tylem się nabłąkał po otchłaniach ziemskich, ciągle, o ilem zdołał, ja nędzny, chęcią, myślą, uczynkiem w niebiesiech — że wierz mi, człowiecze, darmo! — ty się mnie nie odejmiesz. Musisz mi prawdę przed wszystkiemi braćmi odpowiedzieć — a jeśli milczysz, to że czujesz sam, iż nie możesz — to że wiesz sam, żeś obłudnik i kłamca!

Blaumanie, na bok mi! Ha! Aligier, wyzywasz mnie!

Jak Bóg na niebie i w każdym z nas, jak Chrystus był na ziemi i dotąd Duchem coraz silniej rozlega się po niej, zaprawdę, że wyzywam ciebie!

Więc jaśniej, praktyczniej mów — o co się ty pytasz.

O sumienie twoje — o nic więcej!

Praktyczniej się wyraź. Ja człowiek czynu — metafizyki nie rozumiem — nie chcę — i nie potrzeba jej mi. Jeszcze raz, o co się ty więc pytasz mnie?

Wobec Tego, który między nami, choć nas dwóch tylko, trzecią przytomną osobistością jest — tu ot jest — rozciąga się od ciebie po mnie, ode mnie po ciebie, i wokół nas — i widnokrężnie wszędzie! Wobec najdroższego utajonego, jak Go lud Polski nazywa, pytam się ciebie, czy czujesz sercem i wiesz rozumem nieodprzekonalnie, iż dla zbawienia Polski trzeba zagłady szlachty polskiej? Że dla odsunięcia głazu grobowego trzeba rękom zmartwychwstańców rękawic z błota i krwi, a nie gromów z czystego światła? Że dla rozpoczęcia trzeciej godziny świata, którać Chrystusową jest, należy wyprzeć się Chrystusa choćby na chwilkę — miłość jego odłożyć na później, Bogu wszechmocnemu powiedzieć: „Wyjdź teraz, a wrócisz potem — bo dziś jesteś nam naddatkowy — dopiero potrzebny pojutrze”.

Julinicz, ludowy wieszczu, toś ty powinien odpowiadać mu — boć w nim wieszcz siedzi także.

Ja wielki Duch! proroczy Duch! znajcie mnie!

Więc mu za śpiew odśpiewujże śpiewem!

Nie czem innem, o bracia, jedno śmierci rozrobem kończą się ery planety. Otoć chwila — i wieków dwadzieścia ma umrzeć, a nim umrą, mają być wzięte na tortury za to, że zbrodniczyły wciąż, a nie znały, co Duch! Dziś nie to, co niegdyś! Niegdyś modlitwa i łza, i skrucha — tem było chrześcijaństwo! Dziś moc ucieleśniona, ruch, pęd, wir, ton, władza, nakaz, uorężnienie pańskich tchnień! Dziś do dzieła nawet łotrów dobiera Pan! Jak młotów, kos, cepów, dzid i mieczów tysiącem, niemi obraca na wsze strony i bije się po świecie, by zatracić wrogi swe! wrogi ludu! Dla wszechprzyszłości cóż znaczy szlachta jaka? kilkadziesiąt tysięcy ludzi — chcesz? kilkakroć nawet! kropla w oceanie! Jeśli jej łaknie ocean, rzucić ją! Takie dzisiejsze chrześcijaństwo! bo się wybrał ziemię sądzić Pan i sądzi ją przez nas, przez święte swe, ujasnowidnione swe, proroki swe! I ot! wspomnisz ty, niewierny, nadejdą burze i zawieruchy żywe z żywych ludzi wiejne, mnóstwa przechadzające się po zwaliskach i popiołach, ofiarujące mord Bogu — i będzie Bogu miłym mord — bo całopaleniem tylko ciągłem wstępuje w niebo on ołtarz kołujący, ten planeta, na którym Ludzkość kapłanem i ofiarnikiem wiekuistym, i zużyte jej plemiona i kasty, i myśli ofiarami!

Pankracy! Pankracy! Pamiętasz, jak głos z nieba wołał na ukrywającego się Adama po dopełnionym grzechu — na uciekającego Kaima po bratobójstwie! Ty tak samo się kryjesz, ty tak samo uciekasz; Pankracy, Pankracy, odpowiedz mi!

