Bóg: 1 2 3 4
Błazen: 1
Chrystus: 1
Cnota: 1 2 3
Czarownica: 1
Czas: 1 2
Diabeł: 1 2 3 4 5 6 7 8
Duch: 1 2
Duma: 1
Erotyzm: 1 2 3
Gniew: 1
Grzech: 1 2
Głupiec: 1
Historia: 1
Ironia: 1
Kara: 1
Kat: 1
Kobieta: 1
Kondycja ludzka: 1 2 3 4
Krew: 1
Ksiądz: 1
Książka: 1
Księżyc: 1
Kłamstwo: 1 2
Kłótnia: 1
Lekarz: 1
Lot: 1 2
Matka: 1 2
Matka Boska: 1
Małżeństwo: 1 2
Melancholia: 1
Miłość: 1 2 3 4 5 6 7 8
Miłość platoniczna: 1
Moda: 1
Modlitwa: 1
Muzyka: 1
Mąż: 1
Młodość: 1 2 3
Nauka: 1 2 3
Ogień: 1 2
Omen: 1
Pies: 1 2
Plotka: 1
Pocałunek: 1 2
Poeta: 1
Pożądanie: 1
Praca: 1
Prawo: 1 2
Proroctwo: 1
Przeczucie: 1
Przekleństwo: 1 2
Przysięga: 1
Religia: 1 2
Samobójstwo: 1
Samotność: 1 2
Seks: 1
Serce: 1
Siła: 1
Smutek: 1
Starość: 1 2
Strój: 1
Szaleństwo: 1
Sztuka: 1
Słowo: 1 2
Taniec: 1
Teatr: 1 2 3
Tęsknota: 1 2
Tłum: 1 2
Walka: 1
Wiara: 1 2
Wiedza: 1
Wino: 1
Wiosna: 1
Więzienie: 1
Wojna: 1
Władza: 1
Zdrada: 1 2
Ziemia: 1
Zmartwychwstanie: 1
Łzy: 1
Śmierć: 1 2 3 4 5 6
Świętoszek: 1
Żołnierz: 1

Tekst dopasowano do norm współczesnej polszczyzny, ingerując weń jednak możliwie nieznacznie, zachowując m. in. osobliwości interpunkcji tłumacza oraz formy, które już za jego czasów były uznawane za archaiczne. i nierad ich uwodzą sztuczkami diablemi -> i nierad ich uwodzę sztuczkami diablemi (bł. źródła) nie znana -> nieznana treście słów -> treści słów jak wonny, śpiewny, świeży czar oplata ich urodę? -> jaki wonny, śpiewny, świeży czar oplata ich urodę? (bł. źródła)

Johann Wolfgang von GoetheFausttłum. Emil Zegadłowicz

DEDYKACJA

Znów, duchy zwiewne, przychodzicie do mnie,

zjawione smętnym oczom przed latami.

Do marzeń dawnych serce lgnie niezłomnie,

zatrzymać pragnie was i odejść z wami.

O, przybywajcie! niech was wyogromnię,

zjawy stłoczone za mgłą i mrokami;

gromado cicha, wonią opowita —

młodzieńczym czarem drżąca pierś zakwita.

Radosna przeszłość spromienia się jaśniej,

umiłowane cienie idą w gości;

jakby z zamierzchłej i przebrzmiałej baśni

mży pieśń przyjaźni i pierwszej miłości;

i ból powraca — wskrzesza z skarg i waśni

błędne rozstaje, życia zawiłości,

niesie imiona tych, co w szczęsnej chwili

złudą zmamieni dom mój opuścili.

Wy, którym pierwsze wyśpiewałem pieśni,

o, duchy dobre, dalszych nie słyszycie;

kędyż jesteście, bracia i rówieśni?

w echu pobrzmiewa zapomniane życie.

Cierpienie moje już się nie rozwieśni,

czymże nieznani? cóż po ich zachwycie?

kogóż śpiew skrzepi [1]? jakich mam słuchaczy?

zmarłych jedynie, jedynie tułaczy.

TęsknotaTęskność zbudzona do lotu się zrywa

ku onej cichej powagi krainie;

śpiew mój szelestem błędnym się wygrywa

jak wiatr, co struny potrąci i minie,

a w mężnym sercu słodycz wschodzi tkliwa,

drżenie mnie zmaga [2] — łza po licach płynie…

tak teraźniejszość gubi się, szarzeje,

co przeminęło, prawdziwie istnieje.

ROZMOWA WSTĘPNA W TEATRZE

Dyrektor, Poeta, Wesołek.

DYREKTOR

TeatrPomóżcie, druhowie moi,

w ciężkim kłopocie i biedzie,

bardzo mnie to niepokoi,

czy się impreza powiedzie…

Dziś pragnę tłumom dogodzić,

co żyją i żyć pozwalają —

czymś im to trzeba nagrodzić,

a na zabawę czekają.

Kulisy kazałem ustawić,

lecz jakaż sztuka dziś wzruszy?

publiczność łaknie się bawić;

brwi wznosi, oczy bałuszy;

ja wiem, jak zdobyć jej serce!

— lecz właśnie jestem w rozterce —

bo choć się na sztuce nie znają —

straszliwie dużo czytają.

Co począć, by olśnić nowością

i myśl znaczniejszą przemycić —?

by przypodobać się gościom,

nauczyć, zniewolić, zachwycić —?

TłumBoć przecie radość to duża,

gdy tak się cisną do sali

jak potok wezbrany, jak burza —

tłum biegnie — tłum rośnie — tłum wali;

gdy już o czwartej się garnie,

biletów żąda przy kasie,

jak w czasie głodu — piekarnie

szturmem zdobywa i pcha się.

Lecz któż tu mocen w potrzebie —?

któż oczaruje tych wielu?

Dziś apeluję do ciebie,

poeto, mój przyjacielu!

POETA

O, nie mów! Nie wspominajże mi tłumu,

przed którym duch ucieka jak najdalej;

nie chcę jaskrawizn, stłoczonego szumu,

co w topiel ciągnie na kształt chytrej fali.

Raczej mnie prowadź, kędy cichość nieba

jak modry bławat [3] zakwita radością,

gdzie prócz łask bożych niczego nie trzeba

sercu, co żyje przyjaźnią, miłością.

Ach! wszystkie głębie, wszystkie uczuć cuda,

o czymśmy sobie półszeptem mówili

i pełni lęku, czyli [4] czyn się uda —

ginie w przemocy rozkrzyczanej chwili.

Często latami hartują się dzieła,

zanim dojrzeją do pełnej wzniosłości.

Błyskotka ledwie zalśni, już zginęła.

dzieło rzetelne wskrześnie w potomności.

WESOŁEK

Bodaj się asan [5] wraz z tym słowem schował!

BłazenWyobraź sobie, gdybym ja tak prawił

wciąż o przyszłości — któż by baraszkował?

Tłum chce się bawić — z kimże by się bawił?

Chłop z wiary zawsze się na świecie przyda

istnienie jego warte coś — bez sporu —

kto swe dowcipy jak szelągi wyda

wszystkim — nikomu nie spsowa humoru;

na rozszerzenie wpływu bardzo łasy,

pragnie ogarnąć jak najszersze masy.

Odważny w karty gra! więc do roboty!

z fantazją łączcie wszystkie pokrewieństwa:

rozum, rozwagę, namiętność, tęsknoty —

lecz najważniejsza rzecz: dużo błazeństwa!

DYREKTOR

Teatr, TłumNajpierwsza, mniemam, rzecz — to ruch na scenie!

Ludzie chcą patrzeć — widzieć chcą najchętniej.

Gdy się im nadmiar przed oczy nażenie [6]

tak, że to zdziwi, olśni, roznamiętni —

toś, bracie, wygrał już na całej linii,

100

kochać cię będą i nikt nie obwini.

Na tłum trza tłumem działać! Juści wtedy

każdy sobie wybierze z rozrzutności onej,

co mu dogadza — no i nie masz biedy;

do domu wraca widz zadowolony.

105

Dajecie sztukę — krajcież w kawałeczki —

bigosu trzeba dzisiaj publiczności;

robota łatwa, przyjęcie bez sprzeczki.

Cóż —? — sztukę dawać bez skrótów, w całości?

to mrzonki! pomylone obowiązki!

110

tak czy tak, tłum ją rozskubie na kąski.

POETA

Miast [7] dobrego rzemiosła dajecie partactwa!

nie dojdziecie do ładu z rzetelnym artystą!

Moi szczwani [8] panowie, z waszego matactwa [9]

już zasadę robicie, widzę, oczywistą.

DYREKTOR

115

Ten zarzut mnie wcale nie boli:

sprawnie znać musi narzędzie,

kto sprostać pragnie swej roli

i przypodobać się wszędzie.

Publiczność to glina przecie,

120

glina niezwykle miękka —

niechże ją twarda ręka

nazbyt gwałtownie nie gniecie!

Dla kogóż, poeci, piszecie?!

Jednego nuda tu wiedzie,

125

drugi po sutym [10] obiedzie

przychodzi; trzeci, niestety,

przed chwilą czytał gazety.

Jak na redutę [11] roztargnione roje

schodzą się — siadają rzędami;

130

panie na pokaz przywdziewają stroje

i grają… bez gaży z nami.

Zaklęci w poezji koliska,

czyż was co komplet obchodzi?

radzę wam, spójrzcie no z bliska,

135

co zacz ten widz, wasz dobrodziej!

gbur obojętny, co pełen pustoty [12]

myśli o dziewkach, liczy w kartach tuzy [13];

wartoż to, głupcze, dla takiej hołoty

nadobne trudzić Muzy?

140

Radzę wam — dawać, dawać z siebie dużo,

wtedy jedynie nie chybicie celu;

niech się nadmiarem ludziska odurzą —

choć bardzo trudno zadowolić wielu —

— Cóż to? Czy cię co boli? Czyliś zachwycony?

POETA

145

PoetaNie będzie nigdy między nami zgody!

bo dla poety to najwyższe prawo:

prawo człowieka dane od przyrody —

niesfrymarczone [14] jest i nie zabawą!

Czymże, odpowiedz, wszystkie serca wzrusza?

150

czymże żywioły do posłuchu zmusza?

czyż nie harmonii to tajemna praca,

co z serca idzie, do serca powraca?

Kiedy natura przędzę nieskończoną

tak obojętnie zwija na wrzeciono,

155

gdy żywioł wszelki rozbrzmiewa niestrojnie,

skłócony z sobą i we wiecznej wojnie —

czyjaż go godzi ożywcza potęga

i rytmem spina, i w melodie sprzęga?

kto każdy szczegół w wielką pieśń sprzymierza,

160

która akordem wspaniałym uderza?

kto namiętności rozpętuje burze?

kto zachodzącej każe skrzyć purpurze?

i kto kwiatami najwonniejszej wiosny

stroi kochanej gościniec miłosny?

165

Kto liście niepozorne splata w wieniec trwały

dla zasług przerozmaitych, dla wieczystej chwały?

Kto bogów zabezpiecza i godzi w wszechświecie —?

Potęga człowieczeństwa zaklęta w poecie.

WESOŁEK

Właśnie! niechaj ci służy ta potęga wzniosła,

170

chciej do poetyckiego użyć ją rzemiosła;

Miłość, Sztukaniechajże dzieło twoje ma romansu postać —

ów przypadek poznania, ową chęć, by zostać;

więzy coraz ciaśniejsze, już serce w niewodzie [15],

szczęście świeci, to gaśnie w zwątpieniu, w niezgodzie —

175

zachwyt, zachwyt bez granic! — potem ból i żałość —

ani się nie spostrzeżesz — już jest przygód całość.

O — takie nam wyczaruj, panie, widowisko!

Do zjawisk życia podejdź i sprawnie, i blisko!

Mało kto, żyjąc, z życia zdaje sobie sprawę;

180

gdziekolwiek je ułapisz, wszędzie jest ciekawe.

Stwórz obrazy jaskrawe, prostoty niewiele,

iskra prawdy wśród myłek niech błyszczy w twym dziele;

taki napój najlepszy — świat się nim odświeży.

Tedy się zbierze zacnej świetny kwiat młodzieży,

185

wpatrzy się w sztukę twoją jakby w objawienie,

melancholią upoi czułe swe sumienie;

Młodośćkażdy się z tym czy z owym zapozna i wzruszy,

I usłyszy wyraźnie, co mu grało w duszy.

O śmiech i łzy rzęsiste łatwo u tej rzeszy,

190

która uwielbia polot, ułudą się cieszy;

dojrzałemu dogodzić to duże trudności;

ten, co dojrzewa, zawsze pełen jest wdzięczności.

POETA

Młodość, TęsknotaWięc wróć mi młode lata moje,

gdy duch się jeszcze w pąku krył,

195

a pieśni nieprzebrane roje

skrzyły jak złoty, gwiezdny pył;

świat we mgle tonął popielatej,

kwiat każdy wieścił nowy cud,

w dolinie rwałem w naręcz kwiaty;

200

nie miałem nic — wszystkiego w bród:

bo żądzę prawdy, rozkosz złud.

Wróć mi kipiący, młody war [16],

szczęścia bolesne niepokoje,

nienawiść i miłości czar,

205

o, wróć mi młode lata moje!

WESOŁEK

Przyjacielu! — młodości potrzebne ci wdzięki,

gdy się potyczka zdarzy wyogniona,

lub gdy najmilsze dziewczynki

na szyję twoją zarzucą ramiona,

210

kiedy podczas wyścigów lśni na mety krańcu

nagroda niezbyt łatwa zwycięskiego wianka,

lub kiedy po zawrotnym i gwałtownym tańcu

resztę nocy trza przepić do białego ranka.

Lecz waszym obowiązkiem, mężowie stateczni,

215

z odwagą, z wdziękiem w struny uderzyć znajome!

do wytkniętego celu zdążajcie bezpieczni,

chociażby przez pomyłki wielkie czy znikome;

nikt was za to nie zgani, a każdy pochwali.

Starość nas nie zdziecinnia, jak to się wydaje,

220

jeno [17] nas dziećmi jeszcze małymi zastaje.

DYREKTOR

Dość już, dość już słów, zamętów —

przejść do czynów nam się godzi!

— oni pełni komplementów —

a mnie o pożytek chodzi!

225

Cóż pomogą nam nastroje?

na cóż się to wszystko przyda?

Kto poety przywdział zbroje,

niech poezji rozkaz wyda.

Wiecie, czego nam potrzeba:

230

trunek warzyć krzepki, mocny!

dzisiaj głodnym trzeba chleba —

dzień jutrzejszy bezowocny.

Trza skorzystać z sposobności,

zdecydować, chwycić z siłą —

235

potem droga się wymości,

rzecz potoczy się aż miło.

Wiecie — dziś na każdej scenie

eksperyment — głupio, serio —

rozkaz mody miejcie w cenie,

240

ruszyć całą maszynerią!

księżyc, słońce, niebo, chmury,

roje gwiazd! niech skrzą i mrużą!

wody, ognie, skały, góry.

zwierz i ptaki — byle dużo!

245

Oby nas scena pochopnie

kręgiem wszechstworzeń urzekła,

a wy nią spieszcie roztropnie

z nieba przez ziemię do piekła.

TRAGEDII CZĘŚĆ PIERWSZA

PROLOG W NIEBIE

Pan; Zastępy niebieskie; Archaniołowie: Rafał, Gabriel, Michał; Mefistofeles,

RAFAŁ

W melodii bratnich sfer wszechświata

250

gra słońce pieśń wieczyście młodą,

torem znaczonym w skrach wylata

i drży jak burza nad pogodą.

Cud niepojęty darzy mocą,

zachwyt z serc naszych wypromienia:

255

dzieła rąk bożych tak się złocą

dziś — jak za pierwszych dni stworzenia.

GABRIEL

W przelocie wartkim niepojęcie

mknie świat — w urodzie niepoznanej —

i w przemian utajonym święcie

260

dzień z nocą splata na przemiany.

Pieni się morze w fal zalewie,

szturmem zdobywa skalny brzeg,

lądy i morza w burzy gniewie

gna w wieczną dal, sferyczny bieg.

MICHAŁ

265

Wichrzą się burze — naprzód — dalej

z morza na turnie — z turni w morza —

aż się wykuje z rąk kowali

łańcuch wiążący przestworza.

Żarzą się zgliszcza! — Z błyskawicy

270

wyrasta gromem ognia słup!

lecz Twoi, Panie, posłannicy

czczą cichy przelot Twoich stóp.

RAZEM

Cud niepojęty darzy mocą,

zachwyt z serc naszych wypromienia;

275

dzieła rąk bożych tak się złocą

dziś — jak za pierwszych dni stworzenia.

MEFISTOFELES [18]

Panie, władnący dniem i mrokiem

raczyłeś zejść przed nieba próg —

patrzysz łaskawym na mnie okiem —

280

przeto tu staję w gronie Twoich sług.

Nie umiem splatać słów górnie i grzecznie

— niechże niebiańska szydzi ze mnie brać —

rozśmieszyłbym cię patosem bezsprzecznie,

gdybyś się, Panie, nie oduczył śmiać.

285

Gwiazdami, bezkresami włada myśl Twa boska;

nie znam się na tym; jedno wiem:Kondycja ludzka człowiek się troska!

Ten mały bożek ziemi w życia błędnym kole

pcha swój ciężar w jednakim, upartym mozole;

rzekłeś: złudę światła mu dam, niechaj go krzepi.

290

— wierzaj, Panie, bez tego byłoby mu lepiej —

rozumem złudę nazwał, spaczył ten dar Boży —

w rezultacie jak zwierzę żyje, bodaj gorzej.

MuzykaWybacz, Panie łaskawy, lecz tak mi się zdaje —

podobien [19] człowiek wielce do świerszcza, co wstaje

295

na wydłużonych nóżkach — skacze i rzępoli,

i brzęczy skargą zrzędną o tym, co go boli

— i więcej — ! — gdybyż w trawie siedział! — aleć oto

podnosi się — skok w górę! — nosem zarył w błoto!

PAN

Oskarżać jeno [20] umiesz, nic więcej, Mefiście,

300

pełne niesnaski [21] są twe słowa —

MEFISTOFELES

Rzeczywiście,

nie taję, Panie, bardzo źle ludziom na ziemi

i nierad [22] ich uwodzę sztuczkami diablemi —

i tak się sami z dnia na dzień grążą w szarugę.

PAN

305

Znasz ty Fausta?

MEFISTOFELES

Doktora?

PAN

Tak! Mojego sługę!

MEFISTOFELES

Przedziwnie on Ci służy! Myślą nieodgadłą!

Nieczłowieczy jest jego napitek i jadło.

310

Rozterka gna go w otchłań, spokój ducha płoszy,

pożądań obłąkanych zalewa go fala,

z nieba pożąda skrzących gwiazd — z ziemi — rozkoszy,

w tej zamieszce [23] od Ciebie czucia swe oddala;

jego serce znękane ciągłą wrzawą boju

315

zapomniało, co miłość i błękit spokoju.

PAN

W tej służbie jego opacznej, w tej myśli jego opornej,

pomocą podam mu rękę, światło wykrzeszę w pomroce:

każde drzewo w ogrodzie zna ogrodnik przezorny

i dokładnie wie, jakie i kiedy wyda owoce.

MEFISTOFELES

320

O zakład idę — utracisz go, Panie!

daj zezwolenie, a ja go w otchłanie

zawiodę zgrabnie i niespostrzeżenie.

PAN

Kondycja ludzkaDopóki żyje na ziemi, wódź go na pokuszenie —

z błędem jest ożenione wszelkie człowiecze dążenie.

MEFISTOFELES

325

DiabełDzięki Ci, Panie, bo umarłym ciszy

staram się nie zakłócać, do grobów nie złażę;

jestem jak kot, co zdechłej nie dotyka myszy —

słowem — lubię zażywne kształty, pulchne twarze.

PAN

Zezwalam. Czyń, co ci dogadza,

330

z Faustowym duchem; od źródeł światłości

niechaj odciąga po przewrotna władza

i wywłóczy po drogach pustki i nicości,

lecz bacz, iż pycha we wstyd się przeradza,

gdy stwierdzić musi, że człek szlachetny prawdziwie

335

po omacku odnajdzie drogę swą szczęśliwie.

MEFISTOFELES

Więc parol [24]! doskonale! raz dwa się uwinę!

ot, po prostu wygraną już w zanadrzu noszę;

na cztery strony świata szczęśliwą godzinę

zwycięstwa tryumfalną fanfarą ogłoszę — !

340

Wtedy pozwolisz, Panie, aby ten zuchwalec

proch ze stóp moich lizał jak mój kum: padalec [25].

PAN

Przychylność moja ciebie zabezpiecza,

nienawiść jej nie zgasi ani nie umniejszy;

z rzeszy przekornej, co wiecznie zaprzecza —

345

sowizdrzał [26] ostatecznie jeszcze najznośniejszy.

Czynność ludzkiego ducha zbyt łatwo wiotczeje —

baczę, aby w lenistwie gnuśnym nie osłabła,

przeto podsycam wolę, podżegam nadzieje

niepokojącym towarzystwem diabla.

350

Lecz wy, synowie światłości,

zapłońcie pięknem, radością!

wiążcie więzami miłości

serca z wszechświata miłością!

Kędy niestałość się mieni

355

w wahaniu w rozliczne strony,

lećcie obliczem zwróceni,

stałej udzielcie obrony.

Zamyka się niebo.

Archaniołowie znikają.

MEFISTOFELES

sam

Diabeł, BógLubię staruszka czasem i jestem ostrożny,

by nie czynić niczego, co nazbyt Go zraża;

360

przecież to bardzo miło, gdy pan tak wielmożny

z chudopachołkiem za pan brat przygwarza.

POCZYNA SIĘ TRAGEDIA

PRACOWNIA

Faust, Duch ziemi, Wagner, Chór aniołów, Chór niewiast, Chór uczniów.

Noc.

Wysoko sklepiona, wąska komnata gotycka. Faust pełen niepokoju siedzi przed pulpitem.

FAUST

NaukaW żądzy wiedzy poznałem wszechnauk dziedzinę,

zgłębiłem filozofię, prawo, medycynę,

niestety, teologię też! — cóż? — pozostałem

365

mizernym głupcem! — tyle wiem, ile widziałem.

Magistrem jestem, nawet zowią mnie doktorem,

i tak latami z męką, z wewnętrznym oporem

oświecam rzesze uczniów bezpłodnym zarzewiem

i wiem, że nic nie wiemy — i że ja nic nie wiem.

370

Czyż zawiłości świata ta pewność zwycięża,

że wiem więcej niż mędrcy, doktorzy i księża?

że nie ma we mnie zwątpień, że łza mi nieznana,

że się nie lękam piekła, nie trwożę szatana?

Pustka we mnie i wszelka radość mi odjęta,

375

pustka mi bieg hamuje, skrzydła moje pęta.

Zaledwie krok uczynię, już muszę powracać —

i jakoż mogę bliźnich polepszać, nawracać?

Ani się ze mną dobro, ni pieniądz nie brata,

nie wiem, co sława ziemi, co wspaniałość świata,

380

Któż drugi byt sobaczy [27] tak wlec się odważy

z maską obojętności na posępnej twarzy?

Przeto magii oddałem i czas mój, i siły,

może przez nią odnajdę ślad bytu zawiły,

może przez tajne moce i przez pomoc ducha

385

mój duch się prawd odwiecznych dopatrzy — dosłucha…

Obym nie musiał mówić, czego nie rozumiem

i kłamstwem poklask zyskać w lekkomyślnym tłumie.

Może znajdę najgłębszą, wieczną spójnię życia,

tajemnicę ziarn poznam i wyrwę z ukrycia,

390

zbędę słów, które są słowami tylko,

poznam, czy życie wieczne jest, czy tylko chwilką.

KsiężycKsiężycu, druhu bratni,

obyś na me cierpienia patrzał raz ostatni;

ileż ponurych nocy oto przy tym stole

395

szukałem w księgach prawdy w łudzącym mozole,

a ty, mój przyjacielu wierny — po cichutku

patrzałeś w moje oczy przygasłe od smutku.

Obym mógł w twoim świetle radosny, pogodny,

na szczytach gór oddychać wolny i swobodny,

400

nad przepaście z duchy wzlatać,

mgły na łąkach snuć i splatać

i zbyty nauk, pustej wiedzy —

poić się rosą przesrebrzonej miedzy.

Wiedza, WięzienieA oto żyję w mroku, w cieniu,

405

w przeklętym, ponurym więzieniu,

gdzie przez szkieł barwnych zator wpada

jasność zamglona, brudna, blada.

Zwał ksiąg mnie więzi i dusi swym pyłem,

wśród stert papieru tyle lat przeżyłem,

410

wśród szkieł, przyrządów, instrumentów wiela,

z których każdy od życia grodzi i rozdziela.

Ułóż w stos książki, Fauście, stań na wiedzy szczycie

oto jest świat twój, oto twoje życie!!

Czyliż zapytam jeszcze, czemu serce moje

415

ból kąsa nienazwany, gnębią niepokoje?

miast się przyrodą cieszyć w wzniosłym Boga dziele

otaczają mnie dymy, mole i piszczele.

— niech wolna dusza uskrzydlona wzlata

poprzez ziemię, przez życie — na granice świata…

420

Gdy poznam mądrość ziemi, gwiazd sferyczne kręgi,

duch wyrośnie strzeliście, nabierze potęgi.

Poznam żywe ogniwa wszechświata łańcucha,

poznam, jak z ducha mówić i duchem do ducha.

Na próżno umysł w znaków wpatruje się dziwa —

425

otocz mnie, rzeszo duchów widząca i żywa…

Może stąd spłynie na mnie wielkiej łaski cisza?