Nieznośnyś! — z Julinicznem hymnujcie sobie!

Pankracy! Pankracy! a skąd ty się wziął? A kto wlał w ducha twego mowę polską? a kto polski obyczaj? a kto wolności żądzę? a kto siłę czynów? Czyś ty z przyszłości się urodził? wszak nie? Czemże więc ty, choć bez ojców imiennych, jeśli nie synem matki Rzeczpospolity lackiej? Mów mi, cobyś ty mógł mówić na ziemi i czem kłamać, i czem zdradzać, i czem sprzeniewierzać się przeszłości, gdyby ona właśnie wszystkiego ci nie była dała? Niewdzięczniku! kto by głosu twego za ludem słuchał, czy śród twoich własnych czy śród obcych, gdyby nie Chrobrych miecz, Jadwigi niepokalaność, Zygmuntów mądra miłość, Batorych hart — Zamojskich rzymska cnota, Żółkiewskich zgon, Czarnieckiego żywot, Sobieskiego trud i europejski czyn? — Nicości bez nich, czemu powstajesz ty na nich! Czemu się targasz na wiekopomne i niezagubialne? — na to, z czegoś ty sam, na to, bez czego i kroku jednego postawić, i słowa żadnego wyrzec nie zdołasz — na powietrze piersi twoich dziejowe! Wiedz dalej, jeśli błogosławieństwo Pana z tobą, naród twój, lecz nie odnaradawiaj go, jak czynią okrutniki, co go rozebrały. Nie bądź czwartym katem, do trzech onych przydanym przez piekło! Pankracy! Pankracy!

Przeklętyś z twoją przeszłością — z twoim głosem z przeszłości, bo jak z grobu wieje, a dźwięczy i dźwięczy!

Upominam cię, bo w tej chwili zawód się twój cały przyszły zwierciedlani przede mną! Jeszcze czas! wolną wolę masz! Jeśli mnie nie usłuchasz, potężny będziesz, będziesz przed ludźmi na czas i pół czasu — lecz przepadniesz przed Bogiem i ślad twój w sercu Boga odnaleziony nie będzie!

Hej! sztuki — zabobony — przesądy — wróżby! Tak zawsze teokracja i arystokracja poczynają sobie! Myślisz mnie gusłami przegrodzić od czynu, od władzy, od nieśmiertelności? A więc znaj prawdę — i wy wszyscy znajcie ją — i ty także ją znaj arcy-przewielebny! Kto we mnie wierzy, kto mój, niech się z chóru polskiego oddziela i staje tu przy mnie!

Niech żyje wódz!

Otom przy tobie!

Aaronem będę w obozie twoim!

Demokraciśmy[138] na rozkazy twe!

Co tu wykładają, nudzi mnie od dawna. Wszystko gnuśne, religijnie, filozoficzne. Żółwie takiemi samemi. Kto sądzi, że świat ukoi, temu winszuję — świat zgniły — szlachta polska zgniła. Rady nie ma — być albo nie być? Ja być chcę! Kto godzi w cel, ten środków się, jak strzał zatrutych, chwyta! Przekleństwo bałamucącym na drodze dziejów! leniwym i uczonym! miłosiernym i czystym! Brud nie brudem, gdy przezeń stąpa się do wszechludzkości! Zasady niech żyją, a niech ginie pół Europy! Zrywam z wami wszystkiemi!

Świadczę się wami, narody i ludzie, że taką odpowiedź jego! O Henryku mój! zważ i naucz się. Ten człowiek genialnym. Duch ten potężnym — ale nie ma potęgi, co zdoła odpowiedzieć na najprostsze zapytanie, skoro ono zacnem, a ona niecną jest. Tak Pan chciał, aby było — błogosławcie Panu!

Zatrzymaj się, obłąkany Duchu! Czy nie pamiętasz, jaką hańbą pokalan, kto nam nie dotrzyma wiary? po tej i tamtej stronie grobu opóźnion, zewstecznion, nędzny i nikczemny będzie!

Na tamtej stronie, przyjmuję — byleby nie na tej! A na tej synem dzieł moich własnych jestem! Ojcowie moi, których sam płodzę, czyny, pomagajcie mi! Za mną bracia!

Chóry wszystkie, zastąpcie drogę temu niewiernemu bratu i nie puszczajcie go!