Nostradamusie [28] — biorę cię za towarzysza!

otwiera księgę; dojrzał znak makrokosmosu [29]

Oto Makrokosmosu znak! — z jakąż rozkoszą

zmysły me pełnią żyją — ku pełni się wznoszą!

430

Szczęście życia prześwięte i wieczyście młode

toczy przez żyły moje jasność i pogodę.

Czy to Bóg znak ten wpisał — nim mądrość swą zwierza,

serce radością pełni [30], rozterkę uśmierza?

Wszystkie moce przyrody stanęły niezłomnie

435

w tej chwili uroczystej pomocnie koło mnie.

Czyż Bogiem jestem? — Przejasna świetlistość

wiecznie twórczej przyrody stwarza oczywistość,

która wzrasta i rośnie, budzi się od nowa,

uczy i przypomina wielkie mędrca słowa:

440

„Świat duchów nie zamknięty, otwarty na ścieżaj,

myśli i serca twego wiedza nic otworzy —

w duchu się przetwórz, uczniu, i duchem zwyciężaj

i kąp pierś młodą w przedporannej zorzy!”

przyjrzał się znakowi

Wszystko się tutaj w całość splata,

445

jedno o drugie zadzierżgnięte.

Siła niebiańska kręgiem wzlata —

z rąk do rąk idą wiadra święte!

A duch na skrzydłach łaski wonnej,

w wiecznej harmonii dźwięcznej, dzwonnej,

450

w żywot przeradza się bezzgonny.

Przecudna świateł gra, pusta, choć śliczna — !

Jakoż cię pojmę, o, ty bezgraniczna

przyrodo? — gdzie twe piersi? — gdzie źródła przeczyste,

z których sączą się dzieje wszechświata wieczyste?

455

Źródło, co złudne blaski z siebie wypromienia,

płynie i poi! — Duchu! ja konam z pragnienia!

odwraca z niechęcią karty księgi, zobaczył znak Ducha ziemi

Jakżeż inaczej ten znak na mnie działa,

o ileż bliższy jesteś, Duchu ziemi!

jakoby winne pokrzepienie ciała,

460

a barki prężne skrzydłami orlemi.

Odwaga wzrasta! rzucę się w wir świata,

poznam ból ziemi, mej ziemi szczęśliwość —

z burzami i wichrami mężny duch się brata,

w zawiei i pomroce wzmoże się gorliwość.

465

Mroczą się już jaśnie —

księżyc pośród chmur —

lampa moja gaśnie!

niepojęty chór!

Duszący dym w ogniach się mieni!

470

wokół mej głowy

zamęt czerwonych płomieni!

DuchHuk piorunowy

wykrzywia sklepienie!

Światła i cienie!

475

Stań się! czuję

twoją obecność — słyszę — przelatuje

koło mnie! — Duchu! Duchu ziemi!

Ukaż się! zjaw się!

Serce me pęka!

480

Twoja ręka

wzrok mi zasłania —

Stań się! w godzinie zwiastowania

twój jestem cały na tej chwili szczycie —

zjawić się musisz — choćbym stradał życie!

Wznosi księgę i wymawia tajemnicze zaklęcie. Rozbłyska rudy płomień; zjawia się Duch.

DUCH

485

Kto mnie woła?

FAUST

Postać przeraźliwa!

DUCH

Woła na mnie słów potęga,

omdlewa ręka twa gorliwa

i niedołężnie po mnie sięga.

FAUST

490

Niestety! sprostać ci nie mogę!

DUCH

Wołałeś, by mi spojrzeć w twarz,

by wzlotów moich poznać drogę,

jestem! a oto w lęku twarz —

o, nadczłowieku! — gdzie twój hart?

495

Gdzie ducha krzyk? i wielkość wzgard

dla trwogi, lęku? Gdzież pieśń owa,

co u wieczności stała bram

i w woli swojej piorunowa

mówiła, że jest równa nam?!

500

Gdzież jesteś, Fauście! gdzieś twe dumne słowa?

Tchnienie moje cię mrozi! — Nad tobą się chylę,

ty drżysz jak robak podeptany w pyle!

FAUST

DumaMamże, płomieniu, ulec twej osobie?

Przenigdy! Jam jest Faust — i równy tobie!

DUCH

505

W odmętach życia, w czynów zawierusze

płynę to w rozgwar sfer, to w zmarłą głuszę!

ja — wieczne morze, zmienność, spłomienienie,

ja — grób i narodzenie!

W chorale czasu tkają me warsztaty

510

Bogu wiecznemu wiecznie żywe szaty.

DuchFAUST

Duchu, co w lotów bezmierne koliska

zagarniasz światy — nad światy szybujesz —

jakże mi moc twa znana — jakże bliska!

DUCH

Bliskiś duchowi, którego pojmujesz,

515

nie mnie!

Znika.

FAUST

w rozpaczy

Nie tobie? więc komu?

Ja — żywy obraz Boga! — Boża we mnie postać!

nie mogęż tobie nawet dorównać i sprostać?!

Pukanie.

520

Już mija chwila szczęścia, famulus [31] nadchodzi,

wezbraniu wielkich widzeń natręctwem przeszkodzi.

Wchodzi Wagner w robdeszanie [32] i nocnej mycce, z lampą w ręku. Faust odwraca się z niechęcią.

TeatrWAGNER

Wybacz mi, mistrzu, że pokój zakłócę,

lecz słyszę, deklamujesz? więc biegnę z ochotą.

Chciałbym skorzystać coś w tej wzniosłej sztuce,

525

która dziś wartość taką ma jak złoto.

Ksiądz od aktora, kiedyś mi mówiono,

skorzystać może bardzo wiele pono [33].

FAUST

Zbytnio nie mija się to z prawdy torem,

zwłaszcza, jeżeli ksiądz chce być aktorem.

WAGNER

530

Gdy człeka w domu żądza wiedzy spęta

tak, że nie widzi świata, jeno w święta

i z nim się tylko przez lornetkę brata —

jak tu przemówić do świata?!

FAUST

SerceCzego w uczuciu nie ma — nie ma w głowie.

535

Tylko co widzi i w co wierzy dusza,

w najpotrzebniejszych słowach to wypowie,

co bliźnich wznosi, przekonuje, wzrusza;

poza tym? — siedźcież sobie w domu

i zagłębiajcie nos w swym dziele;

540

na nic niezdatne i nikomu

iskry zgubione w słów popiele;

zaledwie małpy albo dzieci

odnajdą wiedzę w tej iskierce,

bo w sercach wspólność jeno nieci

545

to współczujące właśnie serce.

WAGNER

A jednak chciałbym ja posiadać swadę [34],

szyk zdań udatny, akcent, gest, ogładę.

FAUST

Nie bądź no asan samosobkiem,

co się w blazeńskie stroi szaty.

550

Rozsądek da ci plon bogaty,

czystość sumienia jest zarobkiem.

Jeśli z radości rzeczywistych

i z prawdziwego zechcesz bolu

przemawiać — nie trza słów strzelistych

555

szukać jak wiatru w polu.

Po prawdzie — mowy bezmiłosne,

ten cały styl wysokopienny

są takie tępe i żałosne,

jak w suchych liściach wiatr jesienny.

WAGNER

560

Sztuka jest długa, żywot krótki!

Często w krytycznym mym rzemiośle

wielkie mnie opadają smutki!

Chciałbyś żyć górnie i wyniośle,

wysoką wiedzy stawić wieżę —

565

kroczek chcesz zrobić w przód — malutki —

w połowie kroku śmierć cię bierze!

FAUST

Czyż księga pustkę w pełnię zmienia?

czyż skrzepi kogoś, wzniesie, wzruszy?

nie znajdziesz, bracie, ukojenia,

570

jeśli go nie masz w własnej duszy.

WAGNER

Jednak to radość bardzo duża,

gdy się duch w dawnych czasach nurza,

poznaje zmarłych mędrców brać

i że to wszędzie postęp znać.

FAUST

575

HistoriaO, postęp — aż do gwiazd bez mała!

i co się jeszcze dalej święci!

Dla nas zamknięta przeszłość cała

na siedem, bracie, pieczęci.

To, co nazywasz czasu duchem,

580

jest jeno duchem historyka,

który z zacietrzewieniem głuchem

przeszłość jak rdzawe drzwi odmyka;

lecz cóż tam znajdziesz w tym lamusie?

ożogi [35], z kanap stare włosie —

585

czasem historyk to przystroi

w miłe powaby lśniącej zbroi;

ktoś inny w krotochwilach [36] licznych

skład zrobi maksym pragmatycznych [37]!

WAGNER

Ale myśli i czucia nurtujące świat!

590

Na to jest każdy łasy, każdy poznać rad!

FAUST

Tak, tak! lecz cóż ty zwiesz poznaniem?

jakim obdarzyć to nazwaniem?

Tych kilku, którzy prosto, szczerze

czucie i myśl umiłowaną

595

tłumowi dali w dobrej wierze,

spalono lub ukrzyżowano.

Lecz północ już — czas bieży prędko,

kończyć nam trzeba z pogawędką.

WAGNER

Pragnąłbym, mistrzu, z twej pomocy

600

korzystać zawsze, z twoich słów;

więc jutro, w święto Wielkiejnocy,

pozwolisz, przyjdę znów.

Przy książce umiem-ci fałdów przysiedzieć,

lecz choć wiem wiele, rad bym wszystko wiedzieć.

Wychodzi.

FAUST

sam

605

Jak to w głupocie oczywistej

z nadzieją kopie wszędzie, grzebie,

jeśli miast skarbów znajdzie glisty,

to już jest w siódmym niebie.

Dziwna przekorność! Tutaj, gdzie mnie duch otacza,

610

przychodzi z zewnętrzności jego myśl prostacza;

lecz dzisiaj tej lichocie serce me wybaczy,

wybawił mnie, nie wiedząc, z ostatniej rozpaczy,

która zaćmiła umysł i wtrąciła ducha

w mrok posępniejszy niźli noc grudniowa, głucha.

615

SiłaNa zjawisku me myśli i uczucia wsparłem,

zjawiło się olbrzymie! a ja byłem karłem

Oto ja, który Boga zmogłem i posiadłem

i twarzą w twarz przed prawdy stanąłem zwierciadłem,

już zobaczyłem siebie w tym zbyciu [38] ziemskości,

620

w chwale i dumie własnej, w blasku i jasności!

Ja, większy niż cherubin [39], którego tęsknota

zapragnęła czci bożej — bożego żywota!

w chwili, gdy myśl wzleciała ponad ludzkie plemię,

jedno słowo gromowe zaryło mnie w ziemię.

625

Więc mi się z tobą, duchu, porównać nie wolno?

Przywołałem cię wolą twardą i mozolną,

lecz nie mogłem zatrzymać prośbą ni rozkazem

w tej chwili wielki w sobie i mały zarazem.

Okrutnieś mnie odepchnął w odmęt ludzkiej doli;

630

co teraz? cóż mam czynić? posłuchać twej woli?

O! czyny nasze wszystkie i nasze cierpienia

hamują bieg żywota!

Najwyższe natchnienia

plączą się, zadzierżgają o obce widzenia:

635

gdy się nam dobro zdobyć i ogarnąć uda,

wszystko, co odeń lepsze — zmamienie i złuda!

Najwspanialsze uczucia, potęga zachwytu

w lód się ścina w zamęcie globowego bytu.

SmutekGdy wyobraźnia nasza w śmiałym naprzód locie,

640

pełna górnych nadziei w wiecznej mknie tęsknocie,

lada rozbicie szczęścia u skalnego złomu

więzi nas w bezradosnych czterech ścianach domu!

Troska gnieździ się w sercu i tysiąc niesnasek;

wtedy na twarz przywdziewasz smutną złudę masek

645

i nazywasz je różnie wedle konieczności:

zjawą domu, rodziny, zagłady, miłości;

drżysz ciągle i lękasz się, wieczną trwogę czujesz,

i to, czego nie tracisz — właśnie opłakujesz.

Nie jestem Bogiem! duszę kornie chylę;

650

robakiem jestem, który żyje w pyle,

smagany biczem lęku, nieustanną trwogą,

że go przechodzień zmiażdży nieostrożną nogą.

Pył i ksiąg szereg liczny, co się wkoło piętrzy,

mole i bezpotrzeba obmierzłych [40] rupieci,

655

oto wszystko, w czym żyję, skąd myśli najświętszej

wyczekiwałem — długo — czyż dziw, że nie świeci?

Czyliż mam czytać o tym, że w życia obręczy

człowiek nędzny wpleciony wieczyście się męczy?

że na stulecia może jeden jest szczęśliwy?

660

Czaszko! cóż grymas śmiechu znaczy urągliwy?

chcesz nim powiedzieć, że mózg twój przed laty

tak, jak mój dzisiaj, po manowcach błądził

i szczęścia szukał pełni przebogatej?

i w państwie myśli szaleństwem się rządził?

665

Przyrządy niepotrzebne, śmiecie kół i noży,

skalpele i sprężyny! — Przed bramami stałem,

lecz zatrzaśniętych nicość wasza nie otworzy!

Przyroda zasłonięta giezłem [41] zblękitniałem,

nie zezwala go zedrzeć! — nikt jej nie posiędzie,

670

gdy ona sama nie chce! Na nic tu narzędzie!

Stare sprzęty spłowiałe, niepotrzebne graty,

stoicie, jak was ojciec ustawił przed laty!

Pergaminie zwinięty, dymem okopcony,

przesłuchałem nad tobą wiele lat zgarbiony.

675

I cóż? — obym was raczej roztrwonił rozrzutnie,

niźli wraz z wami pyłem okrywał się smutnie!

Czas, PracaCzym ojcowego mienia dziedziczenie?

co zapracujesz, w należnej jest cenie.

Bezużyteczne ciężarem się staje —

680

jedyna wartość w tym, co chwila daje!

SamobójstwoLecz czemuż wzrok mój ciągle od ksiąg i rupieci

do tej flaseczki wraca, co na półce świeci?

ilekroć spojrzę na nią, barwi się, jaśnieje

jak księżyc, który nagle w borze zbłękitnieje.

685

Witam cię, przyjaciółko, pozdrawiam nabożnie

i zdejmuję z tej wnęki lekko i ostrożnie;

w tobie uwielbiam sztukę i rozum człowieczy,

kwintesencjo wszystkiego, co zbawia i leczy;

oto wywar, co w sobie śmierć i ciszę ziszcza,

690

o, bądźże dziś łaskawy dla swojego mistrza!

Widzę cię — wraz cierpienie i smutek mój pierzcha,

dotykam — ból pożądań zamilka i zmierzcha.

Burza, co ducha mierzwi, zatapia się w ciszę:

statek życia na morzu pełnym się kołysze;

695

pode mną głębie tajemniczych lśnień!

do nowych brzegów wabi nowy dzień!

Wóz złoty, płomienisty na skrzydłach się zniża —

po mnie on przybył! — oto chwila się przybliża,

w której na nowej drodze, drodze eterycznej,

700

stanę do wielkich czynów w przestrzeni sferycznej!

O, życie wzniosłe, o, radości boska,

czy to ja jestem — czy to moja troska?

Odwróciłem wzrok chory od ziemskich rubieży [42] —

oto bezmiar przede mną rozjaśniony leży;

705

otwieram złote bramy, które mija chyłkiem

człowiek przewidujący, strwożony wysiłkiem.

Czas nadszedł, aby czynem zaświadczyć przed światem,

że godność ludzka boskiej mocy bratem;

niestraszne dla mnie piekielne podcienie,

710

gdzie wyobraźnia maluje cierpienie;

wyjść szukam wszędy — chociażby przy bramach

płomienny szatan knuł na ducha zamach.

O, niechaj radość jasna w sercu mym zagości,

choćby ta droga nawet wiodła do nicości!

715

A teraz ciebie biorę, czaro kryształowa,

ukryta w czarnym puzdrze [43]; już wieku połowa

mija bez mała, gdy to dla swych miłych gości

ojciec na wielkie stawiał cię uroczystości;

rozweselałaś serca — podawana wkoło,

720

krążyłaś wśród toastów wznoszonych wesoło;

niejeden z sztychów [44] rżniętych w krąg zgrabny i ładny

chwalono wdzięcznym rymem w uciesze biesiadnej;

niejedna noc młodzieńcza powraca pogodna,

gdy wino z ciebie pito jednym haustem do dna!

725

Nie podam ciebie więcej swemu sąsiadowi,

i pochwały na pełną nikt już nie wypowie;

napełniam cię napojem z własnego wyboru —

na śmierć upija siła ciemnego likworu;

ostatni raz cię do ust podnoszę: na zdrowie

730

idącego poranka! Jutro — twoje zdrowie!!

Przykłada czarą do ust. Bicie dzwonów i śpiewy chóralne.

CHÓR ANIOŁÓW

Chrystus zmartwychwstał!

Radość dla ludzi,

których grzech brudzi,

których grzech trudzi;

735

Chrystus zmartwychwstał!

FAUST

Pieśni cudowna! Uroczyste dźwięki,

które mi czarę wytrącacie z ręki!

czyliż muzyką dzwonów niepojętą

zmartwychpowstania ogłaszacie święto?

740

Czyliż to dźwięczą nabożne chorały,

które w Wielkanoc kojąco wołały

mojej młodości nabożne: „Hosanna,

nowych przymierzy godzino poranna”?

Chrystus, ZmartwychwstanieCHÓR NIEWIAST

Wonnościami namaszczony,

745

w grobie Pan nasz położony,

w płótna białe owinięty,

spoczął Chrystus z krzyża zdjęty.

Tą godziną powołaną

przyszłyśmy w dzisiejsze rano,

750

niesiem mirry [45], nard [46] i chusty —

ciała nie ma — a grób pusty.

CHÓR ANIOŁÓW

Chrystus zmartwychwstał!

Szczęsny — w miłości

swe przeciwności

755

zwalcza radośnie —

ożył miłośnie!

Chrystus zmartwychwstał!

FAUST

WiaraPrzyszłyście do mnie, dźwięki wzniosłe, w gości,

w godzinie pustki i wielkiej żałości;

760

wołajcie ludzi cichych i godnych ofiary,

słyszę wasze wołanie, lecz już nie mam wiary!

Najsłodszym dzieckiem wiary jest cud! a ja przecie

nie znajdę już odwagi, by w sferycznym świecie

waszej muzyki szukać słów Wielkiej Nowiny.

765

A jednak w graniu dzwonów wracają godziny

dobrej młodości mojej na zawsze odbiegłej,

gdy święte pocałunki od zguby mnie strzegły.

Wołacie mnie do życia! lata w was się głoszą,

w których korna modlitwa była mi rozkoszą,

770

a tęsknota mnie wiodła w głąb wiosennych kniei,

gdzie z łez gorących wstał kształt nowych idei.

O, szczęsne święto wiosny! Czasie wspomnień błogi!

wstrzymujesz krok ostatni na połowie drogi.

Grajcie dzwony i pieśni! dźwiękami słodkiemi

775

otoczcie serce moje! powracam w krąg ziemi!

CHÓR UCZNIÓW

Oto stracony i pognębiony wznosi się w górę;

wzniosłość i życie walczy, zwycięża groźną wichurę.

Radość tworząca, wiedza widząca w sercu się ziszcza;

dom się wzbogaca, szczęście powraca naszego mistrza.

CHÓR ANIOŁÓW

780

Chrystus zmartwychwstał!

Grób przezwyciężył! Serca wyzwala z więzów nicości!

Czynem Go wielbcie, braterstwem darzcie, wianem [47] miłości!

Chrystus zmartwychwstał! Przełamał mroki,

ku wam, pokorni, kieruje kroki!

PRZED BRAMĄ MIEJSKĄ

Faust, Wagner, Czeladnicy, Służące, Studenci, Mieszczanki, Obywatele, Dziad, Stara Baba, Żołnierze, Chłopi.

Miejsce przechadzek.

Sporo luda.

CZELADNICY

785

Dokądże, dokąd to tak skoro [48]?

INNI

Do leśniczówki upłazami [49].

PIERWSI

A my do młyna, chodźcie z nami.

CZELADNIK

A ja wam radzę nad jezioro.

DRUGI

Po cóż drogami iść zwykłymi?

DRUDZY

790

A ty co robisz?

TRZECI

Idę z nimi.

CZWARTY

Radzę wam, chodźmy na folwark co żywo,

najładniejsze dziewuchy i najlepsze piwo,

i harmider tam, co się zowie tęgi.

PIĄTY

795

Wisus [50] z ciebie, kolego — nie pomnisz [51]? a cięgi,

które dwukrotnie brałeś? chcesz raz trzeci jeszcze?

ja nie idę, to miejsce, zda mi się złowieszcze.

SŁUŻĄCA

Ja już wracam do miasta; zresztą, co kto woli.

DRUGA

Spotkamy go na pewno przy tamtej topoli.

PIERWSZA

800

Wielka mi rzecz! Toć z tobą gwarzył będzie

i z tobą tylko tańczył w pierwszym rzędzie;

chcesz pogruchać i zażyć miłości,

cóż mnie obchodzą twoje przyjemności?

DRUGA

Nie będzie sam na pewno, bądź więc bez obawy,

805

mówił mi, że z nim przyjdzie, wiesz, ten kędzierzawy.

STUDENT

Sto diasków, jak te dziewki rozkosznie się noszą!

chodź, bracie, ino podejść, same nas poproszą;

fest zakurzyć i popić, i tęgo mieć w czubie,

strojna dziewka do tego, oto, co ja lubię.

MIESZCZANKA

810

Spójrz tylko na tych chłopców, jak oni się trwonią,

Bóg wie, co mieć by mogli — za dziewkami gonią.

ErotyzmDRUDI STUDENT

do pierwszego

Nie śpiesz tak — tam za nami idzie para gładka [52],

jedną z nich znam i lubię, to moja sąsiadka;

idą sobie powoli, w biodrach się kołyszą,

815

na pewno rade będą zgrabnym towarzyszom.

PIERWSZY

Ja na tamte dzierlatki większą mam ochotę;

po co mi zalecanki, długie ceregiele,

zresztą ręka, co miotłą para się [53] w sobotę,

ta na pewno najlepiej popieści w niedzielę.

OBYWATEL

820

Ani mi się podoba, ani jest rozumny

nasz nowy burmistrz — pyszny jest i dumny,

dla miasta nic nie robi, z dniem każdym jest gorzej,

utrudnienia wciąż nowe i przeszkody tworzy;

bądź uległy, posłuszny, ciągle płać podatki —

825

jak to tak dalej pójdzie — trza zbierać manatki.

DZIAD

śpiewa

Panowie dobrzy, niewiasty nabożne,

strojne, rumiane, piękne, wielemożne;

dobo scęśliwo!

prose wos, w dniu tym, w którym sie ciesycie,

830

rzućcie jałmużnę, duse swą zbawicie,

niek dziod ma żniwo.

OBYWATEL DRUGI

WojnaGdy tak we święta cicho i spokojnie,

chętnie się gwarzy o bitwach i wojnie,

że to w tej Turcji bitki są i sprzeczki —

835

słuchasz, pociągasz z nadobnej szklaneczki,

a rzeczka płynie, z towarem okręty,

wracasz do swego domku uśmiechnięty,

rad, że to pokój w ojczyźnie jest święty.

OBYWATEL TRZECI

Słusznie, sąsiedzie! Tylko ład i praca

840

toruje drogę wiekowi złotemu,

niechże się wszędzie wali i przewraca,

byleby w domu było po staremu.

STARA BABA

do Mieszczanek

Jakie to strojne panny — jak się złocą!

każdy się snadnie [54] w was zakochać może,

845

jeno [55] się zbytnio nie dróżcie — bo po co?

— gdyby coś tego — to stara pomoże.

MIESZCZANKA

Chodźmy, nie mówmy z wiedźmą na widoku,

zaczęto by nas obmowami chłostać;

wiesz — na Andrzeja ubiegłego roku

850

w wosku mi męża pokazała postać.

DRUGA

I mnie to samo, tylko że w krysztale,

w gronie wojskowych właśnie go widziałam —

sam także żołnierz — mówię ci, wspaniale!…

Lecz go dotychczas jeszcze nie spotkałam.

Śpiew żołnierzy

855

Mury, blanki [56], serca, wianki,

twierdze harde i kochanki

zdobyć szturmem — w to mi graj!

Panieneczko! grzmi fanfara!

do ataku! naprzód, wiara!

860

do alarmu, trąbko, graj!

Czarne oczy u tej wojny,

żywot przy niej niespokojny!

Czarnooka! buzi daj!

Nad żołnierza nie masz pana!

865

musisz moją być, kochana!

znaj żołnierza! pana znaj!

Faust i Wagner nadchodzą.

FAUST

WiosnaLody puściły. Strumienie i rzeki

niosą w rozbłyskach śpiew idącej wiosny;

aż po zmodrzały widnokrąg daleki

870

ziemia hymn śpiewa wonny i radosny.

Zima, w manowcach posępnych ukryta,

dmie ostatkami sił, wiatrem szronistym;

słońce z dnia na dzień bujnieje, rozkwita

przepychem kwiatów, wzniosłym, uroczystym.

875

A jak te kwiaty, tak strojni przechodnie

barwą się mienią — spójrz jeno ku bramie —

długim szeregiem idą — tak pogodnie!

krasne bukiety w wiosny panoramie.

Z ponurych murów na świetlane błonie

880

— jako na dłoni widać z tego wzgórza —

rój dziew i chłopców wylata i płonie,

w słonecznych blaskach pławi się i nurza.

Tak radość chłoną od wczesnego rana,

idą, przystają i znów idą dalej —

885

i sercem wielbią Zmartwychwstanie Pana,

w tym dniu wiosennym sami zmartwychwstali.