Tylko błagam cię, ojcze, nie każ drugiej części chóru polskiego, by miała stawać naprzeciwko braci własnych — bo choć grzeszni, braciaż[139] zawsze!

Was jednych, wierni Polacy, wyłączamy od dopełnienia rozkazu naszego. Pozostańcie na miejscu waszem!

Czy myślisz, arcy-przewielebny, że mnie tłumem tym osaczywszy, obalisz na kolana przed sobą? że w tych głuchych podziemiach, gdy skiniesz, ty, co krwawego nie znasz nakazu, ci twoi mnie zarżną? Puszczajcie mnie, narodowe chóry!

Łańcuchem nierozerwalnym stójcie koło niewiernego.

Blaumanie, Kiermaszu, Julinicz, do puginałów!

Ilu tych kacerzy, wnieść trumien tyle!

Do broni wszyscy, do broni! — za mną! Jeśli chcecie żyć i czynić, a nie marnieć — za mną! Jeśli chcecie ujrzeć na oczy to, co mózgiem myślicie, czego pożądacie piersią — za mną! Z jakiego bądź rodu i narodu jesteście — za mną!

Teraz trumny te ustawić rzędem — przed każdym z niewiernych jedną!

RealistaOpuszczajcie te lochy fantastyczności, poezje, widzenia! Za mną, gdzie słońce bryłowate w górze, a wrogi istotne na ziemi, by z nich wytoczyła się krew, a słońca promienie radowały się, tę farbę pijąc! Czyście ślepi, głusi? Czy nikt z Włochów, Niemców, Francuzów przy mnie się nie opowie?

Z chóru każdego po kilku przechodzi na stronę buntownika — o biedni!

Trumien więcej, trumien więcej!

Co? marzysz nas zabijać gwoździami w te pudła? czy nie widzisz w moim ręku tych pistoletów? Bronić się będziem do upadłego!

Biedny, biedny ten człowiek! on mniema, że o zgon ciała jego chodzi! Biedny, biedny!

Wierne chóry, ściśnijcie jeszcze bliżej ich. Tak — półkolem! A trumien dość, bo nikt więcej już nie zdradza!

Hej! jeszcze, jeszcze do mnie! Hej! zawierzcie mi! o ludzie ospali! o chóry! Rewolucjao większości ziemskie! Czyż zawsze mniejszość tylko dzielną i śmiałą, a wy nikczemne — i przeto was ona wiecznie musi strachem i gwałtem w pęta swojej woli kuć!

Tyran się z ciebie odezwał!

Synu, przyszedłeś tu szukać prawdy i zbawienia — znalazłeś zgorszenie! Lepiej by temu, który gorszy serca niewinnych, było się nie urodzić. Teraz posłuchaj nad nim wyroku!

Jeśli mnie i moich nie puścicie, strzelę!

Rozdzieram szatę oną białą i czystą na piersiach przed wami wszystkiemi, narody i ludzie! Bo muszę z tronu tego rzucić śmierć na jednego z żyjących — bo muszę wyrzec przekleństwo nad duchem, któremu niegdyś, jak wszystkim wam, pobłogosławiłem!

Strzelę — do arcy-przewielebnego samego strzelę!

Spojrz tu, wrogu ojców mych! Czy widzisz lufę mego pistoletu? patrzy się czarnym okiem na czoło twe — jeśli palcem na cynglu zadrgniesz, to nie ten, który na tronie, lecz tyś zginął! Strzeż się!

Pankracy! naznaczonyś piętnem potępieńców! Po wieki wszystkie bywali na ziemi — kusicielką ich pycha — czynem ich niszczenie! Każdą ideę nieborodną, przez Pana zesłaną w świat, odpycha od świata w niebo nazad, niecnie służąc jej — bo nie jej, ale sobie w jej imieniu służą. I Bóg od nich przyjmowany jak szatan, oddala się precz, blednący z gniewu, że takie sługi ma. Jesteś jednym z nich! Ty się przeniewierzysz świętościom ogłaszanym tu! Ty zdradzisz Chrystusa! Ty zdradzisz Ducha Świętego! Tyś im faryzeusz taki sam, jak królów pochlebcy, jak świętoszki, jak donosiciele, jak szpiegi! Albo marnie przepadniesz, albo też wstrzymasz rozwój Ludzkości — odwrócisz ją z toru wstępnego, na boczne manowce — każesz jej po kałużach brudzić stopy białe — wieki przerazisz i cofną się w tył! Czego by nie dokonał wszystkich mocarzy przebieg, moc, gwałt, ty dokonasz! Więc w imieniu Ludzkości, więc w imieniu Ducha Świętego, przekleństwo na tobie kładę, o duchu zgubiony; bo kto przeciwko miłości wiekuistej, ten — wiedz o tem — choćby zwyciężył — ten zginie!

Do widzenia w wieczności!

Te trumny to pogrzeb wasz — na wiele, wiele wieków cofnięciście[140], o kacerze! — i umieracie w tej chwili, a śmiercią gorszą, niż gdybym was kazał stracić — bo bym ducha wam nie mógł kazać odebrać — samiście[141] sobie odebrali go! Idźcie więc z ciałami waszemi, w tych trumnach wasze zacności i cnoty pozostają — w tych trumnach myśli Boże o was, które wami być miały samymi, a w któreście wżyć się nie podołali — w tych trumnach to, co w was ludzkiego było na ziemi!

Idei fałszerze! idei najzaciętsze wrogi! Wy, co ją krzyżować będziecie, a szydersko, bo mianując się jej synami! Wy, umierający — wy, skoro za ten próg przejdziecie, umarli! Idźcie, idźcie precz!

Wszystkie chóry ziemskie, narody i ludzie bierzcie każden do ręki gromnicę — śpiewajcie pogrzebną pieśń!

Kiermasz, nie blednij tak — Blauman, i ty także? Julinicz, czy u was, poetów, nerwy strunami lutni, że tak drgają? I cóż z tego, że tych gromnic czerwieni się krąg? że hymnów grobowych rozlega się dźwięk i to nawet sklepienie z granitu zdaje się śpiewać i nam wróżyć zgon!

Naczelnik chóru polskiego umarł — Aligier obejmij nad współbracią rząd i jej wodzem bądź!

Ach! arystokracji doradca zastępcą mym! Kordecki, Rejtan, Ligienzo, Rymszo, Kazanowski, nie pójdziecież[142] za mną?

Pozostajem tu. Szabla i Bóg, nie noże i srom[143] — oto hasło nasze!

Śpiewajcie im, śpiewajcie pogrzebową pieśń. Przeszłość rozdeptali — nie pojęli przyszłości — teraźniejszość potwornieje przez nich! Więc w czasie ich nie ma, bo obrazili, okaleczyli, rozćwiertowali czas! Gdzież oni są? w nicestwie ducha są! Śpiewajcie im, śpiewajcie pogrzebową pieśń!

Nieście ich trumny za niemi — odprowadźcie ich aż do tajemniczego progu. Rozemknijcie im ścianę podziemiów!

Dziękuję ci, arcy-przewielebny! walczyć będziem ze sobą, bo ja — dobrześ powiedział — ja niszczyciel! Lecz zdrady nie obawiaj się — powierzchnia ziemi od żadnego z nas nie usłyszy ani o tobie, ani o twoich!

Kto Judaszem wiekuistej idei, stać się może i ludziom Judaszem!

Nie! nie! Ty nie myślisz tak o mnie!

Żyjący z umarłymi nie mówią — dość już — amen!

Dawajcie klucze — oto próg — duszno tu. Lepiej byście płuc nie suszyli sobie takim śpiewem — odmykajcież!

Do końca, do końca śpiewajcie im pogrzebową pieśń!

A teraz niech każdy do nich mówi: „Zgaśliście!”.

Kiedyż koniec będzie obrzędom tym?

A teraz niech każdy zagasi gromnicę swą i iskry i popiół strząśnie ponad głową im!

Puszczajcie!

Umarli — umarli — umarli!

Narody i ludzie, rozejdźcie się w milczeniu i ciemnościach. Zgorszeniście i smutni. Za winą sąd nastąpił — nastąpiła i kara. Módlcie się, rozpamiętujcie — a pokusy nie przypuszczajcie do serca — bo wiednym ducha grzech przeciwko Duchowi darowanym nie jest! Idźcie! — na dzisiejszą noc rozwiązany Zbór!

Narody i ludzie, rozejdźcie się w milczeniu i ciemnościach!…