Z niziutkich domów, z suteryn [57], z poddaszy

i z wąskich ulic gwaru, rojowiska,

idą ku kwietnej i słonecznej paszy,

890

gdzie smęt daleko jest, a radość bliska.

Spójrz jeno — miasto budzi się i roi,

i szumną falą rozlewa po łące;

rzeka żaglami, tratwami się stroi;

tam łódź ostatnia w dale migocące

895

z ochotną ciżbą płynie wśród śpiewania:

z hali górale idą, lśnią jak w zbroi

w wzorzystej krasie szumnego [58] ubrania.

Jasna, wesoła chwil uroda

pod niebem wielkim, modrym, lekkim…

900

budzi się radość i swoboda —

oddycham w pełni nią! — Jestem człowiekiem.

WAGNER

Z tobą przechadzka, mój panie doktorze,

korzyść niemała, zaszczyt bardzo duży,

lecz sam bym nie szedł tu o takiej porze,

905

nie lubię chamstwa, krzykliwość mnie nuży.

To smyczkowanie, krzyki, hałas, wrzawa,

po prawdzie mówiąc, napełnia mnie gniewem,

może to dła nich wreszcie i zabawa,

dla mnie to ryki, co oni zwą śpiewem.

CHŁOPI POD LIPAMI

taniec, śpiew

910

Pasterz się przybrał, poszedł w tan

w kwiaciastej jubce [59], na łbie wian;

pod lipą taneczników koło

śpiewa i wodzi rej wesoło.

Oj! dana, dana,

915

dana, da —

wodzi rej wesoło!

Pośród tancerzy lotnych kół

znalazł dziewuchę, wziął ją wpół —

niechcący pchnął ją — ona: „Wara [60]!

920

cóż za latawiec i niezdara”.

Oj! dana, dana,

dana, da —

latawiec, niezdara!

W głowie się kręci — oczy mglą —

925

w lewo i prawo — toż to szło —

z ręki dziewuchy szły do ręki —

furczą i wznoszą się sukienki.

Oj! dana, dana,

dana, da —

930

wznoszą się sukienki!

Hola, dziewczyno! nabierz tchu!

a nie wierz chłopcu jako psu —

nasieje w żytko twe kąkolu,

a potem szukaj wiatra w polu.

935

Oj! dana, dana,

dana, da —

szukaj wiatra w polu!

STARY CHŁOP

Dla nas to zaszczyt, doktorze, nie lada,

żeś nie pogardził dziś naszym kiermaszem

940

i że jegomość bratnio z nami siada.

Więc się ośmielę, z zezwoleniem waszym,

podać wam dzban ten zacnego napoju —

niech wam na zdrowie będzie, dobry panie,

żyjcie tak długo w szczęściu i bez znoju,

945

ile jest kropel wina w dzbanie.

FAUST

Szczerość serdeczna w twoim prostym słowie,

chętnie przyjmuję — wznoszę wasze zdrowie!

Tłum się gromadzi.

STARY CHŁOP

Dobrze czynicie, że w kole wesołem

jesteście z nami, żeście nie wzgardzili,

950

bośmy to przecie dawno temu społem [61]

i ciężkie czasy przeżyli.

Jeszcze tu żyją i są między nami,

których wasz ojciec wyleczył w czas dżumy,

hej, doktor to był ponad doktorami

955

i rozum jego był ponad rozumy!

Z ojcem zarazę zwalczaliście wtedy,

młodzieńcze serce wasze się nie bało,

i ratowaliście nas z ciężkiej biedy —

wielu pomarło — wam nic się nie stało.

960

Tu w sercach naszych wieczny macie dług,

wspieraliście nas, a was wspierał Bóg!

Wszyscy

Zdrowie twe z pełnej pijem kruży [62]!

żyj i pomagaj jak najdłużej!

FAUST

Bogu hołd złożyć się należy —

965

pomoże temu, kto weń wierzy.

Odchodzi z Wagnerem.

WAGNER

Jakże cię cieszyć muszą zaszczyty i sława,

które za twe zasługi tłum ci szczodrze dawa;

szczęśliwy, komu korzyść przynoszą zdolności!

Oto cię wszyscy wielbią w wylanej [63] miłości —

970

ojciec dzieciom wskazuje mówiąc: patrzcie, dzieci,

oto człowiek, co wśród gwiazd jako księżyc świeci.

Cisną się wszyscy, tańce ustają i granie —

idziesz — a wraz [64] tłum milknie i szpalerem stanie —

omal nie klęknie z drżeniem niepojętem,

975

jakby ksiądz z Przenajświętszym przeszedł Sakramentem.

FAUST

Jeszcze nas kilka kroków tylko dzieli od kamienia,

na którym przysiądziemy nieco dla wytchnienia.

Ileż razy mnie kroki zamyślone wiodły

tu właśnie na marzenia, na post i na modły!

980

Pełen nadziei, silny na duchu i wierze

modliłem się do Boga gorąco i szczerze

o zmniejszenie zarazy; dziś poklaski żywe

są dla mnie jak szyderstwa słowa obelżywe.

Zgoła nie zasłużyliśmy — ojciec ze synem,

985

aby lud ich zasługi uwieńczał wawrzynem.

Lekarz, ŚmierćMój ojciec, widzisz, parał się ciemnymi siły —

w jego pracowni w tyglach się rodziły

one leki i maści, czarodziejskie brednie,

które w nocy spłodzone, leczyć miały we dnie.

990

Ogółem biorąc był to człowiek sprawiedliwy,

który wierzył w te swoje obłąkańcze dziwy —

wierzył — więc był spokojny i czysty w sumieniu.

Owe lwy i lilije [65] żenione w płomieniu

na łożu madejowym rozciągał i smażył,

995

aż królewnę rumianą [66] w retorcie [67] uwarzył.

Lecz gorzej, kiedy chorych tym wywarem leczył,

boć, rzecz jasna — nikogo tym nie zabezpieczył

przed śmiercią, wprost przeciwnie, dużo zdziałał złego,

umierali — nie wiedząc przez kogo i z czego;

1000

w dolinach tych i górach z ojcowej poręki

najsroższe były mory i największe męki;

ja sam, ojcowym zarażony szałem

tysiącom te trujące leki podawałem.

A dzisiaj, o, ironio! ofiarują serce

1005

i wielbią — chwałą darzą — kogóż to? mordercę!

WAGNER

Czym tu się trapić? ja bym się nie liczył [68]!

Kto pracuje w tym kunszcie, który odziedziczył,

czyni dobrze — a jeśli w tym ojca przerośnie —

stokrotnie rad być winien, bo może radośnie

1010

przed sobą samym stwierdzić, że jego syn może

dojść do doskonałości, idąc po tym torze.

FAUST

Szczęśliwi, którzy wierzą, że szczątki okrętu

swej wiary wyratują z pomyłek odmętu!

Do niewiadomej prawdy tęskni się bez granic,

1015

a to, co się zdobyło, nie zda się nam na nic.

Lecz dość! po cóż zatruwać poczuciem swej winy

darzące ukojeniem zachodu godziny!

Domy pod strażą sadów opromienia zorza —

znów dzień jeden odpływa w nieznane przestworza

1020

na nowe życie! LotO, móc skrzydłami orlemi

lecieć za nim w bezmiary, za orbitę ziemi!

Oto widzę w marzeniu, podniesiony lotem,

całą ziemię oblaną promieni tych złotem —

ogniem płonące turnie [69], ściszone doliny —

1025

rzeki stopionym złotem płynące w krainy

dalekie! Nic nie broni wysokiego biegu —

góry ani przepaście! — aż morskiego brzegu

odsłonią się kontury, skąd wieczyste fale

zdają się wpływać światłem w gwiaździste oddale.

1030

Przede mną cień — a za mną noc — przede mną morze —

a nade mną na wieczność spłomienione zorze.

Piękny sen! — dzień szarzeje, zaumiera, kona,

o, nie wytęsknią skrzydeł tęskniące ramiona!

Lecz któż zabroni sercom wieczne marzyć życie,

1035

gdy w cichy dzień skowronek dzwoni na błękicie,

gdy orzeł z turni patrzy w stawów oczy pawie,

gdy z klangorem [70] na wyraj [71] wzlatują żurawie?

WAGNER

Ja także w moim życiu różne sny miewałem,

lecz takich smutnych tęsknot nigdy nie zaznałem.

1040

Bywało — myślą w lasach i polach zagoszczę,

lecz skrzydeł marnym ptakom nigdy nie zazdroszczę…

KsiążkaO, ileż już rozkoszniej — tak karta po karcie

czytać księgi — w maksymach znachodzić [72] oparcie;

zwłaszcza w zimowe noce, gdy kominek grzeje,

1045

jak słodko w ludzkiej myśli wczytywać się dzieje;

a jeśli się nadarzy pergamin nieznany

do rąk dostać — ach! wtedy duch szczęściem pijany.

FAUST

Tę jedną żądzę czujesz, nie chciej innej! — We mnie

ogień wieczystych tęsknot nigdy się nie zdrzemnie!

1050

Dwie dusze mam — w rozprzęgu wiecznym i zamęcie:

jedna się pazurami w ziemię prze zacięcie,

druga z oparów ziemskich podnosi się w niebo,

niezwalczoną zaświatów wieczystą potrzebą.

O, jeśli na powietrzu są niewidne duchy,

1055

wiążące między ziemią a niebem łańcuchy,

jeśli jesteście, wołam, spłyńcie ku mnie skrycie

i prowadźcie na nowe, wielkie, bujne życie!

O, płaszcz czarowny mieć, płynący gwiezdnym śladem!

oddałbym zań królewskie berło i diadem!

WAGNER

1060

Nie wołaj, mistrzu, nieszczęsnej gromady,

ukrytej chytrze w mgle niewidnej, bladej!

przyczajone niestwory czatują i baczą,

by myśl klęską zaorać i posiać rozpaczą!

Jeśli z północy przyjdą — lodem cię zamrożą,

1065

jeśli z południa — pożarem zagrożą,

jeśli ze wschodu — żegnaj się z nadzieją,

jeśli z zachodu — potopem zaleją.

Wołań ludzkich słuchają chętnie, lecz na szkodę,

potrafią wyczarować piękno i urodę;

1070

kłamią — mamiąc rozkosze i niebiańskie raje,

lecz nic po nich krom [73] klęski i zła nie zostaje!

Lecz chodźmy, noc zapada, mgły włóczą się sine,

najbardziej dom się ceni w wieczorną godzinę.

Czemuż stoisz z tą dziwną ciekawością w oku,

1075

co widzisz, co dostrzegasz w tym wieczornym mroku?

Pies, DiabełFAUST

Czy nie widzisz tam w polach tego psa czarnego?

WAGNER

Owszem, dawnom go zoczył [74] — no, ale cóż z tego?

FAUST

Czy ciebie niepokoi ta postać nieznana?

WAGNER

Zdaje się, że to pudel — zgubił swego pana

1080

i węszy za śladami.

FAUST

No, a co oznacza

i co oznaczać może, że nas tak otacza

kręgami coraz ciaśniej, wciąż biegnie za nami,

a jeśli się nie mylę — za jego krokami

1085

dostrzegam smugę iskier.

WAGNER

To chyba złudzenie;

ja widzę pudla — mamią was wieczorne cienie.

FAUST

Mnie się zdaje, co zresztą wcale mnie nie straszy,

że on tak sieć zaplata wokół drogi naszej.

WAGNER

1090

Ja mniemam, że on węszy, szukaniem się trudzi,

strwożony, że miast pana spotkał — obcych ludzi.

FAUST

Lecz krąg coraz ciaśniejszy, już jest bardzo blisko.

WAGNER

Wszakże to nie jest upiór! jakieś miłe psisko,

szczeka trwożnie, waruje, kładzie się i czai,

1095

serce me pełne człowieczej miłości

i drugiej, dalszej miłości do Boga!

PiesUcisz się, piesku! nie skacz po pokoju!

progu nie wąchaj — leżeć! cóż za licho!

tam się za piecem ułóż, śpij w spokoju,

1120

masz tu poduszkę — a teraz sza! cicho!

Gdyśmy się dzisiaj spotkali nad rzeką,

skokami swymi bawiłeś mnie, psino,

więc się odwdzięczyć chcę dobrą opieką,

serdeczną ciebie obdarzam gościną.

1125

Gdy wąska cela zalśni w świec urodzie,

na duszy raźniej, serce z sobą w zgodzie,

myśl się ucisza! budzą się nadzieje,

przyszłość się do nas zaleca i śmieje.

Tęsknota z nagła wyłania z ukrycia

1130

rzeki żywota — ach! i źródło życia.

Nie warcz, psie! nie warcz — twe szczekanie zrzędne

z świętością pieśni we mnie niestrojne i zbędne.

Kondycja ludzkaWszak jeno ludzie, gdy dobra nie widzą

ni piękna — mówią z lenistwem zbyt taniem,

1135

że dobra nie ma, z piękna głośno szydzą.

Tak, co im nie dogadza, zbywają szemraniem.

Chcesz ludzi naśladować upartym szczekaniem?

Już zgasła moja cisza! Niespokojne drżenie

coraz bardziej oddala me zadowolenie;

1140

czemuż zdrój łask tak prędko wysycha,

a mrok i zasępienie z wszystkich kątów czyha?

czym tęsknotę zaświatów w duchu opromienię?

doświadczenie mi mówi: wiarą w objawienie!

a gdzież ją nieskalanie odnajdę i święcie?

1145

w wiecznej księdze żywota: w Nowym Testamencie.

Zanurzę myśli w tę światłość przeczystą

i zaklnę treści słów w mowę ojczystą.

otwiera Biblię, zabiera się do pracy

Więc czytam: „Na początku było Słowo![78]”

— utknąłem! Dziwną to przemawia mową;

1150

czyż Słowo może wszechświat wyłonić i stworzyć?

Muszę inaczej to przełożyć!

Jeślim dobrze zrozumiał — w brzmieniu tego wątku

jest sens, że jeno Myśl była z początku;

lecz niechże dociekania treści nie zakurczą —

1155

możeż Myśl sama w sobie być wszechtwórczą?

Sprawa jest coraz bardziej mętna i zawiła,

a może na początku była Siła?

Już chcę napisać, a jednak coś broni,

czy się w tym słowie część treści nie trwoni?

1160

Duch mi objawia sens wieków porządku,

już wiem — i piszę oto: Czyn był na początku!

Jeżeli mamy z sobą żyć,

przestań raz wreszcie szczekać, wyć,

towarzysz z ciebie niespokojny;

1165

ciszy wymaga trud mój znojny.

Gościnność nierad cofam; lecz nie w smak widać kąt?

drzwi nie zamknięte — proszę! ktoś z nas wyjść musi stąd!

Lecz cóż to? czy mnie mamią oczy?

czy to złudzenie? czar pomroczy?

1170

cóż to — cóż?

pies nagle urósł wszerz i wzdłuż,

podnosi się i potwornieje!

coś się niesamowicie dzieje!

to już nie pies! z oparów, z chmur —

1175

wyrasta knur!

mordę podnosi przeobrzydłą,

ślepiami toczy jak straszydło.

O, piekielniku, rychło cię pokona

gromkie zaklęcie Kluczem Salomona [79]!!

DUCHY

w korytarzu

1180

Niech każdy czuwa, niech nikt tam nie leci!

Bies się zaplątał w sieci!

Latajcie, czuwajcie, krąg zatoczcie bratni,

póki nie wyjdzie z matni!

Często pomagał, z opresji ratował,

1185

czuwajmy, czuwajmy u ścian i u pował [80].

FAUST

Najpierw, duchu przeklęty,

wzywam cztery elementy [81]:

salamandry [82] niech płoną,

sylfy [83] łudzą,

1190

undyny [84] toną,

koboldy [85] trudzą.

Ten, co je wzywa, zmusza do posłuchu,

panem jest twoim, nieposłuszny duchu.

Znikaj w płomieniu,

1195

salamandro!

rozpłyń się w zielonym cieniu,

undyno!

zalśnij w komet rozmietleniu,

sylfido!

1200

Spokój zapewnij domowi —

Incubus [86]! Incubus!

Kto zacz — niechaj odpowie!

ModlitwaWięc nie jesteś z ich rodziny?

Leży, patrzy, szczerzy zęby —

1205

więc poza zaklęć ziemskich obręby!

klnę cię w imię ofiar za winy!

Czarci pomiocie,

szczeć [87] ci się zjeża —

klnę cię w imię Nowego Przymierza,

1210

co w glorii złocie

wznosi się z ziemi wzwyż!

klnę cię na krzyż!!

Zaklęty drży i truchleje,

puchnie, wzrasta, olbrzymieje,

1215

całą przestrzeń wypełnia, zakrywa

i w mgle sinej się rozpływa.

Czar zaklęć się pełni i ziszcza —

spod stropu padnij, duchu, do nóg swego mistrza!

Grożę niedaremno!

1220

Spokój w tym domu zagości!

Duchy jasności ze mną!

Nie chciej, bym cię zaklinał w imię potrójnej światłości!

Mgła opada. Spoza pieca wylania się Mefistofeles w postaci wędrownego żaka.

MEFISTOFELES

Po cóż hałasu tyle?

jestem, do stóp się chylę!

FAUST

1225

Więc tuś mi, bracie! Zmiana taka!

miast psa mam wędrownego żaka?

MEFISTOFELES

Pełen atencji [88] sługa twój, mężu uczony —

zmordowałeś mnie setnie — brr! jestem spocony.

FAUST

Jakież twe imię?

MEFISTOFELES

1230

Och, to drobiazg przecie.

Kto jeno do spraw wielkich wyczuwa tęsknotę,

kto słowu moc odbiera światłotwórczą w świecie,

ten dba jeno o głębię, o rzeczy istotę!

FAUST

Lecz w tym wypadku godzi mi się pytać;

1235

Diabełistotę można z nazwiska wyczytać

tam, gdzie ono wyraźne — widzi pan dobrodziej,

jak to się mylić, gdy ktoś zwie się złodziej,

Rokita albo Kusy — ? niepotrzebne waśnie;

Więc kim ty jesteś, powiedzieć chciej właśnie.

MEFISTOFELES

1240

Ja jestem częścią owej siły, której władza

pragnie zło zawsze czynić, a dobro sprowadza.

FAUST

Zagadka trudna, zgoła nieczłowiecza!

MEFISTOFELES

Ja jestem duchem, który wciąż zaprzecza!

I mam prawo! bo wszystko, co powstaje,

1245

słusznie się pastwą zatracenia staje;

więc lepiej, żeby nic nie powstawało.

A wszystko to, co wy zbyt śmiało

zowiecie grzechem, złem przeklętem —

moim jest właśnie elementem.

FAUST

1250

Zowiesz się — częścią, a stoisz tu cały!

MEFISTOFELES

Rzekłem! umiej wyciągnąć treść i z prawdy małej:

jeżeli człowiek, jak się często zdarza,

z urojeń siebie za całość uważa —

to jam jest częścią części tej pierwotnej mocy,

1255

z której światło powstało! jam częścią pranocy!

Dumne światło, co mrokom pierwszeństwa zaprzecza,

jest jeno marną złudą, świata nie ulecza,

z ciał spływa, ciała barwi — stąd wnioskować snadnie [89],

że z rychłym ciał upadkiem i światło przepadnie.

FAUST

1260

Więc znam już ciebie i twe myśli śmiałe!

nie możesz zmóc [90] wielkości — niszczysz to, co małe.

MEFISTOFELES

Lecz skutek jakżeż marny! sam się temu dziwię!

to, do czego odnoszę się tak urągliwie,

ta ziemia, którą ciągle siła moja niszczy,

1265

odradza się uparcie z popiołów i zgliszczy;

zalewam ją falami, burzami obalam,

trzęsieniami nawiedzam, pożogami spalam —

po czasie ląd i morze znów się uspokaja,

i znów się mnoży zwierząt i ludności zgraja;

1270

pogrzebałem ich tyle, zmiażdżyłem do szczętu,

a oni się dźwigają z strasznego zamętu —

krew świeża płynie w żyłach żywa i wszechmożna!

i tak ciągle, tak zawsze, ach! oszaleć można!

Wszystko żyje: powietrze i woda, i ziemia

1275

tysiączne ziarna stwarza, kiełkuje, rozplemia

i bez przerwy, bez wytchnień rodzi, rodzi, rodzi —

czy zima, czyli [91] lato, w posusze, w powodzi.

Gdybym ognia dla siebie chytrze i przytomnie

nie zastrzegł, mistrzu magii, już byłoby po mnie.

FAUST

1280

Diabeł Tak więc potędze, która wiecznie stwarza,

pięść twa diabelska na próżno wygraża?

Krzyczysz spieniony gniewem — nikt nie słucha głosu,

musisz zmienić proceder, o, synu chaosu!

MEFISTOFELES

Pomyślę o tym! rzecz jutro wyłuszczę,

1285

a teraz pozwól, mistrzu, że cię już opuszczę.

FAUST

Dlaczego mówisz o pozwoleniu?

Poznałem cię — więc przychodź, kiedy chcesz;

tu okno w świetle, a tam drzwi w przycieniu,

jest ostatecznie komin też.

MEFISTOFELES

1290

Wyznać ci muszę! dla mnie zamknięta jest droga

przez ten maleńki znaczek u twojego proga.

FAUST

Pentagram [92] broni? lecz powiedz otwarcie,

jakżeż tu mogłeś wejść, okpiony czarcie?

MEFISTOFELES

Zauważ proszę, widzisz? z jednej strony

1295

trójkąt zbyt krótki — nie daje obrony.

FAUST

Rzeczywiście, przypadek; jest skaza w wykroju,

więc waszeć uwięziony jesteś w mym pokoju?

MEFISTOFELES

Pudel nie zauważył, teraz jest inaczej,

trudno przez próg przekroczyć — diabeł jest w rozpaczy.

FAUST

1300

Jest przecież okno, na cóż ta obawa?

MEFISTOFELES

Diabły i strzygi [93] prawa nie naruszą:

którędy weszły, tędy i wyjść muszą;

to już jest nakaz taki i ustawa.

FAUST

A więc i piekło miewa swoje prawa?

1305

To dobrze! znaczy się: dotrzymujecie słowa,

gdy stanie między wami a nami umowa?

MEFISTOFELES

Bezsprzecznie; przekonasz się! Lecz trudno w tej chwili

załatwić to: jeśli chcesz, byśmy omówili

tę sprawę, przyjdę jutro, rozważym w spokoju,

1310

a teraz już mnie wypuść z twojego pokoju.

FAUST

Toć zostań jeszcze, z wielką przyjemnością

zabawię się dziś plotką lub nowością.

MEFISTOFELES

Niech mnie doktor nie więzi, niechże mnie wyzwoli

wrócę i spełnię chętnie życzenia twej woli.

FAUST

1315

Wszakżem cię nie napędzał w sieci, czarci synku,

kto diabła raz przychwycił, niech go trzyma w ręku.

MEFISTOFELES

A więc trudno! Zostaję! za gościnność w darze

różne sztuki diabelskie chętnie ci pokażę.

FAUST

Owszem! byle twe sztuczki były pełne wdzięku!

MEFISTOFELES

1320

W tej jednej godzinie

więcej się cudów przed tobą rozwinie

niż w latach wielu.

Oto ci, miły przyjacielu,

śpiewy przedziwne wyczaruję,

1325

tęczą obrazów cię osnuję,

woń przerozkoszna cię owionie,

nasycę twoje podniebienie

i tysiąc uczuć wskrzeszę w łonie,

i najpiękniejsze dam marzenie!

1330

Bez przygotowań, zbytnich słów,

do mnie! bywajcie duchy snów!

DUCHY

Znikajcie mroczne sufity,

witajcie jasne błękity!

bez burz i chmur,

1335

niech słońce niesie nadzieję,

gwiazd złotych niech zajaśnieje

rozgrany chór.

Witajcie, niebiańskie syny,

urocze, wdzięczne dziewczyny

1340

zawiedźcie tan.

Oto się barwi i kwieci

uśmiechem i pląsem dzieci

kwiecisty łan.

ErotyzmWzorzyste, rozwiane szaty

1345

zakryją ziemię i światy

welonem tęcz,

a pod tą zwiewną zasłoną

ciała w uścisku zapłoną

w przycieniu wnętrz.

1350

Skwarni pożądań tęsknotą,

senni doznaną pieszczotą,

zapadli w cień.

Nad chłopcem i nad dziewczyną

pnączami wije aię wino —

1355

rozkoszy dzień!

WinoA oto wino dojrzewa,

źrałością [94] w słońcu omdlewa

na stokach wzgórz —

w uścisku pryska jagoda

1360

i sączy się płynna i młoda

w kryształy kruż [95].

Wino perlące, pieniste,

ożywcze, chłodne, złociste,

wzbiera po brzeg

1365

i spływa szumiącą strugą

jak rzeka szeroko i długo

w okrężny bieg.

Przez góry, lasy, pól składy,

w wybryzgach skrzącej kaskady

1370

powodzią mknie —

z gór spada, zalewa łęgi [96],

ogarnia szałem potęgi

noce i dnie.

A ponad winnym zalewem

1375

z uśmiechem, tańcem i śpiewem

nasz wietrzny wir —

płynie, opada, znów wzlata

przez chmury do gwiazd ze świata

w melodii lir.

1380

Ty — góry przelatuj strome,

ty — w rzece ciało łakome

kąp, śpiewaj, chwal!

Wszyscy do życia, radości

wzlatujmy pełni miłości

1385

w gwieździstą dal!!

MEFISTOFELES

Już śpi! zwinęliśmy się gracko, sprawnie —

leży cichutko i zabawnie!

Nie tobie więzić diabła, bracie!!

A teraz jeszcze zaśpiewacie!

1390

odurzcie go, by w tym śpiewaniu

szalał i drżał jak w obłąkaniu.

Lecz trzeba mi ten próg przekroczyć,

— żeby gdzieś szczura zoczyć!

No, nic trudnego, już chroboce,

1395

zaklnę na mroki i na noce!

Ja, władca szczurów, myszy, much,

węży i stonóg — wytęż słuch —

wyjdź z nory, próg ten naznaczony,

oliwą wonną namaszczony,

1400

przegryź! — Już jesteś? do roboty!

zniszcz ten przeklęty znak!

wolność mi niosą te chroboty!

tu jeszcze zatop ząb — o tak!

I już się sytuacja zmienia!

1405

Śpij, Fauście, zdrowo! Do widzenia!

FAUST

budzi się

Więc znowuż jestem oszukany?

Czyż taki sennych marzeń kres?

gdzież ten piekielnik, ten żak szczwany [97]?

snem był snadź [98] diabeł i snem pies!

PRACOWNIA

Faust, Mefistofeles, Uczeń.

FAUST

1410

skaptować [99] ciebie; pragnę, by pierzchła twa nuda,

przeto czerwony wdziałem strój powabny,

złotem bramiony [100] kraj, a wierzch jedwabny;

kogucie pióro lśni na kapeluszu,

1420

przy boku szpada — ot, dla animuszu;

i tobie lepszy ubiór przywdziać radzę —

zawsze to dobrze zgrabnie się przystroić;

odświeżonego, wolnego wprowadzę

w świat — życie poznać musisz i — pobroić.

FAUST

1425

MelancholiaTo obojętne! czy z tą, czy z tą szatą

zawsze tak się czuł będę jak więzień za kratą;

za stary do zabawy, a sercem za młody,

by nie mieć pragnień; życie już żadnej osłody

dać mi nie może; jaką? — wszak o każdej dobie

1430

uparty nakaz słyszę — wciąż: odmawiaj sobie!

odmawiaj sobie zawsze — oto śpiew wieczysty —

odmawiaj sobie — schrypłe złe godziny dzwonią!

Przerażenie mnie budzi w ranek chłodny, mglisty,

a oczy zrozpaczone omal że łzy ronią,

1435

bo znów dzień nowy idzie w najzwyklejszym torze,

który spełnić jednego pragnienia nie może,

każde pragnienie, twórczość i wzloty niweczy

i przedrzeźnia koszmarem niemocy człowieczej —

ba, nawet marne poczucie radości

1440

schnie, zanim złudą w sercu mym zagości,

Gdy noc nadchodzi długa — jakżeż dla mnie wroga —

budzi sny, z których rozpacz wyziera i trwoga.

Bóg, co w mym sercu mieszka, wzrusza moje wnętrze,

na zewnątrz jest bezsilny! oto tak się męczę,

1445

a byt mój jest ciężarem po dziś od powicia,

jeno śmierci wyglądam — nienawidzę życia!

MEFISTOFELES

A jednak przed tą śmiercią żyjecie w obawie.

FAUST

Szczęśliwy, kto z wawrzynem w pełnej kona sławie,

szczęśliwy, kogo w tańcu śmierć zdławi, przy winie

1450

albo podczas pieszczoty przy słodkiej dziewczynie!

Obym w chwili zjawienia i w onym zachwycie

przed siłą Ducha ziemi, w słońcu skończył życie!

MEFISTOFELES

A jednak ktoś nie wypił, pamiętam coś mętnie,

trucizny — choć się bawił niejaki czas krużą…

FAUST

1455

Szpiegowaniem się parasz, przyjacielu, chętnie!

MEFISTOFELES

Nie jestem wszechwiedzący, jednakże wiem dużo!

FAUST

Tak — wtedy z ducha straszliwej zamieszki

wyrwał mnie słodki dźwięk — grozę przełamał,

przypomniał kwietne mej młodości ścieżki,

1460

lecz dziś, niestety, widzę, że głos kłamał!

PrzekleństwoPrzeklinam wszystko, co złud wabi tęczą,

a jest li [101] omamieniem i siecią pajęczą!

Przeklinam niebotyczne mniemanie o sobie,

które wznosi nas na to, by zamknąć w żałobie!

1465

Przeklinam złudne zjawy, które zmysły dręczą!

Przeklinam sny o sławie, przeklinam godziny

przemarzone o szczęściu pracy i rodziny!

Przeklęty pieniądz, który wabi na życia urody

lub darzy zapomnieniem sobkowskiej wygody!

1470

Przeklęta własność wszelka — dom, rola i knieja!

Przeklęte wino i miłosna tkliwość!

Przeklęta niechaj będzie wiara mi, nadzieja,

a ponad wszystko przeklęta — cierpliwość!

CHÓR DUCHÓW

niewidoczny

O biada! biada!

1475

Oto się iści

z twej nienawiści

ziemi zagłada!

Świat się rozpada,

świat się zapada!

1480

Gruzy znosimy

w nicość bez miana [102];

w głos się żalimy:

piękność zszargana.

Wyrzeknij słowo:

1485

stań się, światłości!

Zbuduj na nowo;

w sercu swym światy

i nowe życie

wykrzesz z radości!

1490

i stań na szczycie,

synu światłości,

i zanuć pieśń!

MEFISTOFELES

Oto moi pieśń śpiewają

o radości i o czynie —

1495

jakże mądrze zachwalają!

mówią: niech twój duch wychynie

z samotności, z mroku, z cienia

na dzień nowy — odrodzenia!

Weź rozbrat z troską, która cię wciąż trudzi

1500

i zżera jak sęp! Towarzystwo ludzi,

choćby najgorszych — powie ci wymownie,

żeś jest człowiekiem. Lecz nie bierz dosłownie

tych słów i nie myśl, że zło synów chwalę!

Nie jestem ja ci wielkim panem wcale,

1505

lecz jeśli zechcesz ze mną iść i rady mojej

słuchać — nie będziem namyślać się długo —

zapukamy do zacnych podwoi,

gdzie towarzyszem będę ci i sługą!

FAUST

Będę dłużnikiem twoim wtedy.

MEFISTOFELES

1510

Och, z tym nie będzie wielkiej biedy.

DiabełFAUST

Nie! nie, mój panie, diabły to są egoiści —

dla czyichś pięknych oczu nie zrobią nikomu

nic, co by przynieść mogło choć szczyptę korzyści!

Więc warunki! Gość z ciebie niebezpieczny w domu!

MEFISTOFELES

1515

Więc tak: tu będę na rozkazy twoje,

niczym mi będą trudy, prace, znoje,

a gdy się tam spotkamy — za tą wielką bramą —

uczynisz dla mnie, doktorze, to samo.

FAUST

ZiemiaTo „tam” mnie nie obchodzi dużo,

1520

to są utopie i drobiazgi.

„Tu” niech mi siły twoje służą,

a potem — rozbij ziemię w drzazgi

lub niech się w inny glob przemienia!

Tu na tej ziemi me radości,

1525

tu pod tym słońcem me cierpienia;

gdy już rzucone będą kości,

gdy się rozstanę z nią — co potem,

to nie jest dla mnie już kłopotem!

Czy się tam kocha, nienawidzi,

1530

chwali, opiewa, gani, szydzi —

wszystko mi jedno — nawet to,

czy górą dobro tam, czy zło.

MEFISTOFELES

Więc doskonale! a więc naprzód — śmiało!

Ja wszelkich starań sumiennie dołożę;

1535

zobowiązanie jeno daj, a stworzę

marzeniom twoim tak cudowne ciało,

jakiego ludzkie oko nie widziało!

FAUST

Cóż ty mi, biedny biesie, możesz dać?

czyż kiedykolwiek twoja brać

1540

przez długich wieków ciąg niemały

mogła zrozumieć te zapały,

które w człowieczych piersiach płoną

i ogniem rozpalają łono?

masz jadła, które gorczycą

1545

są jeno [103], które nie sycą,

masz złoto, które w ręce człowieka,

jak żywe srebro przecieka,

gry, które zgubę przynoszą,

dziewczynki, co się nie płoszą,

1550

lecz owszem pieszczą z ochotą

mnie albo ciebie — za złoto,

sławę, która jak meteor właśnie

zabłyśnie, zalśni i zgaśnie!

Pokaż mi owoc, co gnije przed owocobraniem,

1555

i drzewo, i codziennie świeże liście na niem!

MEFISTOFELES

Twoje żądania wcale nie są duże

tymi skarbami zawsze chętnie służę.

Lecz zanim, przyjacielu, służba ma się zacznie,

chodźmy cośkolwiek wypić i najeść się smacznie.

PrzysięgaFAUST

1560

Jeżeli ukojony leniwie na łoże,

pochlebstwami skuszony, do snu się ułożę,

jeżeli mnie pociągnie w swe sidła użycie,

jeśli mnie podejść zdołasz kłamliwie i skrycie —

twój będę na wieczystą radość lub udrękę

1565

— jeżeli chcesz — to zakład.

MEFISTOFELES

Zakład!

FAUST

Ręka w rękę!

Jeśli przed jaką złudą myśli moje klękną

i powiedzą: trwaj chwilo! chwilo, jesteś piękną!

1570

wtedy twój będę i weź mnie w niewolę

na jakąkolwiek, najstraszliwszą dolę:

Niech mojej śmierci wybije godzina,

zegar niech stanie, wskazówki opadną,

a ja i moja wina

1575

pójdziemy na dno!

MEFISTOFELES

Rozważ to dobrze! bo ja nie zapomnę!

FAUST

Prawo w twej ręce! czucia me przytomne,

jeśli z zakładu z złym wyjdę zarobkiem,

to wszystko jedno, czyim być parobkiem.

MEFISTOFELES

1580

Już dziś przy uczcie spełnię powinności

mnie przynależne jako twemu słudze;

wpierw tylko dla porządku, no — i dla pewności

o podpis proszę, przepraszam, że trudzę.

FAUST

Ach, cyrografu żądasz, pedancie, z uporem!

1585

nigdyś nie spotkał człowieka z honorem?

Czyż nie wystarczą ci rzeczone słowa,

których treść klęskę na wieczność zachowa?

Przez świat mkną szaleństw wzburzone strumienie,

a nieruchomo trwać ma przyrzeczenie?

1590

Lecz obłęd ten głęboko snadź [104] wrósł w serca nasze,

więc go rozumowaniem żadnym nie wystraszę —

przeciwnie — stwierdzam: kto dotrzyma wiary,

szczęśliw jest i żadnej nie lęka ofiary.

Ale pergamin, świat liter, pieczęci —

1595

zmorą dla wszystkich, nikogo nie nęci;

słowo zamiera w piórze — wtedy panowanie

jedynie już przy wosku i skórze zostanie.

Czegóż, zły duchu, chcesz? — mów! spiżem czy marmurem

mam cię obdarzyć? pisać czym — dłutem czy piórem?

KrewMEFISTOFELES

1600

Ach, gorączkujesz się, przesadzasz, mój kochany!

wystarczy karteluszek — byle krwią podpisany.

FAUST

Śmieszne to nieco — lecz żądasz, więc zrobię.

MEFISTOFELES

Krew ma specjalne właściwości w sobie.

FAUST

Bądź bez obawy! Niech się waść nie zżyma!

1605

Co Faust przyrzeka, to święcie dotrzyma.

Zresztą — pychą się wzniosłem do duchów ogromu,

duchy mnie odepchnęły — spadłem do poziomu

twojego bractwa! Przyroda zamknięta,

myśli moje spłoszone, obmierzła mi wiedza;

1610

więc spraw, niechaj się zmysłów szał rozpęta,

niechaj użycie żądze me wyprzedza;

czego zapragnę — niech się zaraz stanie,

rzućmy się w przelot czasu i w zdarzeń otchłanie;

tam niechaj znajdę, od mąk do zachwytu,

1615

powodzenia, zawody przeplatane wciąż

i tak uzyskam potwierdzenie bytu,

bo jeno w walce czyn swój stwierdza mąż.

MEFISTOFELES

Żadnych w tej kwestii tobie nie wyznaczam granic,

używaj gdzie i czego chcesz — nie zważaj na nic.

1620

Pij pełnym haustem uciechy, a śmiele!

garściami rozkosz bierz — nie mędrkuj wiele.

FAUST

To nie o radość chodzi! całe moje życie

przetopić chcę na obłęd jeno i użycie;

niechaj udziałem moim będą i cierpienia,

1625

i zazdrość, miłość, nienawiść, strapienia.

Serce wzgardziło wiedzą — i oto ku męce

całego człowieczeństwa wyciągam me ręce

i duchem chcę ogarnąć głębie i niziny,

przejąć w siebie radości ludzkie i przewiny;

1630

rozdać siebie, a jaźń swą stopić z jaźnią ziemi —

być człowiekiem wśród ludzi — runąć razem z niemi!

MEFISTOFELES

Wierzaj mi, znam się na tym, od wieków tysiąca

Kondycja ludzkaparam się tym poznaniem, które myśli zmąca,

za kwaśne i niestrawne to ciasto dla ludzi —

1635

całość sam Bóg ogarnia i On się nią trudzi.

Dla niego światłość wieczna, dla nas mrok nieznany,

dla was się dnie i noce mienią na przemiany.

FAUST

Jednak ja chcę!

MEFISTOFELES

A jam twój sługa —

1640

lecz życie krótkie — sztuka długa —

mniemam i tak sumuję, że to

trzeba by zawrzeć pakt z poetą;

niechby się nieco namozolił

i sięgnął mocno do natchnienia,

1645

i w tobie bezmiar cnót zespolił:

odwagę lwa, rączość jelenia,

włoską ognistość, ład północy;

niechby wziął chytrość do pomocy

i wielkoduszność — plan rozważył

1650

z precyzją i umiejętnością

i postać swą obdarzył

młodzieńczą porywczością;

chciałbym w tym poemacie lubować się panem

i nazwać mikrokosma przynależnym mianem.

FAUST

1655

Czymże ja jestem? niczym! — w żądzach myśl się trwoni,

a rząd dusz upragniony wymyka się z dłoni.

MEFISTOFELES

Jesteś, czym jesteś! Wdziej na swoją głowę

niebotyczną perukę, na nogi koturny [105] —

nie będziesz przez to bardziej wyniosły ni górny.

FAUST

1660

Czuję, że siły nie powstają nowe,

na próżno wziąłem w siebie cały ducha przepych —

tyle mój wzrok ogarnia, ile oczy ślepych,

a nieskończoność zawsze jednako daleka.

MEFISTOFELES

Na wszystko trzeba spojrzeć przez pryzmat człowieka —

1665

trzeba się mądrze brać — nie czas żałować,

gdy się już życiem serce nie może radować!

do diaska! mówisz: ręce i nogi, i głowa,

i wszystkie części ciała są moje, li-moje [106] —

więc ci i rozum, i myśl każe zdrowa

1670

funkcje tych członków też uznać za swoje!

Gdy kupię ogrów sześć — czyjeż ich nogi?

moje! — to ja ubijam kopytami drogi!

Więc porzuć medytację, w bystre życia fale

skocz z śmiechem i weselem, żwawo i zuchwale.

1675

Śledziennik [107] jak wół głupi po lasach się błąka,

nie wie, że o dwa kroki rośnie smaczna łąka.

FAUST

Więc cóż?

MEFISTOFELES

Pójdziemy! w życie damy nura!

wszak ta komnata twoja straszliwie ponura;

1680

to zowiesz życiem, tak się z uczniami mozolić

i groch o ścianę rzucać, i bez mydła golić [108]?

to potrafią koledzy twoi jeszcze lepiej,

boć prawdę i tak skryjesz, więc uczniów nie skrzepi;

właśnie idzie tu jeden.

FAUST

1685

Nie przyjmę w tej chwili.

MEFISTOFELES

Żal mi chłopca; niechże mój dowcip się wysili —

czeka długo; wiesz, Fauście — daj no mi swą togę

i beret, dobrze? wszakże zastąpić cię mogę.

Świetna zabawa! Strój ten z przyjemnością kładę,

1690

kwadransik krótki — potem hop — na eskapadę!

Faust wychodzi.

MEFISTOFELES

w stroju Fausta

O tak! Pogardzaj wiedzą i rozumem,

które jedyną człowieka są mocą;

niech ci kłamstw duchy wielobarwnym tłumem

szałami złudy w oczach zamigocą!

1695

mój jesteś, Fauście! Duch twój, którym losy

szczodrze cię obdarzyły w wieczystym dążeniu

mierzył uparcie, gwałtownie w niebiosy

i leciał w słońce — i zetlał [109] w płomieniu.

Teraz cię, druhu, po bagnach wywłóczę,

1700

w niezwyciężone pogrążę cię cienie,

tysiąca złudzeń i sromów [110] nauczę,

aż cię ogarnie szał, zawiść i drżenie.

Nienasycony! spragnionymi usty

pić zechcesz z czary ułudnej i pustej!

1705

Gdybyś był diabłu nie zaprzedał duszy

i tak byś zginął w zwątpień swych katuszy.

Wchodzi Uczeń.

UCZEŃ

Niedawno tu przybyłem; wraz [111] kieruję kroki,

mistrzu sławny, do ciebie, pełen czci głębokiej.

MEFISTOFELES

Za uprzejmość, młodzieńcze, serdecznie dziękuję,

1710

jam nie lepszy od wielu; szczerze się raduję

uznaniem; cóż cię tu sprowadza, chłopcze, do mnie?

UCZEŃ

Pod twą opiekę pragnę dostać się ogromnie,

odwagi dużo mam i jakieś grosze,

a najwięcej młodości; matka się po trosze

1715

gniewała — „nie” mówiła wciąż, wreszcie przystała [112]

widząc, jak dusza moja żądzą wiedzy pała.

MEFISTOFELES

Tutaj jest dla cię miejsce wymarzone.

UCZEŃ

Mówiąc otwarcie — uciekłbym już chętnie;

te stare mury pleśnią obleczone,

1720

ta cela na mnie patrząca niechętnie,

ani zieleni, kwiatów, ani drzewa,

sale posępne pełne złowrogiego cienia —

umysł się trwoży i serce omdlewa.

MEFISTOFELES

To kwestia przyzwyczajenia.

1725

Toć i dziecię z początku pierś chwyta niechętnie,

a potem od niej oderwać je trudno —

tak i z piersiami wiedzy — najpierw nieco smętnie,

a potem już rozkosznie, choć zdało się nudno.

UCZEŃ

Radosne mam do wiedzy wielkiej powołanie,

1730

lecz jakżeż dotrę do niej — oto jest pytanie?

NaukaMEFISTOFELES

Ale, ale, odpowiedz za świeżej pamięci,

który fakultet ciągnie cię i nęci?

UCZEŃ

Nie umiem się uporać z myślami swojemi —

chciałbym wiedzieć to wszystko, co jest tu na ziemi

1735

i tam na niebie; pojąć w pełni, co się mieści

w słów tych: — przyroda, wiedza — nieznanej mi treści.

MEFISTOFELES

To trop właściwy; owszem, lecz rzecz najważniejsza

pamiętać, że rozrywka pęd wiedzy pomniejsza.

UCZEŃ

Duszę i ciało chcę poświęcić,

1740

choć wyznam tobie, mistrzu, śmiele,

że przecież zawsze będzie nęcić

swoboda — chociażby w niedzielę.

MEFISTOFELES

Porządek cię nauczy wyzyskać stokrotnie

czas, który mija szybko, mija bezpowrotnie;

1745

przeto logika ciebie, drogi przyjacielu,

najniezawodniej przywiedzie do celu;

tresura ducha doskonała,

opanowanie myśli, ciała,

uczuć statecznych uczy też;

1750

nie będziesz błąkał się wzdłuż, wszerz,

jak te ogniki zwiewne w bagnie;

logika wolę twoją nagnie —

co ci się zdało niezłożone

i proste — będzie obliczone

1755

w tempie mniej więcej: raz, dwa, trzy;

bo to z myślami jak z przędziwem:

stąpnięcie jedno — aż z podziwem

patrzysz — cała osnowa w ruchu!

czółenko biega tam, z powrotem,

1760

lecz jak, lecz skąd — nic nie wiesz o tem —

aż tu filozof ci objaśni,

że nie ma nic w tym zgoła z baśni,

bo pierwsze tak i drugie tak,

dlatego trzecie i czwarte tak,

1765

a gdyby pierwsze z drugim skrewiło [113],

to by trzeciego z czwartym nie było;

naukę taką uczeń w ucznia chwali,

dziw, że tkaczami jednak nie zostali.

Lecz mniejsza z tym!

1770

Rzecz w tym: kto wiedzy pragnie sprostać,

musi się najpierw z duchem rozstać,

a wtedy złowi treść w zawiązku —

niestety! bez dusznego związku.

Owładnięcie przyrodą nauka w tym widzi,

1775

co prawda, mówiąc tak, sama z siebie szydzi!

UCZEŃ

Nie bardzo jasne są dla mnie te słowa.

MEFISTOFELES

Zawsze się trudną wydaje myśl nowa;

rubryk nauczysz się wnet należycie,

kiedy sklasyfikujesz naukę i życie.

NaukaUCZEŃ

1780

Do cna zgłupiałem — toż to straszna praca —

koło się młyńskie w mej głowie obraca.

MEFISTOFELES

Jeśli się skłaniasz ku dalszym wynikom,

musisz się zająć i metafizyką;

tu dotrzesz łacno [114] do głębokich treści;

1785

wszystko, co w ludzkim mózgu się nie mieści,

co trochę mgliste, trochę osobliwe —

na wszystko znajdziesz nazwanie właściwe.

Lecz przede wszystkim uczeń nowy

musi być pilny i obowiązkowy;

1790

pięć godzin dziennie, punktualność, praca —

oto, co kształci, uczy i popłaca:

przygotować się w domu, lekcję ogarnąć pamięcią,

by tym łatwiej ku szkolnym zbliżyć się pojęciom,

poznać, że to, co mówi profesorska władza,

1795

jota się w jotę z twoją książką zgadza;

a co dyktować będą — niech twa ręka kryśli [115],

jakby to sam Duch święty dyktował swe myśli.

UCZEŃ

O tym mi, mistrzu, nie mów, z tym z góry się liczę,

czarne na białym — to są właściwe zdobycze.

MEFISTOFELES

1800

Jakiż fakultet waść obierze?

PrawoUCZEŃ

Prawo mnie nie pociąga — mówię szczerze.

MEFISTOFELES

I nie dziwię się, szczerość odpłacę szczerością:

prawo się jak zaraza wlecze za ludzkością

i z pokolenia w pokolenia

1805

ustawa idzie za ustawą,

a nic się przecież nie zmienia:

rozum staje się głupstwem, dobrodziejstwo klęską,

bezprawiom toruje prawo

drogę zwycięską;

1810

ty brzemię to dziedziczysz — rozpacz ciebie chwyta —

bo o prawo, niestety, nikt nigdy nie pyta.

UCZEŃ

Wzmógł się wstręt mój! Szczęśliwy, komu wskażesz drogi!

Prawie że w myślach skłaniam się ku teologii.

MEFISTOFELES

Nie chciałbym ciebie w błąd wprowadzać,

1815

a trudno mi doradzać;

błędne tu drogi, mętne cele,

skrytej trucizny bardzo wiele,

której od lekarstw odróżnić nie można!

W tej wiedzy bardzo trza z ostrożna!

1820

Rada: jednego słuchać, wierzyć jego słowu

i zaufać mistrzowi ślepo, bez zwątpienia,

wtedy na pewno z mętnego połowu

wyłowisz słowo, co się w pewność zmienia.

SłowoUCZEŃ

Lecz przecież słowo wyraża pojęcie?

MEFISTOFELES

1825

Tak! naturalnie! lecz prawdy tej święcie

przestrzegać nie potrzeba; słowo znakomicie

zastępuje pojęcie; można nim szermować,

nim walczyć i zwyciężać, nim system budować!

w słowo wierzyć to czystość sumienia;

1830

pojęcie zmienia się — słowo nie zmienia!

UCZEŃ

Tyle pytań ciśnie się do głowy,

nie wyczerpałbym ich w tej godzinie;

więc jedno tylko najkrótszymi słowy:

pouczcie mnie, co sądzić mam o medycynie.

1835

Trzy lata — czasu mało —

a wszystko by się wiedzieć chciało;

drogowskaz jakiś, jakaś rada,

a wszystko jaśniej się układa.

MEFISTOFELES

do siebie

Już mam po uszy uczonej maniery!

1840

dość, mości diable, bądź no teraz szczery!

głośno

O! medycynę ogarniesz z łatwością,

trza jeno poznać świat, rozmaitość dróg,

a potem, potem skumasz się z nicością,

1845

bo, widzisz, tak woli Bóg.

A to bałamucenie naukowe

— panie Macieju — wciąż dokoła —

po prawdzie nie jest zbytnio zdrowe,

każdy wie tyle, ile pojąć zdoła;

1850

ten jeno dufność [116] pokłaść może w sile,

kto umie dobrze wykorzystać chwilę.

A tyś młodzieńcze, chłop na schwał,

do przygód zęby ci się szczerzą,

byłeś ty jeno wiarę w siebie miał,

1855

a wszyscy ci uwierzą.

KobietaLecz przede wszystkim kaptować [117] kobiety!

przy czym ta wiedza będzie nie od rzeczy,

że to ich „ach” i „och”, „niestety” —

jednym lekarstwem skutecznie się leczy.

1860

Naucz się gędzić [118] mową wdzięczną, ładną,

a już ci one same w potrzask wpadną.

Musisz przekonać je o swej wielkości;

zanim się jedna czy druga ośmieli,

już tam dotarłeś do sedna miłości

1865

bez straty czasu i bez ceregieli.

Tak trzeba umieć drogę sobie skracać.

Gdzie inni lata zabiegają marnie,

tam twoja ręka zdoła puls wymacać,

a potem zwinnie w pasie ją ogarnie,

1870

do piersi przygnie — przekona się z bliska,

czy biódr sznurówka zbytnio nie uciska.

UCZEŃ

Ze zrozumieniem słowa twoje chłonę.

MEFISTOFELES

Mój drogi przyjacielu — teoria jest szara,

a złote drzewo życia wiecznie jest zielone.

UCZEŃ

1875

Przysięgam, mistrzu — wielka we mnie wiara,

że sprostam wiedzy, i bardzo cię proszę,

pozwól, że kiedyś znów się tutaj zgłoszę.

MEFISTOFELES

Co tylko będę mógł, uczynię chętnie.

UCZEŃ

Jakoś mi odejść stąd byłoby smętnie

1880

bez upominku [119] tej chwili! Racz, panie,

do pamiętnika wpisać choćby krótkie zdanie.

MEFISTOFELES

Z radością.

Pisze — oddaje pamiętnik.

UCZEŃ

czyta

„Będziecie jako bogowie, wiedząc dobre i złe [120].”

Z oznakami czci wychodzi.

MEFISTOFELES

Wierz w to i przysłowie i skłaniaj na podszept węża swe ucho,

1885

a już z twym podobieństwem do Boga będzie bardzo krucho!

Faust wchodzi.

FAUST

Więc dokąd wreszcie wyruszamy?

MEFISTOFELES

Byle się woli stało zadość!

Mały i wielki świat poznamy;.

a cóż za korzyść! cóż za radość

1890

z tej wielobarwnej panoramy!

FAUST

Z poważną brodą nie do pary

będzie ta lekkość życia, mniemam,

na płochość [121] jestem już za stary,

swobody odpowiedniej nie mam;

1895

zawsze się czułem taki mały

wobec każdego i nieśmiały.

MEFISTOFELES

Mój przyjacielu — nie dziw! tak z początku bywa.

Trzeba mieć dufność w siebie — tym się świat zdobywa.

FAUST

Więc w drogę! a gdzież służba, konie?

MEFISTOFELES

1900

To fraszka [122]! Oto płaszcz rozwinę

i polecimy w wietrzne tonie!

Góry i chmury w locie minę!

Zamiast rumaków — wiew ognisty,

miast drogi ziemskiej — lot strzelisty!

1905

To wszystko ostaw, niech w użycie

Faust wolny leci! — w nowe życie!!

W PIWNICY AUERBACHA [123]

Faust, Mefistofeles, Frosz, Brandem Zybel, Allmajer.

Pijatyka wesołego bractwa.

FROSZ

Cóż, nikt nie pije? do diaska! wesoło!

ponure gęby zasiadły wokoło —

siedzą jak kukły słomiane, gnijące,

1910

gdzież się podziały dowcipy [124] gorące?!

BRANDER

Sam krewisz [125], bratku, pieśni nie zanucisz

i swego świństwa do świństw nie dorzucisz!

FROSZ

wylewa mu kubek wina na głowę:

Masz za to!

BRANDER

Świntuchu!

FROSZ

1915

Chciałeś, a teraz wyzywasz, mój zuchu!

ZYBEL

Za drzwi, kto się kłóci!

Pić, bracia, i śpiewać — kiep ten, co się smuci!

Za mną, chłopcy! dalej żywo!

ALTMAJER

Jak ten się ruszy,

1920

to koniec! dajcie waty, bo mi pękną uszy!

ZYBEL

Dalejże za mną! Echo od powały

powiększy głos stokrotnie — będzie śpiew wspaniały!

FROSZ

Kto się gorszy, niech siedzi cicho w swoim kątku

albo niech się wynosi! Trarallaralla la…

ALTMAJER

1925

Traralla rallla — la!

FROSZ

Więc gardła w porządku!

śpiewa

Kochane, święte państwo rzymskie,

jak to się jeszcze trzyma…

BRANDERWładza

1930

Szkaradna polityczna pieśń!

Bogu codziennie dzięki składam rano,

że mnie na władcę państw nie powołano:

wielkim zaiste jest to nieba darem,

nie być kanclerzem ani też cezarem.

1935

Lecz władza musi być! druhowie mili.

wybierajmy przeora z tych, co dużo pili.

FROSZ

śpiewa

Słowiczku, leć i mej kochance

zaśpiewaj słodkie, czułe stance [126].

ZYBEL

Wara mi o kochankach! Dość tego śpiewania!

FROSZ

1940

Całusa miłej posłać ten drab mi zabrania!

śpiewa

Otwórz dźwierka [127]! noc cichutka —

otwórz dźwierka! nocka krótka —

zamknij dźwierka! ranek już…

ZYBELMiłość, Zdrada

1945

O, śpiewaj, śpiewaj, sław i chwal,

a wy słuchajcie radzi —

dawno już minął — cóż tam! żal —

zdradziła mnie i ciebie zdradzi!

Niech ją tam, psiamać, strzyga pieści

1950

na dróg rozstaju u figury

lub stary cap spod Łysej Góry

niech ją wytryka, co się zmieści!

Dla jej pieszczoty i miłości

szkoda chłopaka z krwi i kości,

1955

więc daj ty spokój takiej śpiewce,

chodź ze mną okna wybić dziewce!

BRANDER

uderza w stół

Uwaga! Baczność! Przyznajcie — znam ja życie!

Biedzą się zakochani — chmurno!

Trzeba im pieśń zaśpiewać jurną,

1960

skomponowaną należycie;

a żem to majster jest w tej sprawie,

więc — hola! pomagać zabawie!

Piosenka będzie całkiem nowa

— refrenu powtarzajcie słowa!

1965

śpiewa

W piwnicy starej szczur raz żył,

a miał tam walne [128] jadło,

więc jak sam Luter zdrowo tył,

brzuch mu porastał w sadło:

1970

Kucharka go otruła trutką,

oj, cierpiał, cierpiał i niekrótko.

jakby go miłość sparła.

CHÓR

gromko

Jakby go miłość sparła.

BRANDER

Szczur się z boleści kurczył, wił,

1975

skarżyć się nie miał komu:

z każdej kałuży wodę pił,

gryzł, skrobał w całym domu,

biegał po sieni i po dachu,

wściekł się z boleści i ze strachu,

1980

jakby go miłość sparła.

CHÓR

Jakby go miłość sparła.

BRANDER

W tej trwodze wskoczył w jasny dzień!

do kuchni — ziemię drapał —

kolo nalepy padł — wśród drżeń

1985

ostatkiem siły sapał.

A śmiech wytrząsa brzuch kucharce:

„Oj, na ostatniej gwiżdżesz szparce,

jakby cię miłość sparła!”

CHÓR

Jakby cię miłość sparła!

ZYBEL

1990

Jak się raduje głupia młódź

przy śpiewce i przy fasce [129]!

Wielka mi sprawa — szczury truć!

BRANDER

U ciebie szczury w łasce!

ALTMAJER

Pasibrzuch! Patrzcie! Łysa pała!

1995

wzrusza ją, wiecie, męczeństwo,

bo w wzdętym szczurze uwidziała

do siebie znaczne podobieństwo.

Faust i Mefistofeles wchodzą.

MEFISTOFELES

Więc przede wszystkim cię wprowadzę

w bractwo, gdzie śmiechu wiele —

2000

w wesołej żyją, szczęsnej bladze

codziennie, jak w niedzielę.

Kręcą się w tle zadowolonem

jak młode koty za ogonem,

gwiżdżą na smutek i na biedę,

2005

dopóki mogą pić na kredę [130]!

BRANDER

To widać muszą być podróżni,

dziwaczny strój ich od nas różni;

dopiero co przybyli.

FROSZ

A rzeczywiście! — moi mili,

2010

wiwat nasz gród! — tu świat się budzi —

nasz gród jak Paryż kształci ludzi.

ZYBEL

Jak myślisz — kto to może być?

FROSZ

Ostaw to mnie! zaczniemy pić,

już ja podszewkę z nich wypruję!

2015

Coś mi się nazbyt dworsko niosą

i spoglądają na nas koso [131] —

już w lot ich spenetruję!

BRANDER

Zakład! Targowi to krzykacze.

ALTMAJER

Może.

FROSZ

2020

Już ja ich przeinaczę!

MEFISTOFELES

do Fausta

Diabeł tuż, tuż przy ich kołnierzu —

nie wiedzą nic, że są w więcierzu [132]!

FAUST

Witamy!

ZYBEL

Wzajem!

2025

cicho, obserwując Mefistofelesa

O, la Boga!

Toćże ten drugi kuternoga [133]!

MEFISTOFELES

Wolno się przysiąść? Widzę napój podły,

ale kompanii zacnej nie brak —

2030

więc korzystamy, gdy nas tu drogi przywiodły.

ALTMAJER

Wybredny widać ma pan smak.

FROSZ

Tak ostro waszeć prosto z mostu kropi,

pewnoś dziś popił z Filipem z Konopi?

MEFISTOFELES

z ukłonem w stronę Frosza

Nie dzisiaj! przed kilkoma dniami

2035

widzieliśmy go — właśnie szedł w te strony,

mówił, że chce się spotkać z kuzynami,

i wam posyła ukłony.

ALTMAJER

cicho

Ależ się odciął!

ZYBEL

Szczwaniak tęgi!

FROSZ

2040

Już ja przyciągnę mu popręgi [134]!

MEFISTOFELES

Weszliśmy — słyszym: kipi życie

i śpiew przeplata się z uciechą —

zapewne głos tu znakomicie

odbija sklepień gromkie echo!

FROSZ

pchła, nie pchła, zawsze gość!

MEFISTOFELES

śpiewa

Był król — tak się zaczyna

ta pieśń o wielkiej pchle —

2060

kochał ją król jak syna,

więc raz po krawca śle:

„Ubierz ją, krawcze, modnie,

ciasno dopinaj spodnie!”

BRANDER

„Ale uważaj, krawcze, świetnie,

2065

bo jak się raz materia przetnie,

to już nie pora na poprawki,

a trudno w spodnie wstawiać skrawki!”

MEFISTOFELES

W jedwabiu, w aksamicie

chodziła pchła jak pan,

2070

szat jej zazdrościł skrycie

obłudny dworski klan,

i tego dnia wieczorem

została komandorem,

a siostry jej bez sporu

2075

były damami dworu.

I zaraz łaskę ową

dwór na swej skórze czuł:

służącą i królową

pchli motłoch gryzł i kłuł;

2080

więc drapią się z ostrożna,

bo zabić pchły — nie można!

Lecz nam nikt nie zabroni,

ukłuje pchła — to po niej!

CHÓR

z werwą

Lecz nam nikt nie zabroni,

2085

ukłuje pchła — to po niej!

FROSZ

Brawo! a niech cię las ogarnie!

ZYBEL

Tak każda pchła niech ginie marnie!

BRANDER

A na paznokieć z tą gadziną!

ALTMAJER

Niech żyje wolność! wiwat wino!

MEFISTOFELES

2090

I ja bym chętnie wypił za zdrowie wolności —

cóż, kiedy wasza lura pobudza do mdłości!

ZYBEL

Skończ już z tą pustą gadaniną!

MEFISTOFELES

Gdyby gospodarz nie źlił się i nie oponował,

chętnie bym arcymiłych gości

2095

winem z mych piwnic poczęstował.

ZYBEL

Dawać! już ja to załagodzę.

FROSZ

Jeno nam pełną dajcie, nie minie was pochwała,

byle szklenica wasza nie była nazbyt mała,

bo jeśli mamy być sędziami,

2100

musimy popić srodze!

ALTMAJER

cicho

Zapewne reńskich winnic są właścicielami.

MEFISTOFELES

Macie świderek?

BRANDER

A cóż z tego będzie?

Czy beczki macie tam za drzwiami?

ALTMAJER

MEFISTOFELES

do Brandera

A pan?

BRANDER

2115

Ano, niech szampan bieży,

byle musował, jak należy.

Mefistofeles wierci — ktoś ulepił z wosku korki — zatyka.

BRANDER

Ja się do obcej udam ziemi,

gusta się nasze rozminą,

precz z chorobami francuskiemi [135],

2120

lecz lubię francuskie wino.

ZYBEL

gdy się Mefistofeles doń zbliża

Niech sobie kwaśne pije zgraja,

mnie pan słodkiego niech natoczy.

MEFISTOFELES

wierci

Więc dam ci dziś tokaja [136].

ALTMAJER

Spójrz no mi, panie, prosto w oczy,

2125

najoczywiściej nas nabierasz!

MEFISTOFELES

Dalipan [137] — gdzieżbym się odważył

z panami? źle bym wyszedł na tem!

Pozwól, bym dalej gospodarzył —

— a zatem?

ALTMAJER

2130

Byle raz-dwa, cóż bym się swarzył!

Przed wszystkimi już wywiercone otwory i zatkane.

MEFISTOFELES

z gestami dziwacznymi

Winogrona rodzi winna macica,

rogi na łbie ma kozica,

krzewy drzewieją, wino się słodzi,

drewniany stół też wino rodzi;

2135

wszędzie jest tajemnica — świat ciemna pieczara —

by cud się stał, potrzebna jest wiara!

Wyciągać korki — używajcie!

WSZYSCY

wyciągają korki; tryska wino, chwytają za szklanki

Cud! wino tryska — szklenic dajcie!

MEFISTOFELES

Ostrożnie! pijcie — lecz nie rozlewajcie!

Piją po raz drugi.

WSZYSCY

śpiewają

2140

Ach, jak nam dobrze się powodzi,

jak świni, gdy po błocie brodzi!

MEFISTOFELES

Lubię niefrasobliwość i humor u ludzi.

FAUST

Odszedłbym z wielką stąd ochotą!

MEFISTOFELES

Zaczekaj chwilę — zwierzęcość się zbudzi

2145

i całą zawładnie hołotą.

OgieńZYBEL

pije nieostrożnie; wino wylewa się na ziemię, wystrzelają płomienie

Ratunku! Ogień! Piekieł progi!

MEFISTOFELES

zażegnuje płomień

Uspokój się, żywiole drogi!

do kompanii

Tym razem ogień był czyścowy tylko.

ZYBEL

2150

Cóż to? straszycie? weszliście przed chwilką

i taki zamęt?! Popamiętasz, bratku!

FROSZ

Nie radzę ci próbować drugi raz tej sztuczki!

ALTMAJER

Ja radzę obić draba na ostatku!

ZYBEL

Już tu poznali twoje diable kruczki —

2155

nie nas na hokus-pokus brać!

MEFISTOFELES

Niech no nie dudni winna kadź!

ZYBEL

Psiamać! Brakuje ci nauczki!

BRANDER

Bracia! Kto w Boga wierzy — prać!

ALTMAJER

wyciąga korek ze stołu — wystrzela płomień

Płonę! Goreję!

ZYBEL

2160

Czarodzieje!

Nacieraj! naprzód! niech się, co chce, dzieje!

Wyciągają noże — nacierają na Mefistofelesa.

MEFISTOFELES

z gestami poważnymi

Fałszywy obraz, słowa zmylone

odmienią umysł, przestrzeń i stronę —

bądźcie tu i tam.

Przystają zdumieni — przypatrują się sobie.

ALTMAJER

2165

Gdzież jestem? jakiż cudny kraj!

FROSZ

Winnice!

ZYBEL

Grona! chcę tam iść!

BRANDER

Oto polany chłodny skraj —

Jaki krzew! jaka kiść!

Chwyta Zybla za nos, inni też się już za nosy wodzą, podnoszą noże.

MEFISTOFELES

jak poprzednio

2170

Mamidło [138]! ustąp na diabła głos —

tym żartem darzę was w podzięce!

Znika wraz z Faustem. Bractwo odskakuje od siebie.

ZYBEL

Cóż to?

ALTMAJER

Jak? co?

FROSZ

Czy to twój nos?

BRANDER

do Zybla

2175

Czy to twój nos w mej ręce?

ALTMAJER

Ognisty prąd po żyłach mych szaleje

Podajcie krzesło — mdleję!

FROSZ

Powiedzcie mi — cóż to się stało?

ZYBEL

Dawać hultaja! z duszą i z ciałem!

2180

nie wyjdzie z rąk mych cało!

ALTMAJER

Na własne oczy go widziałem —

na beczce dunął [139] drzwiami;

a nogi mam jak ołowiane!

zwraca się ku stołowi

2185

Czy też ostało wino z nami?

ZYBEL

Oszustwo! mamidła nieznane!

FROSZ

Wszak piłem wino — czy to złuda?

BRANDER

A winogrona niesłychane?

ALTMAJER

Jak tu nie wierzyć w cuda!

U CZAROWNICY

Faust, Mefistofeles; Kocur-Koczkodan, Kotka-Koczkodan, Młode koczkodany; Czarownica. Na niskim palenisku stoi wielki kocioł; w unoszącym się znad ognia dymie jawią się rozmaite postacie. Kotka-Koczkodan kuca koło kotła, daje baczenie na wrzątek; Kocur z młodymi stoi z boku; nagrzewa się. ściany i powała upstrzone dziwacznymi, czarodziejskimi przyrządami.

FAUST

2190

Ohydne są te sztuczki czarnoksięskie!

i ty mi każesz wierzyć, że tą drogą

szaleństw — wrócą się moje lata męskie?

że gusła babskie odmłodzić mnie mogą?

że miksturami, które wiedźma warzy,

2195

zniweczy starość i zmarszczki na twarzy?

Jeśli lepszego nie masz nic — to bez protestu

zniosę nadwyżkę starych lat trzydziestu!

widać ni umysł twórczy, ni mądra przyroda

napoju ożywczego wargom mym nie poda.

MEFISTOFELES

2200

Rozsądnie mówisz, drogi przyjacielu;

lek naturalny też znaleźć potrafię,

który do znaczonego doprowadzi celu —

lecz to już w innej księdze — w innym paragrafie!

FAUST

Chcę wiedzieć!

MEFISTOFELES

2205

Owszem! lek ten bez pieniędzy,

bez czarnoksięstwa, mówię, bez lekarza

osiągnąć możesz; lecz musisz co prędzej

pojechać na wieś, sprząc z losem nędzarza,

orać, siać, młócić — i umysł swój chronić,

2210

by go myśleniem zbytnim nie roztrwonić;

żywić się skromnie, żyć w zgodzie z bydlęciem,

po żniwach znowu pole wynawozić;

w ten sposób żyjąc i z tym przedsięwzięciem —

o lat ośmdziesiąt możesz się odmłodzić.

FAUST

2215

Nie dla mnie orka, grabie i motyka,

do tego już się z młodości nawyka,

a mnie nie wabi żywot ciasny, blady.

MEFISTOFELES

A więc do czarownicy! — innej nie ma rady.

FAUST

Lecz na cóż wiedźma?! Czemuż ty napoju

2220

sam nie uwarzysz?

MEFISTOFELES

Ostaw mnie w spokoju!

Wolałbym tłuc kamienie i mościć rozstaje!

Chociaż się wielka sztuka z wielką wiedzą splata,

dopiero z cierpliwości twór wielki powstaje.

2225

Duch cichy działa, medytuje lata;

z czasu się rodzi, z ciągłości potęga

i owa moc odrodzeń skuteczna i tęga!

A co tu ingrediencji [140]! — jak w tkaninie przędzy,

najzawilsze arkana [141] i przemyślne zioła…

2230

receptę wprawdzie diabeł daje jędzy,

lecz sam wykonać jej nie zdoła!

spostrzega Zwierzęta

Spójrz, co za kocia familia mizdrząca

to pan służący — to pani służąca.

2235

do Zwierząt

Pani, zdaje się, nie ma w domu?

ZWIERZĘTA

Nie mówiła nikomu,

2250

Dziadowska zupa dla nędzarzy.

MEFISTOFELES

Więc los was, widzę, gośćmi darzy.

KOCUR

podchodzi do Mefistofelesa — łasi się

Grajcie ze mną w kości,

pragnę majętności —

przy mnie wygrana!

2255

Obaczysz wtedy

bogacza z biedy,

z kocura pana.

MEFISTOFELES

Tej małpiej donżuanerii [144]

śni się też stawka na loterii.

Tymczasem młode koczkodany bawią sie dużą kulą, właśnie ją przytoczyły.

KOCUR

2260

Oto jest ziemska kula —

podnosi się — opada.

Kręci się, toczy, tuła,

a kot nią włada;

jak szkło dźwięczy.

2265

Kto ją rozłamie,

ten się okłamie

pustkami wnętrzy;

błysk, blask tu i tam

omamienie, kłam;

2270

umrzesz z swej winy,

nie baw się banią!

kula jest z gliny,

czerepy [145] zranią.

MEFISTOFELES

Na cóż to sito?

KOCUR

zdejmuje je

2275

By cię obito

za twoje myto!

do Kotki

Spójrz no przez sito,

czy to jest złodziej,

2280

czyli [146] dobrodziej?

MEFISTOFELES

zbliża do ognia

A ten gar na co?

KOCUR I KOTKA

To ci ladaco,

nie wie, co gar,

co kocioł, co war,

2285

matołek!

MEFISTOFELES

Niegrzeczny gbur!

KOCUR

a oto wygodny stołek!

Mefistofeles zniewolony siada.

FAUST

przez ten czas wpatruje się w lustro — to odstępuje, to podchodzi

Cóż za uroczy obraz moim oczom

to czarodziejskie podaje zwierciadło?

2290

Miłości! nieś mnie przestrzenią przeźroczą,

kędy króluje urocze widziadło!

Gdzież ten kraj święty, boże uroczysko [147],

w którym sen jawą jest — w błękicie żyje!

Stąd ciebie widzę… gdy podchodzę blisko,

2295

mgła cię zazdrosna zasłania i kryje.

O, najpiękniejsza niewiasto na świecie,

rozkwita w krasie niźli róża wonniej!

Piękno i szczęście w tej jednej kobiecie,

której ni serce, ni myśl nie zapomni!

MEFISTOFELES

2300

Słusznie! — chcesz wiedzieć, skąd się piękność wzięła:

przez sześć dni długich Bóg pracował znojnie;

zadowolony z swego arcydzieła,

już dnia siódmego odpoczął spokojnie.

Wpatruj się w zjawę — upij się do syta,

2305

moja moc sprawi, iż pryśnie zasłona,

a piękność żywa, ze snu rozpowita,

padnie szczęśliwa w szczęśliwsze ramiona.

Faust wpatruje się ustawicznie w zwierciadło. Mefistofeles rozpiera się w krześle — bawi się wachlarzem — mówi w dalszym ciągu.

Siedzę jak król na tronie — oto królewski znak —

2310

ten wachlarz — berło moje, jeno korony brak.

ZWIERZĘTA

które dotychczas w pociesznych podskokach harcowały, przynoszą z wielką wrzawą koronę

Jedni w pokorze się gną,

drudzy drwią;

zlep tę koronę potem i krwią!

nieopatrznie wydzierając sobie koronę, łamią ją na dwie części: w podskokach

2315

Stało się, stało —

symbol — czcze dymy —

Cóż nam zostało?

już tylko rymy!

FAUST

w stronę lustra

Ja oszaleję! oszaleję!

MEFISTOFELES

wskazuje na Zwierzęta

2320

Ze mną się też niedobrze dzieje.

ZWIERZĘTA

Wspak, w poprzek kryśl,

aż znajdziesz myśl.

FAUST

jak poprzednio

Ogień mnie spala, żar mnie dusi,

uchodźmy prędko, prędko stąd!

MEFISTOFELES

jak poprzednio

2325

Chcąc nie chcąc, każdy przyznać musi,

że poetycki drży w nich prąd.

Zupa w kotle wykipiała, bucha płomień wysoko pod okap komina, czarownica wpada poprzez ogień z krzykiem straszliwym.

CZAROWNICA

A! przeklęte bydło, przeklęte świnie,

żar opuszczony,

dom wyogniony,

2330

przeklęte bydło! Kara nie minie!

zauważyła Fausta i Mefistofelesa

Kto tu? skąd?

kto tu się skrada

2335

do mojej włości?

Trąd i zagłada,

żar spali kości!

Nabiera chochlą płomienie z kotła — pryska nimi na Fausta, Mefistofelesa i Zwierzęta. Zwierzęta wyją.

MEFISTOFELES

trzonem wachlarza tłucze szklanki i garnki

Na części to — — na szczerby to —

stłuczone szkło!

2340

To tylko żart —

takt, bity szyk —

lecz tyle wart,

co i twój krzyk.

Czarownica cofa się zła i przerażona

2345

Poznałaś już, wiedźmo i jędzo,

swojego pana i mistrza?

Zawalę dom — ostaną zgliszcza,

a wiatry koty twe rozpędzą!

Gdzież respekt twój przed tą czerwienią —

2350

kogucie pióro — spójrz no — blisko!

jak się w tym ogniu lśnią i mienią —

cóż? może podać mam nazwisko?

CZAROWNICA

Łaski! przyszliście do mnie skryto [148]!

Gdzież, panie — końskie twe kopyto?

2355

Gdzież twoje kruki?

MEFISTOFELES

ModaDość już na dzisiaj tej nauki!

Dawnoś mnie przecież nie widziała —

myślisz, że przyszedł taki-siaki,

a tu kultura świat opanowała,

2360

która i diabłom dała się we znaki!

Przepadły już dziecinne baśnie,

ogon nikogo już nie złudzi,

a co do nogi końskiej — właśnie

trudno z nią iść pomiędzy ludzi.

2365

Chcę mieć swobodę, korzyść i nogę niebrzydką,

od dawna paraduję z przyprawioną łydką.

CZAROWNICA

tańczy

Radością jestem opętana,

dziś gościem mam szatana!

MEFISTOFELES

Nazwisko zamilcz — sza! szkarado!

CZAROWNICA

2370

Czemuż? czy ono wam zawadą?

DiabełMEFISTOFELES

Ludzie me imię w baśniach pochowali.

lecz jak źle żyli, tak i żyją zwadą

Złego pozbyli się — lecz źli zostali!

Tytułuj mnie baronem, to popłaca w świecie,

2375

toćże szlachcicem jestem, szlachcicem się czuję:

że w żyłach mam błękitną krew, nie wątpisz przecie.

a oto klejnot, którym ja się pieczętuję.

Gest czyni nieprzyzwoity.

CZAROWNICA

śmieje się do rozpuku

Ha, ha, ha! To jest twój wypróbowany sposób,

poznałabym cię, kpiarzu, wśród tysiąca osób!

MEFISTOFELES

do Fausta

2380

Ucz się, mój przyjacielu, może się przydarzyć,

byś wiedział, jak to wiedźmy sprytnie z mańki zażyć [149]!

CZAROWNICA

Czymże usłużyć mam, wróżbą czy lekiem?

MEFISTOFELES

Trza nam napoju, co młodość przywraca,

musi dostały [150] być, wytrawny wiekiem,

2385

bo krzepkość jego wiek wzbogaca.

CZAROWNICA

Chętnie! — mam starą butelczynę,

z której pociągam sama czasem,

chętnie odstąpię leku krztynę —

a likwor — czysty! Ani kwasem,

2390

ni siarką już nie zalatuje!

cicho

lecz umrzeć może! ryzykuje!

MEFISTOFELES

Daj jeno mocny — będzie zdrów!

Więc do roboty — dalej!

2395

zrób czarci krąg, zaklęcia zmów

i pełną szklankę nalej!

Czarownica w cudacznych podskokach i gestach zatacza krąg; ustawia w nim przedmioty fantastyczne — szklane naczynia podzwaniają, kotły dudnią; z dźwięków tych splata się muzyka niesamowita; wreszcie przynosi foliał [151] olbrzymi, grupuje koczkodany w kręgu; dzierżą [152] pochodnie, podtrzymują księgę, Fausta wabi do wnętrza.

FAUST

do Mefistofelesa

Cóż to jest? powiedz! co to z tego będzie?

Te ruchy obłąkańcze, cudaczne narzędzie

znam nazbyt dobrze — nienawidzę z duszy —

2400

mnie oszukańcza praktyka nie wzruszy!

MEFISTOFELES

Ech! drobiazg, żarty, trochę śmiesznych pokus,

toć istne głupstwo, więc nie wszczynaj sporu,

jak lekarz, tak i ona robi hokus-pokus,

ażeby napój dojrzał i nabrał wigoru.

Zniewala Fausta do wejścia w krąg.

CZAROWNICA

recytuje z księgi z wielką przesadą

2405

Oto twoje uczynki:

dziesiątkę zrób z jedynki,

opuść dwójkę,

natychmiast wezwij trójkę,

wszystko dla złotej ery!

2410

Przekreśl cztery

z piątki i szóstki — mówi czarownica —

niech się siódemka z ósemką wyświeca;

wymotaj z wątka

dla dokończenia:

2415

dziewiątka jedynką, zerem dziewiątka.

Oto czarownic tabliczka mnożenia.

FAUST

Wiedźma wyplata mętne banialuki.

MEFISTOFELES

Och, to nie koniec jeszcze tej nauki,

ja ją przewertowałem — wierzaj, nie szło gładko,

2420

zanim do tego wniosku doszedłem, że w wierze

sprzeczności są dla mędrców i głupców zagadką;

lecz są to sprawy stare — chociaż wiecznie świeże,

z trójcy jedność, z jedności trójcę wyprowadzać,

oto fałsz, którym prawdę czystą się zabija;

2425

a uczą nas i mówią: to się musi zgadzać!

Głupstwo jest wieczne — ludy mrą, ono nie mija!

Zazwyczaj wierzy człowiek, gdy usłyszy słowa,

że pod ich wierzchnią szatą myśl się jakaś chowa.

CZAROWNICA

w dalszym ciągu

Potęgi, siły

2430

wiedzy zawiłej,

zamknięte dla świata zgłoski,

kto myśl zatraci.

ten się wzbogaci:

zdobędzie ją bez troski.

FAUST

2435

Bajdurzy strasznie czarci stwór —

mnie pęka łeb — ona wciąż więcej!

zda mi się, jakbym słyszał chór

upartych błaznów sto tysięcy.

MEFISTOFELES

Więc dość już tego, zakończ, sybillo [153], zabiegi,

2440

niechże mu mocny napój te męki osłodzi,

prędko podawaj kielich — a natocz po brzegi,

przyjacielowi memu pełny nie zaszkodzi;

zresztą doktorska to persona, wielce godna,

niejeden kielich w życiu wychyliła do dna.

OgieńCzarownica pośród karesów i ceremonii nalewa napój do czary. Z chwilą, gdy Faust czarę do ust podniósł, wybuchnął z niej płomień.

MEFISTOFELES

2445

Wypij odważnie aż do krzty,

niech ci się lice rozpromieni;

ze samym diabłem jesteś na ty,

a lękasz się płomieni?!

Czarownica rozwiera krąg, Faust występuje z niego.

MEFISTOFELES

Ruszaj się żwawo, spocząć ci nie wolno!

CZAROWNICA

2450

Niechże wam siły lek wróci młodzieńcze!

MEFISTOFELES

do Czarownicy

Za krzątaninę twą mozolną

na Łysej Górze się odwdzięczę.

CZAROWNICA

do Fausta

Oto piosenka — ona da ci władzę,

W wszelkiej obierzy [154] doradzi skutecznie.

MEFISTOFELES

do Fausta

2455

Chodź żwawo ze mną — ja cię poprowadzę —

teraz wypocić musisz się koniecznie,

aby napoju czarodziejska siła

ze sfer zewnętrznych w głębie ku wnętrznościom

statecznie się rozprowadziła.

2460

Więc ruch! już później wypoczniem do woli;

rychło poczujesz z rozkoszną radością,

jak Amor w tobie tańczy i swawoli.

FAUST

Pozwól mi spojrzeć jeszcze raz w zwierciadło,

raz jeszcze obraz ujrzeć chcę uroczy!

MEFISTOFELES

2465

Po co? niebawem niewieście widziadło

w krew się i ciało wdzięcznie przeistoczy.

cicho

Już ciebie żądze jak wicher pożeną [155];

każda kobieta zda ci się Heleną [156].

ULICA

Faust, Małgorzata, Mefistofeles Małgorzata przechodzi.

FAUST

2470

Piękności twej, nadobna pani,

moją osobę składam w dani [157]!

MAŁGORZATA

Anim ci pani, ni nadobna [158] —

przystojniej [159] wracać mi z osobna.

Wymyka się i oddala.

FAUST

Miłość, CnotaJak mi Bóg miły, śliczne dziecię!

2475

tak pięknej nie spotkałem w świecie,

skromna, cnotliwa, bardzo zgrabna,

zalotna nieco i powabna;

różowość warg, jagód [160] pogoda

urzekła mnie do cna uroda;

2480

a oczka skrywa jak najskromniej —

już jej me serce nie zapomni!

Zbyła mnie krótko, węzłowato.

jeszcze ją więcej kocham za to!

Wchodzi Mefistofeles.

FAUST

Moją być musi ta podwika [161]!

MEFISTOFELES

2485

Która?

FAUST

— A właśnie przeszła tędy.

CnotaMEFISTOFELES

Ta? — wraca wprost od spowiednika,

przewiny zmazał jej i błędy —

po prawdzie żadne! sam słyszałem,

2490

ukryty za konfesjonałem;

cóż to za spowiedź? sama cnota!

Tu, bracie, na nic ma robota!

FAUST

Skończyła wszak czternaście lat?

MEFISTOFELES

Mówisz jak stary, kuty wyga [162],

2495

co każdy uszczknąć pragnie kwiat,

co się przed cnotą, czcią nie wzdryga

sądzi, że wszystko zdobyć można!

Czasem, mój panie, trza z ostrożna!

FAUST

Daj no mi pokój, mój mentorze [163]!

2500

Morały! w niestosownej porze!

To ci powiadam: jeśli ona,

w której gorąca krew rozkwita,

dzisiaj nie padnie w me ramiona —

to koniec z nami, panie, kwita!

MEFISTOFELES

2505

Kąpanyś w warze [164]! zostaw mi

przynajmniej choć czternaście dni —

niech się sposobność dobra zdarzy.

FAUST

W siedmiu godzinach się uwinę,

jak nic zdobędę tę dziewczynę,

2510

a diabeł o tygodniach gwarzy!

MEFISTOFELES

Francuska w mowie twej maniera;

niechże się waszeć nie upiera:

tak prędko? cóż to za użycie?

przedłużać rozkosz, cicho, skrycie

2515

zabiegać, starać się, uwodzić,

posprzeczać się i znów pogodzić,

aż pieszczotami odurzona,

stęskniona — padnie w twe ramiona.

wszak figle znasz Dekamerona [165]!

FAUST

2520

Ja bez tych przypraw czuję żądzę.

MEFISTOFELES

Bez żartów i bez gniewu! sądzę,

że z tą dziewczyną będzie bieda,

bo się zbyt prędko zdobyć nie da;

atakiem nie dopniemy celu,

2525

trzeba się uciec do fortelu.

FAUST

PożądanieZaprowadź mnie do jej komnaty,

pozwól mi dotknąć się jej szaty

lub daj mi piersi jej zasłonę —

podwiązkę bodaj! ogniem płonę!

MEFISTOFELES

2530

Chcę cię przekonać, że twa męka

prawdziwie boli mnie i nęka,

przeto cię zaraz po kryjomu,

Wejdź — tylko cicho! los poszczęścił nam.

FAUST

milczy chwilę

Dziękuję — pragnę zostać sam.

MEFISTOFELES

myszkuje

Tak schludnych dziewcząt mało mam.

Wychodzi.

FAUST

rozgląda się

Witaj mi, cichy zmierzchu dnia,

2560

komnaty tej urocze śnienie!

Serce! miłością spłoń do dna,

nadzieją ukój swe cierpienie!

Jakże ten spokój pieści mnie

ładu, ufności pieniem [169] cichem!

2565

Każdy tu przedmiot ciszą tchnie,

ubóstwo staje się przepychem!

siada w skórzanym fotelu przy łóżku

Przyjmże mnie ty, coś długie pokolenia

bronił w rozpaczy, przytulał w radości!

2570

Ileż to razy w ciszy twego cienia

dzieci zaznały ojcowskiej miłości!

Może tu właśnie za gwiazdkowe dary

w podzięce szczęsnej, co lice zrumienia,

do ręki dziada przypadałaś starej,

2575

o dziewczę miłe! — Zasłuchany w ciszę,

ducha twojego widzę, jak przecudnie

w takt prac domowych wdzięcznie się kołysze,

jak kobierczykiem stół zaścielasz schludnie —

nawet szmer piasku u stóp twoich słyszę…

2580

Ręko nadobna, twój to cud i władza

sprawia, że chata w niebo się przeradza.

A tu!

odgarnia zasłonę łóżka

Rozkoszą, lękiem serce pała!

2585

Ach, marzyć tu godziny, dnie;

ta, gdzie przyroda w cichym śnie

anielską postać kształtowała!

Miłość platonicznaTu spoczywało wonne ciało,

tu życie w piersiach falowało,

2590

przeczyste świętych cnót przędziwo

przędło jej obraz — boże dziwo!

I stoję tu — i na co — po co?

wzruszenia myśli moje złocą;

serce stęsknione w piersiach drży!

2595

Nieszczęsny Fauście — czy to ty?

Urok opływa sprzęty, ściany;

użyć przyszedłem z miną chwata,

a oto marzę rozkochany!

Czyż nami los jak liśćmi wiatr pomiata?

2600

tak! bo gdyby teraz się zjawiła

I nagłe przekroczyła próg,

błagałbym kornie: wybacz, miła!

Faust! wielki! u jej małych nóg!

MEFISTOFELES

wbiega

Wraca! uciekaj, póki pora!

FAUST

2605

Odejdź! nie wyjdę stąd!

MEFISTOFELES

Oto szkatułka wcale [170] spora,

nie pytaj — mniejsza skąd;

ukryj ją zgrabnie tutaj w szafie,

już zbałamucić [171] ją potrafię,

2610

możesz mi wierzyć. — Istne cuda

są w tej szkatule — można nią

uwieść niejedną!! Rzecz się uda —

dziecko jest dzieckiem, gra jest grą.

FAUST

Nie wiem doprawdy…

MEFISTOFELES

2615

Co? wahanie?

Skarbu ci żal? a — w tym sposobie

radzę pożądań zbyć się, panie,

dać święty spokój mej osobie,

chwil nie marnować — szkoda czasu!

2620

nie przeczuwałem skąpca w tobie!

Rąk nie żałuję, w łeb się skrobię…

ustawia szkatułkę w szafie, zamyka się

A teraz precz stąd! prędko!

…tak sprawnie manewruję wędką,

2625

by złowić dla cię kąsek smaczny,

a ty w bezwoli tu rozpacznej

czy w osłupieniu, czy w bezwładzie,

stoisz jak student na wykładzie,

którego troski trapią liczne —

2630

fizyczne i metafizyczne!

Ach, dość już! Chodź!

Wychodzą.

MAŁGORZATA

z lampą

Tak duszno tutaj i parno,

otwiera okno

na dworze wcale nie skwarno.

2635

Jakoś mi dziwnie na duszy,

w tej domu samotnej głuszy —

matka nie wraca, drżę cała

odurzona, struchlała.

rozbiera się i nuci

Był w Thuli [172] król wielkiej cnoty

2640

— owiał go legend czar —

otrzymał puchar złoty,

kochanki ostatni dar.

Droższy mu był nad życie,

miłosny żar w nim tkwił —

2645

król łzę ocierał skrycie,

ilekroć z niego pił.

Gdy śmierć nadeszła — spokojnie

przeliczył miasta, wsie,

i rozdał wszystko hojnie,

2650

jeno [173] puchara nie.

Kędy [174] spienione morze

roztrąca się o brzeg —

do uczty ostatniej na łoże

w gronie rycerzy legł.

2655

Grały mu morskie odmęty,

słuchał ich pieśni i pił —

i rzucił puchar święty

w mórz tonie z całych sił.

I patrzał zamglonym wzrokiem

2660

w topiel chłonącą — bez skarg —

aź śmierć zasnuła go mrokiem

z tą kroplą wina u warg.

chce suknie zwiesić w szafie — spostrzega szkatułę

Patrzcież — szkatułka jakaś stoi,

2665

ale skąd tutaj? w szafie mojej?

o, jakżeż mnie to niepokoi!

wszakże zamknęłam szafę! — może

to zastaw złożył kto?

Otworzyć? nie otworzyć? Boże!

2670

chyba otworzę! A to co?

Cóż to za cuda te klejnoty —

toć wielka pani i w niedzielę

może się w nich pokazać śmiele!

Ustroję się w ten łańcuch złoty —

2675

jak się to w słońcu musi skrzyć!

Czyjaż to własność może być?

przystraja się — podchodzi do lustra

Gdybym choć te kolczyki miała!

jak się to zmienia postać cała!

Bo i cóż piękność, młodość wreszcie?

2680

pewno — przydatne to niewieście,

lecz jeśli chwali za to ktoś — to raczéj

z litości jeno; — złoto znaczy!

i gorzej:

przed zlotem się korzy

2685

i złotem się puszy

cały świat!

Biednemu w oczy wicher prószy!

PRZECHADZKA

a ma węch baba — wierzaj mi —

w modlitewnikach wiecznie tkwi —

więc jakie by nie były sprzęty,

wysznuchta [175]: świecki czy też święty;

nie dziw więc, że klejnotów blask

2705

nie zdradzał przed nią zbytku łask.

— Skarb nienabyty na złe przecie

wyjść tylko może, moje dziecię.

Matce go ofiarujmy Boskiej,

niech nam łaskawie ujmie troski.

2710

Małgosia się skrzywiła srodze:

Klejnotów żal niebodze.

Myśli, czy może być niecnotą

ten, kto klejnoty daje, złoto?

Lecz matka zaraz woła klechę;

2715

przychodzi, no i ma uciechę —

do skarbu oczy mu się śmieją!

Powiada — jak umieją księża:

— Kto przezwycięża się — zwycięża:

a kościół ma żołądek strusi [176].

2720

tyle tych skarbów strawić musi,

a na niestrawność nie choruje

— tak słodko obie panie kusi —

więc się i tym nie struje.

FAUST

To znany zwyczaj — mnie się widzi:

2725

królowie czynią tak i Żydzi.

KsiądzMEFISTOFELES

Ale co dalej — słuchaj proszę:

zabrał bez dzięki całe mienie,

jakby to były marne grosze;

łańcuch, kolczyki i pierścienie

2730

zgarnął do kabzy jak orzechy —

pełen anielskich słów pociechy;

bliźnim zdrój łaski — skarb dla siebie —

a baby były w siódmym niebie.

FAUST

A Małgorzata?

MEFISTOFELES

2735

— No cóż — siedzi

i medytuje, głowę biedzi —

niespokojnymi widzi snami

tego, co darzył klejnotami.

FAUST

Żal mi jej szczerze! Proszęć serio,

2740

obdarz ją jeszcze biżuterią,

tamta nie była bardzo ważka.

MEFISTOFELES

Dla ciebie wszystko fraszka!

FAUST

Wypełń sumiennie me zlecenie:

z sąsiadką wejdź w porozumienie —

2745

bądź diabłem wreszcie, nie mazgajem!

A Małgorzacie przynieś złoto.

MEFISTOFELES

Wykonam rozkaz twój z ochotą!

Faust wychodzi.

Miłość, GłupiecOtom do dudka [177] poszedł w najem!

2750

Aby dogodzić kaprysowi

umiłowanej damy swojej,

sprzeda kochliwiec, dudek wieczny,

noc wygwieżdżoną, dzień słoneczny.

U SĄSIADKI

Marta, Małgorzata, Mefistofeles.

MARTA

sama

Wybacz mężowi memu, Panie,

2755

lecz boskie było z nim skaranie!

Poszedł ni stąd, ni zowąd w świat,

a ja tu czekam tyle lat.

Przecież kochałabym go szczerze

i dom by miał, i stół, i leże.

2760

płacze

Kto wie, odkąd już jestem wdową!

Żeby choć dowód! jedno słowo!

Małgorzata wchodzi.

MAŁGORZATA

Ach, pani Marto!

MARTA

No, cóż? mów!

MAŁGORZATA

2765

Drżę i słów sklecić nie potrafię,

wyobraź sobie, oto znów

szkatułkę w mej znalazłam szafie.

a jakie cuda wewnątrz lśnią!

— gdzie tam się pierwszej równać z nią!

MARTA

2770

Nic nie mów matce — jak się dowie,

zaraz spowiednikowi powie.

MAŁGORZATA

Spójrz jeno! popatrz! cóż za dziwa!

MARTA

przystraja ją

W czepkuś rodzona [178] i szczęśliwa!

MAŁGORZATA

Szkoda — w kościele ani w domu

2775

nie mogę pokazać się nikomu.

MARTA

Gdy matka wyjdzie lub się zdrzemnie,

przychodź tu do mnie potajemnie;

ustroisz się przed lustrem ładnie;

ostoję zawsze znajdziesz we mnie.

2780

Gdy się sposobność zdarzy, duszko,

kiermasz lub festyn jakiś w mieście,

stopniowo, nikt nic nie odgadnie.

raz łańcuch włożysz — perłę w uszko —

matka się nie spostrzeże, wreszcie

2785

oczy zamydlić można snadnie [179].

MAŁGORZATA

Skąd te szkatuły? — powiedz — czyje?

w tym się niesamowitość kryje!

Pukanie.

To matka pewno — już się płoszę!

MARTA

wyjrzała przez zasłonę

2790

Pan jakiś obcy: proszę!

Wchodzi Mefistofeles.

MEFISTOFELES

Mojej wizycie obcesowej [180]

raczcie wybaczyć, piękne panie!

cofa się z oznakami czci przed Małgorzatą

Szukam cnej pani Mieczykowej.

MARTA

2795

To ja — do usług panie.

MEFISTOFELES

cicho do Marty

Poznałem panią; na dziś dość,

widzę — u pani znaczny gość.

Przepraszam bardzo, iż wejść śmiałem,

przyjdę wieczorem, nie wiedziałem.

MARTA

głośno

2800

Wyobraź sobie, moje dziecko,

Pan cię za pannę wziął szlachecką.

MAŁGORZATA

Zbyt łaskaw pan! dziękuję panu,

lecz jestem z mieszczańskiego stanu,

a te klejnoty nie są moje.

MEFISTOFELES

2805

Kobietę stroi wdzięk — nie stroje,

a pani wzięcie [181] ma, spojrzenie;

znajomość bardzo sobie cenię.

MARTA

Wybacz ciekawość mą niewieścią…

MEFISTOFELES

Przychodzę z niewesołą wieścią!

2810

Mąż pani umarł — świeć mu, Panie!

przeze mnie śle swe pożegnanie.

MARTA

Umarł! — o serce to nie lada!

Umarł mój mąż! Biadaż mi, biada!

MAŁGORZATA

Ach, ona umrze z tej boleści!

MEFISTOFELES

2815

Więc posłuchajcie smutnej wieści.

Miłość, ŚmierćMAŁGORZATA

Niechaj nie kocham, póki żyję!

kochać — to w jednej lec mogile!

MEFISTOFELES

Radość udrękę — męka radość kryje.

MARTA

Jakież ostatnie były jego chwile?

MEFISTOFELES

2820

W Padwie jest jego grób, tam leży

u stóp świętego Antoniego,

anioły w wszelkiej go obierzy [182]

na poświęconej ziemi strzegą.

MARTA

Cóż więcej? mów, choć serce drży!

MEFISTOFELES

2825

Tak, wielka prośba, dla pocieszeń

zamów za niego trzysta mszy!

Poza tym — pusta moja kieszeń.

MARTA

Przecież choć drobiazg jaki dał!

Toćże czeladnik w kabzie [183] na dnie

2830

chowa pamiątkę; gdy tak padnie,

raczej głoduje — a jej strzeże…

MEFISTOFELES

Nic nie poradzę, choćbym chciał;

nie putał grosza, powiem szczerze,

cierpiał za grzechy, klął swój los,

2835

lecz tym się nie wypełni trzos.

MAŁGORZATA

Mówcie, panie!

MEFISTOFELES

Nad śmierci jego stałem łożem,

po prawdzie był to barłóg [187] szpetny;

zgon jak i żywot był nieświetny,

2850

lecz zmarł przykładnie z słowem bożem.

Mówił „O, jakże siebie nienawidzę!

dom opuszczony, rzemiosło i żona;

straszne me winy — dziś dopiero widzę!

Śmierć, Kłamstwo, GniewAch, te wspomnienia! wybaczyż mi ona?!”

MARTA

z płaczem

2855

Kochany człowiek! Wybaczam mu z serca!

MEFISTOFELES

Lecz rzekł: „więcej jej niż mojej winy!”

MARTA

Oszczerca!

Kłamał! nie uszanował ostatniej godziny!

MEFISTOFELES

W gorączce tak zapewne bredził,

2860

choć się to na tym znać potrzeba.

Mówił, że życie tak przebiedził

w tym przysparzaniu dzieci, chleba,

słowem, wszystkiego — w wielkim znoju,

a sam nie zaznał, rzekł, spokoju.

MARTA

2865

Zapomniał o miłości naszej, o przysiędze,

o dziennym uganianiu, o nocnej mordędze!

MEFISTOFELES

Nie! Niezupełnie! Owszem — tęsknił duszą, ciałem;

pamiętam, opowiadał: „Z Malty wyjeżdżałem —

o zdrowie żony, dzieci, modłym słał do Pana

2870

I wraz się szczęście pokumało z nami;

statek spotkalim wielkiego sułtana

naładowany po burty skarbami —

napadliśmy nań, zdobyli go śmiele

i mnie część łupów przypadła w udziele [188]”.

MARTA

2875

Jakie? gdzie? pewno je zakopał w ziemi?

MEFISTOFELES

Dokładnie nie wiem, co się stało z niemi;

pomnę jedynie, że dziewczynka śniada [189]

zajęła się nim i była zeń rada [190],

to było w Neapolu; miłego pożycia

2880

pamiątkę nosił aż do końca życia.

Matka, MążMARTA

A szelma! własne dzieci okradł! złodziej!

ty karm je, matko, ty je, matko, odziej,

a mąż z dziewkami po świecie się włóczy!

MEFISTOFELES

Kto się nauczył, już się nie oduczy;

2885

umarł biedaczek z tego! ano, trudno!

Lecz wam w tym stanie wdowim pewnie nudno!

radzę wam: rok żałoby, a potem wesele!

MARTA

O, już takiego jak nieboszczyk pewnie

nie znajdę! mój głuptasek! o, takich niewiele!

2890

dorównaż mu kto drugi? płaczę po nim rzewnie;

tylko że się tak ciągle parał tą włóczęgą,

za babami uganiał, wińsko smolił tęgo,

no i ta gra w kosteczki, ta go rujnowała!

MEFISTOFELES

No, no — toć widzę, nie było tak źle,

2895

bo jeśli tak umowa stała,

ja tobie, a ty mnie,

nawzajem sobie wybaczamy,

to — słowo daję! bez obsłonki!

zmieniłbym z wami rad pierścionki!

MARTA

2900

Ach, wolne żarty! Figlarz z pana!

MEFISTOFELES

cicho

A teraz w nogi! Baba szczwana

ślub bodaj z diabłem zawrzeć rada.

do Małgorzaty

A któż serduszkiem pani włada?

MAŁGORZATA

2905

Co pan chce rzec?

MEFISTOFELES

cicho

Istoto dobra i niewiedna [191]!

głośno

Żegnam:

MAŁGORZATA

Żegnajcie!

MARTA

2910

Lecz rzecz jeszcze jedna:

jak to uzyskać — pewnie, panie, wiecie —

o zgonie męża prawne zaświadczenie:

lubię porządek i czyste sumienie,

zgon ogłoszony pragnę mieć w gazecie.

MEFISTOFELES

2915

To drobiazg, pani, który przewidziałem,

zeznania świadków dwóch przed trybunałem

starczą zupełnie! zajmę się tym skrzętnie,

mam przyjaciela, co zaświadczy chętnie;

bardzo wytworny pan; z nim tu przyjdziemy.

MARTA

2920

Bardzo dziękuję!

MEFISTOFELES

do Małgorzaty

Panią zastaniemy?

To bardzo miły chłopiec — w podróżach obyty,

dla pań pełen atencji [192], czci niepospolitej.

MAŁGORZATA

Wstydem się spalę, lica zapłoną szkarłatem.

MEFISTOFELES

2925

W krasie [193] swej stanąć możesz bez wstydu przed światem.

MARTA

Za domem moim jest wirydarz [194] mały,

tam dziś wieczorem będziemy czekały.

ULICA

Faust, Mefistofeles.

FAUST

I cóż? więc jakże? jakież wieści?

MEFISTOFELES

Brawo! Pan, widzę, płonie nie na żarty!

2930

wierę — rychło się panicz z Małgosią popieści.

Dziś wieczór spotkasz się z nią w ogrodzie u Marty.

Co to za baba kuta! ma w niej diabeł służkę,

kuplerka [195] wymarzona! stworzona na wróżkę!

FAUST

Świetnie! Nie będziem czasu tracić!

MEFISTOFELES

2935

Lecz widzisz, trzeba jej zapłacić.

FAUST

Przysługę wynagrodzić trzeba.

PrawoMEFISTOFELES

Musim zaświadczyć jak należy,

że mąż jej przeniósł się do nieba,

a zewłok jego w Padwie leży.

FAUST

2940

Więc w podróż!?

MEFISTOFELES

Wpisz się w głupców bractwo!

Świadectwo złożyć masz, nie jechać!

FAUST

Nie piszę się na to matactwo,

kiepski twój plan, trza go poniechać!

KłamstwoMEFISTOFELES

2945

O, mężu świątobliwy! Panie,

czy to raz pierwszy w twoim życiu

fałszywe złożyć masz zeznanie?

Czyliż o Bogu, świecie, o wszelkim żywiole,

o człowieku zamkniętym w wszechistnienia kole,

i dla mych uczuć szukam słów,

gdy się wspólnoty nić wysnuje

i w mgłach otchłani gubi znów,

kiedy w wszechświata szukam łonie

najdalszej w mrokach lśniącej skry,

2970

gdy ogień, który we mnie płonie,

nazwę wiecznością,

czy to też kłamstwo, czarcie gry?!

MEFISTOFELES

Lecz słuszność przy mnie!

FAUST

Dosyć! prowadź!

2975

Kto umie szpadą słów szermować,

zawsze ma rację; a więc: ty!

Chodźmy! tematu tego więcej nie poruszę —

twoja racja! przegrałem, bo ustąpić — muszę!

OGRÓD

Faust, Małgorzata, Mefistofeles, Marta. Małgorzata z Faustem, Mefistofeles a Martą spacerują na przemiany.

MAŁGORZATA

Ja wiem, pan tylko tak z grzeczności

2980

rozmową bawi mnie układnie.

Wojaże [197] uczą uprzejmości

zażywać, gdzie wypadnie.

Jeno mi to jest bardzo dziwno,

że pan rozmawiać chce z naiwną.

FAUST

2985

Ponad mądrości cenię więcej

wzrok, słowo, urok twój dziewczęcy.

Całuje ją w rękę.

MAŁGORZATA

Nie trzeba, nie! przepraszam bardzo.

Ja nie mam ręki gładkiej,

robotą ręce me nie gardzą,

2990

z mej woli — z woli matki.

Przeszli.

MARTA

Więc wy tak, panie, zawsze w drodze?

MEFISTOFELES

Ciągle ku innym, nowym krajom

pcha zawód, obowiązki gnają;

czasem ta zmiana boli srodze.

MARTA

2995

SamotnośćW latach młodzieńczych łatwiej sami

dajemy sobie radę w świecie,

lecz kiedy starość już za drzwiami —

samotność gniecie, bardzo gniecie,

lecz pewno sami o tym wiecie.

MEFISTOFELES

3000

Ze zgrozą czasem myślę o tem.

MARTA

Za wczasu zmieńcie się, bo potem…

Przeszli.

MAŁGORZATA

Co z serca — z myśli! mówię śmiele,

choć słowa me prostacze,

przyjaciół ma pan mądrych wiele,

3005

cóż ja tam przy nich znaczę.

FAUST

Wierzaj, nadobna [198], to, co zwą mądrością,

zbyt często jest szalbierstwem [199] i próżnością.

MAŁGORZATA

Czy tak?

FAUST

Doprawdy: skromność, cnota

3010

nie umie sycić się swym czarem;

pokora, ufność i prostota

największym są przyrody darem.

MAŁGORZATA

Panu wciąż nowość myśl odmienia,

ja mam dość czasu na wspomnienia.

FAUST

3015

Pani samotna?

MAŁGORZATA

Tak; gospodarstwo jest nieduże,

lecz wszystko trzeba zrobić samej

więc tak po prawdzie w domu służę.

rozkazy spełniam mamy,

3020

mamusia bardzo drobiazgowa!

A już jeżeli o tym mowa:

skąpić nie musim! — mamy własny kątek

wielu by z nami los swój zamieniło;

ojciec zostawił dość ładny majątek:

3025

domek z ogródkiem; schludnie tam i miło.

Obecnie spokój mam po prawdzie duży.

siostra umarła, a brat w wojsku służy.

A z tą siostrzyczką miałam wiele żmudy [200].

lecz po raz drugi poniosłabym trudy

3030

z radością: — słodka dziecina, kochana!

FAUST

Anioł, gdy w ciebie podana.

MAŁGORZATA

Samam to dziecko wychowała

po ojca śmierci narodzone,

mamusia ciężko chorowała,

3035

myślałam — wszystko już stracone;

mama nie mogła karmić wcale

i tak się przy mnie wychowało,

i rozwijało się wspaniale

na mleku z wodą; już się śmiało,

3040

zaczęło chodzić, paplać — wierzcie,

maleństwa nigdy nas nie nużą

— to dziecko właściwie moje.

FAUST

Cichego szczęścia miałaś dużo.

MAŁGORZATA

Ciężkie przeżyłam z siostrą znoje:

3045

w nocy, by zawsze mieć ją blisko,

przysuwałam ją z kołyską

do swego łóżka: praca trudzi,

usypiam prędko — już mnie budzi.

już wstawaj, karm ją, kładź przy sobie,

3050

już płacze, chodź z nią po komnacie.

— Czasem płakałyśmy tak obie;

rano w domowym już kieracie —

to pranie, na targ znów iść trzeba.

przynieść jarzyny, mięsa, chleba —

3055

znów gotuj — i tak do wieczora,

to samo jutro, co i wczora:

tak, tak, mój panie, znój był srogi,

lecz za to jakiż spokój błogi,

gdy się tak dzień przepracowało,

3060

jak smakowało, jak się spało.

Przeszli.

MARTA

Biedne niewiasty! czyż jest sposób

na starokawalerstwo? nie!

MEFISTOFELES

Więcej podobnych pani osób,

a byłoby z nami źle.

MARTA

3065

Czy pan wciąż lata za czymś nowem? —

a może pan związany słowem?

MEFISTOFELES

Przysłowie mówi: szczęście to rodzina.

ognisko własne i miłość żonina.

MARTA

Chętki nie zaznał pan w swym życiu całem?

MEFISTOFELES

3070

Właściwie wszędzie mile czas spędzałem.

MARTA

Rzec chciałam: miał pan zamiary uczciwe?

MEFISTOFELES

O, z niewiastami żarty niegodziwe!

MARTA

Ach, nie rozumie mnie pan?

MEFISTOFELES

To mnie rani,

3075

rozumiem jedno — żeś grzeczna, o, pani!

Przeszli.

FAUST

Mówisz — poznałaś, kto ku tobie kroczy,

gdy z towarzyszem weszliśmy w podwoje?

MAŁGORZATA

Wszak zauważył pan: — spuściłam oczy.

FAUST

I wybaczyłaś mi natręctwa moje

3080

z onegdaj, pomnisz, gdy u bram kościoła

ujrzałem ciebie, ujrzałem anioła?

MAŁGORZATA

Wtedy to siebie zapytałam drżącą,

jak to się stało? przecież nigdy o mnie

nikt nigdy mówić nie mógł, iż wyzywająco

3085

stroić się pragnę lub noszę nieskromnie:

cóż we mnie było, pytałam w obawie,

co mogło mówić o mojej złej sławie?

Rzecz najdziwniejsza dla mnie, chociaż pewna:

żalić się siła wzbraniała nieznana —

3090

MAŁGORZATA

w dalszym ciągu

Kocha — nie kocha — kocha — nie kocha —

zrywa ostatni płatek; z słodką radością

kocha mnie

FAUST

Tak, lube dziecię! Słowem tym rozpocznij

3105

swe nowe życie w tej kwiatów wyroczni:

on kocha ciebie, czy wiesz, co to znaczy?

on kocha ciebie — tak! już nie inaczej!

Bierze jej ręce.

MAŁGORZATA

Drżę cała!

FAUST

Nie drżyj! niechaj w oczu mowie,

3110

niech w tym uścisku rąk cichszym od cienia

cud niewymowny serca się wypowie:

wielkie oddanie, rozkosz współistnienia,

bezmiar uczucia błękitny, daleki,

co dnie żywota słońcem opromienia

3115

i już do końca — na wieki — na wieki!

Małgorzata żegna go uściskiem ręki — zrywa się, wybiega, Faust trwa chwilę w zamyśleniu — idzie za nią.

MARTA

wchodzi

Zapada noc.

MEFISTOFELES

Już na nas czas.

MARTA

PlotkaChętnie bym, mili, zatrzymała was,

lecz trudno, w ciągłym żyjem swarze,

3120

sąsiedzi straszni to plotkarze!

nic, jeno śledzą wciąż przez cale dnie,

a jak, a skąd, a co, a gdzie,

jakby wdzięczniejszej nie mieli roboty,

jak brać swych bliźnich w omowne obroty;

3125

cała ich radość, Boże ty mój słodki,

zbierać, hodować i wypuszczać plotki.

Gdzież nasza parka?

MEFISTOFELES

O, tam, zakręt mija,

gruchają sobie!

MARTA

3130

Młodzieniec jej sprzyja.

MEFISTOFELES

A ona jemu — tak się zawsze splata

i splatać będzie aż po koniec świata.

ALTANA

Małgorzata, Faust, Marta, Mefistofeles. Małgorzata wpada do altany — skrywa się za drzwiami — palec na wargach, patrzy przez szczelinę.

MAŁGORZATA

Idzie!

FAUST

wchodzi

A tuś mi! szukam małej,

3135

a ona tu!

Całuje ją.

MAŁGORZATA

obejmuje go — oddaje pocałunek

Kocham cię, drogi, z duszy całej!

Mefistofeles puka.

FAUST

zły

Kto tam?

MEFISTOFELES

Przyjaciel!

FAUST

Zwierzę!

MEFISTOFELES

3140

Na nas czas!

MARTA

wchodzi

Już bardzo późno.

FAUST

Czy mogę odprowadzić was?

MAŁGORZATA

Nie, nie! Idź sam! Matka by zaraz do sumienia…

FAUST

Więc muszę iść już? — do widzenia!

MARTA

3145

Adiu [201]!

MAŁGORZATA

Do zobaczenia!

Faust i Mefistofeles wychodzą.

MAŁGORZATA

Boże! Cóż on pomyśli o mnie,

drżę przed nim jak schwytany ptak

i odpowiadam nieprzytomnie,

3150

na wszystko mówię: tak!

Jak dziecko stracham się i trwożę,

a on — cóż we mnie widzieć może?

Wychodzi.

JASKINIA W LESIE

Faust, Mefistofeles.

FAUST

sam

Dałeś mi wszystko, o, duchu potężny,

O co prosiłem. W tajemne ogniska

3155

wzrok skierowałeś, wzrok mój niebosiężny,

I tam ujrzałem cud przyrody z bliska:

i panowanie dałeś mi nad światem,

poczucie siły, poczucie użycia,

iż mogłem stać się powiernikiem, bratem

3160

i słyszeć bicie serca w piersi życia!

Szeregom przemian nakazałeś oto,

aby przed wzrokiem mym przeszły w pochodzie

i pozwoliłeś, bym ducha tęsknotą

poznał mych bliźnich w krzach [202], ogniu i wodzie.

3165

A jeśli burza uderzy szalona

o rozjęczoną czarną lasu ścianę,

jeśli grom runie w kłąb zbitego łona

i strzaska dębu gałęzie rozwiane,

a on w upadku niezbłagany, srogi,

3170

obala w wichrów zaplątany chórze

drzewa bliźniacze w dno śmiertelnej trwogi,

i echo huku góra rzuci górze —

i idzie jęk ten, to burzy wołanie

przez ziemię całą, w wieczności otchłanie —

3175

wtedy mnie wiedziesz w cichych jaskiń łono

i każesz spojrzeć w swoje własne lice

i własną duszę poznać nieskończoną,

jej ból i radość — sny i tajemnice.

Wtedy przed okiem moim księżyc wstaje,

3180

ziemię okrywa kojącą poświatą

i ożywają przeszłości rozstaje,

drzwi otwierają się ku wszystkim światom,

mrok ócz umarłych kirem nie zasłania

w wielkiej godzinie myśli i poznania.

3185

A jednak baśnią ludzka doskonałość,

widzę to jasno w tej chwili upojnej,

gdyś mi dał boskie dojrzenie [203] i źrałość [204]

i wraz [205] pchnął w lęku odmęt niespokojny.

IroniaZa towarzysza i za powiernika

3190

wieczną ironię mam, wyrzut sumienia,

co zimnym wzrokiem czyny me przenika

i twe owoce w szary popiół zmienia.

On to czarami z pamięci wyłania

postać barwioną marzeniami skrycie.

3195

Tak żyję w kręgu wiecznego wahania:

żądza mnie spala i kusi użycie.

MEFISTOFELES

wchodzi

No — może dość już ukrywania;

przez jakiś okres można — owszem,

lecz dłużej życie samo wzbrania

3200

i każe tęsknić za czymś nowszem!

FAUST

Czyż nic lepszego nie masz do roboty,

jak [206] dręczyć mnie codziennie?

MEFISTOFELES

Przeszkadzać nie mam ci ochoty,

zwłaszcza żeś ciągle zły niezmiennie.

3205

Miły towarzysz z ciebie! — Bracie!

wciąż strzec się trzeba — stać na czacie,

co cię umęczy, co zamroczy —

jak pies trza patrzeć w pańskie oczy.

FAUST

Oto właściwy tenor [207] mowy!

3210

Mamże dziękować za udręki?

MEFISTOFELES

Cóż byś ty, synu mój globowy [208],

bez mej pomocnej czynił ręki?

Jakżebyś żyć potrafił?! Z mrzonek

imaginacji wybuchowej

3215

zleczyłem cię w ów piękny dzionek,

w który, sam sobie będąc katem,

chciałeś się żegnać już ze światem;

a waść się teraz w norze chowa

jak gacek [209], lelek [210] albo sowa;

3220

mchem i pleśniami karmisz ducha

jak gad obmierzły lub ropucha:

ach, pozazdrościć cnej osobie,

wciąż doktor pokutuje w tobie.

FAUST

Gdybyś zrozumiał, jakie życia siły

3225

na tej pustelni we mnie się zrodziły,

gdybyś mógł pojąć! — gniew by diablej mości

imał [211] się srogi — gniew pełen zazdrości.

MEFISTOFELES

O, wielkie szczęście — nadświatowe!

na rośnej nocy złożyć głowę,

3230

ziemię i niebo wziąć w ramiona

i u bożego spocząć łona;

miąższ ziemi przeczuć nieświadomie,

dni genezyjskie w ich ogromie;

użyć w poczuciu sił, w ich dumie —

3235

lecz co? sam dobrze nie rozumiem;

to znów miłosnym rozemdleniem

rozpłynąć się w wszechświecie cieniem,

znika syn ziemi w snów rozmachu,

a potem — intuicji gmachu

3240

gest niechlujny

jak, już nie powiem, zamknąć drzwi!

FAUST

Precz, obrzydliwcze!

MEFISTOFELES

A — nie dogadza ci?

W tym rzecz!

3245

CnotaO tak! z słusznością mówisz: „precz”!

Często cnotliwe uszka parzy,

o czym cnotliwe serce — marzy!

Sądzisz, że zazdrość widzisz we mnie?!

Okłamuj siebie — to przyjemnie!

3250

O — kłam przed sobą — kłam nadzieje!!

Zresztą — nie wytrwasz tutaj długo,

już się stanowczość twoja chwieje,

trwogi i strachu nędzny sługo!

Lecz dosyć! — Luba twa panienka

3255

samotnie, tęsknie spędza czas

i wypatruje u okienka,

czyli nie zoczy [212] nas.

Najpierw twa miłość tak wezbrała

jak wiosną zalew rzek,

3260

gdy lubą siła fal porwała,

strumyczek zmalał — suchy brzeg.

Zamiast królować tutaj w lesie,

raczej — ukoić tęskny żar! —

niech wielki pan w jej domek wniesie

3265

miłosny, wdzięczny dar.

Biedactwo małe liczy chmury —

jedna za drugą w dale mknie,

tam poza smutne. miejskie mury…

samotne noce, puste dnie —

3270

i jeno [213] śpiew ten: „gdyby ptaszkiem,

skrzydlatym ptaszkiem chwilę być”

snuje się pod gontowym daszkiem,

by się z powrotem w sercu skryć!

Dzień jeden — w nagłym zweseleniu!

3275

Dzień drugi — deszczem łez owiany!

Dzień trzeci — w głuchym drżeniu!

A każdy tobą rozkochany!

FAUST

Żmijo podstępna!

MEFISTOFELES

Już w potrzasku!

FAUST

3280

Przeklęty! mowa twa zbyt śmiała!

jej pierś ogrzeje mnie słoneczna!

Niedole jej i dolę znam:

jestem wędrowcem i banitą,

co w parną noc niesamowitą

3310

u zatrzaśniętych stoi bram.

Jak strumień burzą rozszalały

rwałem przez góry, bory, skały

w przepaści straszne dno;

ona w ufności bożej stała

3315

na wonnej hali cicha, biała,

niebieskie za nią tło.

Mały jej świat w tych ścianach chaty,

lecz jakże wdziękiem przebogaty,

a ja skradałem się jak wróg.

3320

Sam nad otchłanią czarną wiszę,

zabrałem spokój jej i ciszę,

przeto mną wzgardził Bóg.

Piekło — już znam do ciebie drogę!

Szatanie — skróć mój czas i trwogę!

3325

Co stać się ma, niech zaraz stanie się!

Biorę na siebie los bezwiednej,

niechaj w przepaści legniem jednej:

los jeden jej i mnie!!

MEFISTOFELES

O, jakże wrze i kipi wrzątek!

3330

Do niej! — by prędzej smutek szczezł [215]!

Tam, gdzie dopiero jest początek,

rozumek ludzki mówi: kres!

Odważni żyją! Życie z nami!

Wszakżeś co nieco przediablony,

3335

a nic głupszego na tej ziemi

jak diabeł zrozpaczony!

KOMNATKA MAŁGORZATY

Małgorzata.

MAŁGORZATA

sama; przy kołowrotku

Miłość, SamotnośćSpokój mój przeminął,

w sercu płomień burz,

nie zaznam spokoju

3340

nigdy, nigdy już.

Gdzież mój ukochany?

cóż z szukania prób?

cały świat bez niego

czarny, zimny grób.

3345

Płonie moja głowa,

w myślach wir i szał,

szczęście i pogodę

ranny wicher zwiał.

Patrzę przez okienko,

3350

szkoda moich ócz:

serce, moje serce,

pustki ty się ucz.

Puste moje życie,

pusty jest mój dom;

3355

przejechał wodami

z ukochanym prom.

Jego chód wyniosły

i postaci czar,

uśmiech ust prześliczny,

3360

oczu jego war,

mowa jego — pienia

wenecjańskich bark,

uścisk jego dłoni,

słodycz jego warg!

3365

Spokój mój przeminął,

w sercu płomień burz,

nie zaznam spokoju

nigdy, nigdy już!

PocałunekPiersi moje tęsknią,

3370

moje piersi drżą,

bez jego pieszczoty

usychają, mrą.

Przy nim mego życia

ostateczny schron;

3375

przecałować życie!

Przecałować zgon!

OGRÓD MARTY

Małgorzata, Faust, Mefistofeles.

MAŁGORZATA

Wybacz, Henryku —

FAUST

Powiedz proszę.

MAŁGORZATA

Dawno się już z myślami noszę,

3380

czy się zapytać, jak twa sprawa

z religią — jesteś grzeczny

i dobry człowiek, i serdeczny,

Miłość, Religialecz w tym względzie na niedowiarstwo coś zakrawa.

FAUST

Daj temu spokój! Znasz mnie przecie,

3385

wiesz, jak cię kocham, drogie dziecię,

a już gdy kocham — oddam krew i życie!

Bez pragnień duch się próżno biedzi!

Nie chodzisz na mszę ani do spowiedzi,

3395

Wierzysz ty w Boga?

FAUST

A któż bez wykrętów

rzec może śmiele: Tak! ja w Boga wierzę!

Kapłan czy mędrzec odrzeknąż ci szczerze?

Mogąż powiedzieć: tak czy nie?

MAŁGORZATA

3400

Nie wierzysz w Boga!

FAUST

BógNie chciej mnie źle rozumieć, wysłuchaj mnie, droga!

Któż nań imieniem zawoła?

Któż Go ogarnąć zdoła

i rzec: ja w Boga wierzę?!

3405

Któż się ośmieli,

zważy, rozdzieli —

by rzec: ja weń nie wierzę?!

On — wszechogarniający,

On — wszechpodtrzymujący,

3410

czyż nie ogarnia zarazem mnie, ciebie

i samego siebie?!

Nad nami dale błękitnieją,

pod nami twardy ziemski glob,

nocą się wieczne gwiazdy śmieją

3415

jak złote ziarna wsiane w strop.

Patrzą me oczy w twoje oczy —

oto ku sercu i ku myślom

wieczność się święta garnie, tłoczy —

tajemne znaki w mgle się kryślą —

3420

i cały bezmiar sił wszechświata

świetlistym skrzeniem cię oplata —

już tęczą przed tym wzrokiem legł;

Wiara, Słowonapełń swe czucie aż po brzeg

i nazwij to przed wiary progiem

3425

miłością! szczęściem! sercem! Bogiem!

Ja nazwy nie mam na to!

Uczucie to najwyższa władza,

a nazwa to czczy dym,

który świetlistość ćmi, zaczadza.

MAŁGORZATA

3430

Z radością słucham twojej mowy;

ksiądz także tak mniej więcej mówi,

jeno innymi słowy.

FAUST

Pod tym słonecznym, ziemskim niebem

tak samo każde serce powie, każde na sposób swój,

3435

więc i ja w swojej mówię mowie.

MAŁGORZATA

Upajam się słów twoich winem,

lecz jest w nich to, czego nie słyszysz:

nie jesteś ty chrześcijaninem…

FAUST

Dziecino…

MAŁGORZATA

3440

I jeszcze jeden ból ci zdradzę:

czemu on ma nad tobą władzę?

czemu ty z nim się towarzyszysz?

FAUST

Z kim?

MAŁGORZATA

Z człowiekiem, który chodzi z tobą;

3445

czy wiesz co o nim? czy go znasz?

ja lęk przed jego mam osobą,

to człowiek zły i złą ma twarz!

Serce powtarza, wciąż ostrzega:

to człowiek zły i zły kolega.

FAUST

3450

Nie lękaj się go, moja mała!

MAŁGORZATA

Od czasu, gdym go wtedy tu poznała,

obecność jego boli mnie i trwoży;

ja, która w ludziach zawsze dobro widzę,

tego człowieka z duszy nienawidzę;

3455

na ciebie z dnia na dzień działa coraz gorzej!

Gdy stoi przy mnie, jakiś głaz mnie gniecie;

że się z nim wdajesz, pełnam jest rozpaczy;

jeśli go krzywdzę, niech mi Bóg wybaczy.

FAUST

Takie kaduki [216] bywają na świecie.

MAŁGORZATA

3460

PrzeczucieNie chciałabym z nim żyć pod jednym dachem!

ilekroć wchodzi, przejmuje mnie strachem:

zawsze z drwinami i zawsze zę złością,

a nigdy z sercem, prostotą, szczerością.

Spode łba patrzy jakoś chytrze, wrogo —

3465

tacy pokochać nikogo nie mogą;

przeczuwam franta [217] w nim i łgarza!

W twoich ramionach tak słonecznie

i tak swobodnie, i bezpiecznie —

jego obecność serce moje zmraża.

FAUST

3470

Przeczucia twoja myśl powtarza.

MAŁGORZATA

Tak lękiem jestem spętana,

że gdy się do nas zbliża,

nie wiem, czy kocham, czym kochana —

myśl trwogą się naniża —

3475

gdy na mnie wzrok swój zły wyszczerza,

to zapominam słów pacierza;

ty pewno też tak czujesz.

FAUST

To antypatia.

MAŁGORZATA

Iść już muszę.

FAUST

3480

Czyż nigdy prośbą cię nie wzruszę?

Tak pragnę chwilę przemilczeć z twym śnieniem

i kochającym objąć cię ramieniem —

serce me stopić z twoim — w duszę wtopić duszę.

MAŁGORZATA

MatkaAch, gdybym, widzisz — w domu spała sama,

3485

drzwi byłyby otwarte, nie zamknięta brama.

Lecz, wiesz, matka śpi ze mną, sen ma bardzo lekki,

lada szmer ją przebudzi: otwiera powieki,

a gdyby nas we dwoje ujrzała! O, wstydzie!

żyć bym nie potrafiła w tak strasznej ohydzie!!

FAUST

3490

Na to jest rada, mój aniele,

oto jej trzeba w napój wlać

trzy krople tego: całkiem śmiele,

a będzie twardo spać.

MAŁGORZATA

A co to jest? — czy tak się godzi?

FAUST

3495

Nic jej to, miła, nie zaszkodzi!

MAŁGORZATA

Niczego odmówić ci nie zdolę [218]

w tym miłującym dziele;

coś mnie przymusza pełnić twoją wolę,

choć mogę tak niewiele.

Wychodzi.

MEFISTOFELES

pod maskę tak się wejrzeć stara!

3525

Więc dzisiaj będzie po harapie [221]?

FAUST

3535

To wszystko z tej pańskości przecie;

a gdzie jest dwoje, tam jest trzecie,

to już tak bywa — na tym świecie.

MAŁGORZATA

Co ty powiadasz?

HALSZKA

Nie żałuję,

3540

nic nie żałuję, sama chciała!

ciągle się z drabem swym swędrała [222]

— jak cień się za nim, bywa, snuje:

przechadzki, tańce i zabawy

przez tyle nocy, tyle dni,

3545

a ino [223] aby zażyć sławy,

że to jest pierwsza w całej wsi:

a on wciąż znosi jadło, wino

i baraszkuje wciąż z dziewczyną —

a ona dufna w siebie, śmiała

3550

— bezwstydny zatraceniec —

z śmiechem podarki przyjmowała —

no, i na kołku zawisł wieniec [224]. —

MAŁGORZATA

Biedna dziewczyna!

HALSZKA

Co? żałować?

3555

Nie! — to my musimy pracować?

Nas matka nie wypuszcza z domu

— siedź jedna z drugą przy kądzieli!

a ona idzie po kryjomu —

czasem pół nocy przesiedzieli

3560

z gaszkiem to w sieni, to na przyzbie [225],

a nigdy w domu! nigdy w izbie!

Jaka zasiadka, taki łup!

Pewnie, że szatę wdziać pokutną

po kozaczeniu trochę smutno!

MAŁGORZATA

3565

Powinien wziąć z nią ślub.

HALSZKA

Nie głupi! Szwarny [226] — to w okolu [227]

inną dziewczynę znajdzie snadnie [228],

a zresztą — szukaj wiatra w polu!

MAŁGORZATA

A to nieładnie!

HALSZKA

3570

KaraChoćby ją zechciał jej kochanek,

my się rozprawim z kochaneczką;

chłopcy jej zerwą z głowy wianek,

a próg jej obsypiemy sieczką.

Wychodzi.

MAŁGORZATA

zmierza do domu

O, jakżem łatwo przewinienia

3575

dziewczęce potępiała —

starczył mi drobiazg, ba, cień cienia,

skaza nieznaczna, mała,

już mnie raziło to, gniewało —

z wyśmiewem i pogardą

3580

mówiłam: „grzesznaś” i szłam śmiało,

podnosząc głowę hardo!

Dziś by mi szukać trza pociechy

za własne winy, własne grzechy;

lecz jestże winą, co miłością

3585

jest, szczęściem jeno i radością?

ZAUŁEK

Małgorzata.

We wnęce muru obraz Matki Boskiej Bolesnej, przed obrazem kwiaty w dzbankach.

MAŁGORZATA

stroi kwiatami obraz

Matka Boska, ŁzyPrzed tobą stoję

grzeszna i drżąca,

spójrz na mnie, Matko!

O, Bolejąca!

3590

Miecz w twojej piersi,

Matko Jedyna!

Patrzysz na męki

swojego Syna!

„Ojcze w niebiesiech [229]”

3595

szepczą Twe wargi —

ukój mą boleść,

Usłysz me skargi.

Takam zstrachana

i taka biedna —

3600

Matko Bolesna,

Ty wiesz to jedna!

Wieczny ból we mnie,

ból za mną, ze mną —

oczy spłoszone

3605

już się nie zdrzemną.

Samotna jestem

i przeto płaczę —

łzami dróg nędzę

skraplam i znaczę.

3610

A w Twoim sercu

rany wieczyste —

a na Twych kwiatach

łzy me rzęsiste.

Rwałam je tobie

3615

w dzisiejsze rano,

godziną wczesną

i zapłakaną.

Jeszcze złocista

nie zeszła zorza —

3620

rozpacz mnie gnała

z zimnego łoża.

Spójrz na mnie, Matko,

z gwiaździstej drogi,

ochroń od śmierci,

3625

od hańby srogiej.

Przed Tobą stoję

grzeszna i drżąca,

spójrz na mnie, Matko!

O, Bolejąca!

ULICA

Żołnierz Walenty — brat Małgosi,Faust, Mefistofeles Małgorzata, Marta; Mieszczanie. Noc. Przed domem Małgorzaty.

WALENTY

3630

Gdy się tak w knajpie tęgo piło.

siedziało, grało i gwarzyło,

koledzy, pełni już ochoty,

chwalili dziewczyn swoich cnoty.

Przy pełnej flaszy i kielichu

3635

spokojniem patrzył w głośny krąg

i uśmiechałem się po cichu

do tych wiwatujących rąk.

Jeden z drugiego się natrząsa,

ten mówi to, a tamto ów,

3640

a ja podkręcam w górę wasa

i mówię sobie: gadaj zdrów!

I biorę w garście pełny kielich

i mówię dziarsko, jak to młody,

a któż mej siostrze cnót anielich

3645

nie pozazdrości — jej urody?

— a oni mówią: rację masz!

kto co innego twierdzi: łgarz!

hura! i brzęk, i brzęk o szkło —

Zdrowie Małgosi! — toż to szło!!

3650

A teraz — włosy z głowy rwać —

palce ogryzać aż do krwi!

Gdzież się podziała dziarska brać?

już nie ma — każden jeno drwi —

tu jakieś słówko podejrzane,

3655

tam szpilkę wbije ktoś znienacka —

kto może, rozdrapuje ranę

i poszła sława w dym wojacka!

Ej! — gdybym krzyknąć mógł — kłamiecie!

i sam przed sobą rzec: nie wierzę!

3660

rozbiłbym w puch to marne śmiecie,

ejże! leciałyby paździerze!

Ktoś idzie! Zbliża się! Czuj duch!

— nie mylę się — tak! idzie dwóch!

— jeśli to on — Małgosin gach,

3665

nie wróci żywy pod swój dach!

Wchodzą Faust i Mefistofeles.

FAUST

Jak to w zakrystii światło właśnie

oliwnej lampki drżące w dali,

co mży i cichnie, pełga, gaśnie

i choć się z nagła żywiej pali,

3670

już w czyhające wsiąka ciemnie,

tak właśnie mroczno we mnie.

MEFISTOFELES

A we mnie jakaś chęć raczej łasząca,

uczucie kota, który po drabinie

na dach wychodzi — patrzy do miesiąca [230]

3675

i znów przez rynnę zwinnie się przewinie;

trochę złodziejstwa w tym i lubieżności,

oraz swoistej, rzekłbym, cnotliwości.

Już się w mych żyłach z krwią przelewa

jutrzejszy łysogórski gon,

3680

noc czarodziejska we mnie śpiewa

melodią nietoperzych błon.

FAUST

Kiedyż się wzniesie skarb ku górze,

który rozbłysnął tam przy murze!

MEFISTOFELES

Ach, będziesz mógł wydobyć sam

3685

kociołek z ziemi stary.

Spojrzałem kiedyś tam:

talary — bite talary!

FAUST

Ni dyjademu, ni pierścienia

dla lubej mojej przystrojenia?

MEFISTOFELES

3690

Widziałem, zanim zapiał kur,

w kociołku pereł suty sznur.

FAUST

To bardzo dobrze — wstyd mi broni

tak bez podarków chodzić do niej.

MEFISTOFELES

Toć nie powinno serca chmurzyć,

3695

można za darmo czasem użyć.

— Lecz teraz — gdy tak gwiazdki mżą

i pięknie niebo stroją,

do reszty już odurzę ją

moralną piosnką moją.

3700

śpiewa [231] — przygrywa na gitarze

Seks, MałżeństwoO, Kasiu moja, powiedz mi,

co u kochanka szukasz drzwi

godziną tak poranną.

Chętnie on Kasiu wpuści cię,

3705

lecz z wypuszczeniem będzie źle,

nie wrócisz, Kasiu, panną!

Więc, Kasiu słodka, rozważ to;

Kasia nie słucha, kocha go,

więc: dobrej nocy w łóżku!

3710

Ej, Kasiu, przestrzegałem cię,

stokrotnie pewniej kochać się

z pierścionkiem na paluszku!

Walka, ŚmierćWALENTY

wpada

Gruchać przyszedłeś, szelmo, tu?

Patrzcie no gaszka [232]! — drań, sobaka!

3715

Wpierw z instrumentem do diabłów stu!

teraz się wezmę do śpiewaka!

MEFISTOFELES

Gitara pękła — gra skończona!

WALENTY

Teraz się po łbach będziem prać!

Ty albo ja, ktoś z nas tu skona.

MEFISTOFELES

do Fausta

3720

Doktorze! nie uciekać — stać!

tu do mnie! — już się składa,

mądrze się jeno trzeba brać —

zaczynać! z pochwy szpada!

WALENTY

Odparuj!

MEFISTOFELES

3725

Już!

WALENTY

Ten cios…

MEFISTOFELES

I ten!

WALENTY

Moc czarcia! Mdleje dłoń!

MEFISTOFELES

do Fausta

Uderzaj!!

WALENTY

pada

3730

MEFISTOFELES

Wieczny mu sen!

Doktorze, szpadę skłoń!

A teraz w nogi! Trzeba umknąć zaraz,

zanim się zbiegnie ciekawskich czereda [233]:

3735

z policją jeszcze mniejszy jest ambaras [234],

lecz z klątwą raz — dwa uporać się nie da.

Wychodzą szybko — tłum się zbiera.

MARTA

w oknie

Gwałtu! ratunku!

MAŁGORZATA

Światła dajcie!

MARTA

jeszcze w oknie

Bójka, ratunku! Przybywajcie!

TŁUM

3740

Tu już zabity jeden leży!

MARTA

wychodzi z domu

Zbrodniczy popełniono czyn!

MAŁGORZATA

wychodzi z domu

Kto to?

TŁUM

Twej matki syn!

MAŁGORZATA

Ratuj mnie, Chryste, z złej obierzy [235]!

WALENTY

3745

Umieram! — to niedługie słowo!

a krótsza jeszcze zgonu chwilka.

Precz z łzami, z potrząsaniem głową!

Przybliżcie się — chcę rzec słów kilka!

Otaczają go wszyscy.

3750

Małgosiu moja! jeszcześ młoda —

tak jakoś wszystko… wielka szkoda…

… tak jakoś zrobiłaś opacznie —

niechże śmiertelna ta nauka

przypomni, powie ci, żeś suka!

3755

A teraz się to gorsze zacznie.

MAŁGORZATA

Bracie! Mój Boże! całyś krwawy…

WALENTY

Nie mieszaj Boga do tej sprawy!

Co się stać miało — już się stało;

źle bardzo się podziało…

3760

Najpierw się z jednym — no tak — lubisz —

i drugi przyjdzie — tak — niewiasto —

i trzeci — tuzin przyhołubisz,

aż w łoże całe wpuścisz miasto!

Gdy hańba na ten świat przychodzi,

3765

to w tajni, w mroku, w ćmie [236] się rodzi,

rękę się trzyma u jej warg,

by nie zdradziła się przedwcześnie;

tak się ją kryje wciąż obleśnie —

najchętniej skręcić by jej kark!

3770

Lecz gdy podrośnie — furda [237]! basta [238]!

w dzień biały idzie środkiem miasta!

a przecież nic nie wypiękniała,

lecz im kaprawsza — bardziej śmiała!

na rynek pcha się i w południe,

3775

gdy gwarno, rojno, strojno, ludnie,

mizdrzy [239] i puszy się obłudnie.

ProroctwoJa widzę już przedśmiertnym wzrokiem,

jak ty się stajesz hańby łupem,

jak szybkim cię mijają krokiem

3780

bliźni — w ohydzie — jak przed trupem

Niech jak choroba wstyd cię toczy,

kiedy ci ludzie spojrzą w oczy!

Ścierko! porzucisz ty złotości.

nie będziesz stawać u ołtarza:

3785

w ozdobie szat i zalotności

już do miejskiego wirydarza

nie pójdziesz — nie! Tobie ciemnica.

ukryty w zgniłej ćmie zaułek,

tam niech ci nędza czerni lica,

3790

twym miejscem szpital i przytułek!

PrzekleństwoChoć Bóg się wzruszy skargi twemi

ja cię przeklinam tu — na ziemi!

MARTA

Zamiast się modlić tej godziny,

bluźnierstwem jeno zwiększasz winy!

WALENTY

3795

Rajfurko [240] stara! gdybym mógł

zemstę swą wywrzeć na tobie —

sprościłbym [241] grzeszne szlaki dróg

i spokój znalazł w grobie!

MAŁGORZATA

Bracie! mój bracie! straszny kres!

WALENTY

3800

Żołnierz, ŚmierćZaprzestań płakać! szkoda łez!

Odchodzę — idę na boski sąd

z krwawiącą w sercu raną,

przez twoją rękę i twój błąd

na wieki mi zadaną!

3805

Bóg wydał rozkaz, żołnierz słucha,

przyjmij w Twe ręce mego ducha!

EGZEKWIE [242]

Małgorzata; Zły Duch; Tłum. Katedra. Nabożeństwo: organy, śpiew. W tłumie Małgorzata; za nią Zły Duch.

ZŁY DUCH

Jakożeś inna w swych dniach młodości,

wiary, miłości, cicha, niewinna,

przed ołtarz szła.

3810

Słodko i szczerze twoje pacierze,

jak dym kadzielny, jak wonna mgła

modrzą się, snują,

gdzie Nieśmiertelny w aniołów gronie

w niebie króluje, w gwiezdnej koronie.

3815

GrzechMałgosiu — dziecię — kędyż na świecie

serce zgubione, nieodgadnione?

Matka twa siwa, o, nieszczęśliwa!

ducha oddała Bogu.

Tyś ją zabiła, sponiewierała —

3820

ty i grzech ciała!… Nieczysta siła

matkę zabiła.

Małgosiu — krew na twym progu.

A pod twym sercem w strwożonym łonie

3845

Ukryj się! Grzechu nic nie ukryje,

umrzesz zhańbiona, wstyd cię przeżyje.

Wołasz ty — światła — wołasz — powietrza —

wzgardzonej duszy nic nie ulecza!

Biada ci!

CHÓR

3850

Quid sum miser tunc dicturus?

Quem patronum rogaturus?

Cum vix iustus sit securus.[245]

ZŁY DUCH

Błogosławieni skrywają lica —

umknie się tobie czysta prawica.

3855

Biada twej doli.

CHÓR

Quid sum miser tunc dicturus

MAŁGORZATA

Podajcie mi trzeźwiących soli!

Omdlewa.

SABAT [246]

Faust, Mefistofeles, Błędnik, Czarownice, Czarownicy, Generał, Minister, Parweniusz, Autor, Straganiarka, Proktofantazy. Zjawy: Lilith, Meduza, Serwibilis, Oberon, Tytania, orszak weselny. Łysa Góra.

MEFISTOFELES

No cóż — przydałoby ci się stylisko [247]?

Ja chętnie dosiadłbym już kozła;

3860

droga daleka — cel nieblisko.

FAUST

Jeszcze mnie krzepko niosą nogi,

sękacz [248] mi tęgi dobrze służy;

piękne widoki są z tej drogi,

więc się i wzrok nie nuży.

3865

Po pochyłościach piąć się ku szczytowi

przez skały, z których spada woda,

u stóp czar dolin — któż wysłowi!

Dzika, wspaniała gór przyroda.

Brzoza już liśćmi się zieleni,

3870

przebujne życie kipi w sośnie;

pławi się w wiośnie las radośnie —

my jedni mamyż być znużeni?

MEFISTOFELES

Mnie jakoś mróz po kościach chodzi,

noc czarna — istna sadza,

3875

księżyc niemrawo w chmurach brodzi,

wciąż drogę jakiś pień zagradza

lub skała twarda jak ze stali

omal że głowy nie rozwali;

po prostu byłby nam niezbędny

3880

przewodnik — bodaj ognik błędny;

tam właśnie u kamiennych płyt

błyszczy się błędnik: przyjacielu!

hej! — wyprowadzisz nas na szczyt!

BŁĘDNIK

Chętnie — lecz nie wiem, czy do celu

3885

dojdziecie prędko moim szlakiem,

ja bowiem płynę zygzakiem —

gdzie wiatr — tam i ja.

MEFISTOFELES

Po prostu naśladujesz ludzi?

Niech no się asan [249] dziś potrudzi!

3890

A nie — to zdmuchnę cię jak świecę.

BŁĘDNIK

Władczy twój głos — już świecę — lecę,

lecz zważcie, czarów dziś godziny!

góry szaleją, wicher wieje

i czarcie przypomina dzieje,

3895

możemy zbłądzić — nie z mej winy.

FAUST, MEFISTOFELES, BŁĘDNIK

śpiewają na przemiany

W światy czarów, snów i baśni,

które noc i mrok spowiły!

Świeć nam, ogniu, świeć najjaśniej

przez tej drogi szlak zawiły —

3900

w nieobjęty kraj — w przestrzenie!

Drzewa, drzewa i drzew cienie

pędzą, lecą, czas mijają

rzeszą gwarną i pątniczą,

góry grają, lasy grają,

3905

chrapią, wrzeszczą, trąbią, krzyczą.

A strumienie cienko smyczą

na skrzypicach kamienistych;

słyszysz szumy — słyszysz pieśni —

pól i krzów [250], i łąk rosistych?

3910

czy to podziomkowie leśni?

czy to piosenka zagubiona

tej przeszłości, co już kona?

wraca echem baśń wygrana,

zapomniana — przypomniana!

3915

Uhu! Uhu! Puchacz huczy —

stado sów się nocą włóczy,

zwołują się kruki, wrony —

cały ptasi świat zbudzony.

Spod łopuchów, patrz, ropuchy

3920

wywalają grube brzuchy,

a korzenie, giętkie łozy [251],

jak kłąb wężów, jak połozy [252]

siecią pnączy zapowiły

pnie, wykroty [253], skały, iły [254]

3925

i czyhają na wędrowca

u przepaści, u manowca;

człek się trwoży, męczy, dyszy —

aż tu nagle z mchu, z upłazu [255]

tysiącbarwne wojsko myszy

3930

skacze do twych nóg od razu.

Lud świetlaków [256] skrzy się, roi,

aż się w oczach mży i troi.

Czy stoimy, czy idziemy?

wszystko w ruchu, w wirze, w splocie —

3935

nic nie wiemy, nic nie wiemy —

drzewa, skały, świateł krocie —

jakieś duchy na przelocie —

noc się mnoży, tysięcznieje —

dziwa! czarnoksięskie dzieje!

MEFISTOFELES

3940

Chwyć się mocno mego płaszcza,

skała twarda, duża, śliska —

i spójrz teraz! spoza chaszcza

mamonowy skarb rozbłyska.

FAUST

Jakże przedziwnie mroczne dale

3945

rozkwieca odblask złotych zórz,

światło przez lasy i przez hale

przerzuca się od wzgórz do wzgórz:

wpada w przepaście uroczyste,

budzi uśpione, głuche dna,

3950

jaśniejsze wraca, przezroczyste

i snuje się jak srebrna mgła;

z nagła się stapia w mknące źródło,

znów rozpryskuje w tysiąc smug

i szarfą zbladłą i wychłódłą

3955

oplata wąskie linie dróg.

A w bliży grają światła żywe

jak struny fosforycznych lir —

sypią się iskry urokliwe

na górski szczyt jak złoty żwir;

3960

lecz słysz — lecz słysz — w górzystym łonie

drży serce — drży — od dna po czub —

wybucha pożar! góra płonie!

wyrosła jak ognisty słup!

MEFISTOFELES

Pałac Mamona [257] lśni jaskrawo —

3965

noc wielkich dziś uroczystości!

Z sutą gotują się zabawą

na przyjazd licznych gości.

FAUST

Wiatr oszalałe gna powietrze,

po twarzy smaga, tnie i siecze.

MEFISTOFELES

3970

Chwyć się skał rękami mocno,

bo cię wicher w przepaść rzuci:

iść nam trzeba przez mgłę nocną,

która zwodzi, bałamuci.

Słysz, jak wicher zrywa skały,

3975

mierzwi bory, zgniata drzewa,

znaglonego ognia grzywa,

skier zawieją świat zalewa;

a z tej mierzwy [258] płomienistej

raz po razie grom wylata,

3980

błyskawice, huki, świsty,

jakby krwawy koniec świata;

pogłos wrzawy w alarm wali,

leci szarża w tysiąc koni —

ognia!! lecą, tętnią — w dali

3985

stukot kopyt w skały dzwoni;

w dali — w bliży — w dole — w górze —

głosy — krzyki rechotliwe —

czarownice w skier wichurze

lecą żądne i chutliwe [259].

CzarownicaCHÓR CZAROWNIC

3990

Leci czarownic dziarski chór,

żółte rżyska [260] — zielony siew —

pan czarny siedzi na szczycie gór

— śpiewa — w nas kipi krew!

Przez miasta i wsie

3995

chór czarownic mknie!

Za nami! za nami! wprzód!

przez lasy — przez góry — przez swąd i smród!

GŁOS

Staruszka Baubo [261] na maciorze

w skrach płomienistych wicher porze [262]!

CHÓR

4000

4010

rana zapiekła,

spala mnie szał.

CHÓR CZAROWNIC

Droga się dłuży, droga się snuje —

cóż to za pęd! cóż to za szczęk!

widły nas bodą, miotła w zad kłuje —

4015

dziecko się dusi, brzuch matce pękł!

PÓŁCHÓR CZAROWNIKÓW

Wleczemy się wśród złomu,

a każdy z nas się biedzi —

w drodze do czarta domu

baba chłopa wyprzedzi.

DRUGI PÓŁCHÓR

z dołu

Weźcie mnie z sobą — podajcie ręce,

4035

trzysta lat idę w znoju i męce —

każdy rok płaci — każdy rok traci,

dotrzeć nie mogę do moich braci.

OBA CHÓRY

Niesie mnie miotła — dźwiga drąg —

widły unoszą w górę, w krąg —

4040

nogami wierzgaj, ręką trzep —

kto dziś nie wzleci — istny kiep [264].

PÓŁCZAROWNICA

Kuśtykam z tyłu — no i cóż,

nadążyć siostrom ani rusz!

W samotnym domu nie usiedzę,

4045

a tu na próżno nogi biedzę.

CHÓR CZAROWNIC

Pomaga nam skutecznie maść,

spódnice trza na wietrze kłaść,

a wtedy z cebra świetna łódź

— nie możesz zdążyć, to się wróć!

OBA CHÓRY

4050

Obieżym szczyt najwyższy w krąg,

wy na nas patrzcie z błotnych łąk!

o czarnoksięstwie myślcie wciąż!

Bywajcie! Chórze, w górę dąż!

Odlatują.

MEFISTOFELES

Cóż to za hałas, wrzask i ścisk!

4055

Krzyk, wycie, rechot, ryk i pisk!

Ogień i chuć — skrzy, świeci, pryska,

na czarnoksięskie mknie igrzyska!

A teraz ze mną! przy mnie stój!

Gdzie jesteś?

FAUST

z oddali

4060

Tutaj!

MEFISTOFELES

Już cię rój

latawic porwał w taniec swój!

Już ja tu sobie z tym poradzę!

Trzeba odsłonić swoją władzę!

4065

Rozstąpić się! precz! idzie mistrz!

Miejsca, sławetni!

Doktorze, tu! masz rękę moją —

trza się wydostać z dymu, z zgliszcz;

już mnie samego niepokoją

4070

te tłumy i obrzydliwości,

na to trza dużo cierpliwości.

Tam chodźmy! Nowość mnie pociąga,

choćby rodziła dziwoląga.

FAUST

Sprzeczności duchu! Na toś mnie prowadził,

4075

pełen przekory i wraz [265] roztropności,

byś mi tu nagle najpoważniej radził

opuścić czary — ostać w samotności?

MEFISTOFELES

Spójrz jeno — tutaj nie ma ścisku,

ktoś przecież siedzi przy ognisku,

4080

czyliż ci zaraz tłumu trzeba?

FAUST

Wolałbym jednak być tam w górze,

w płomieniu chmurnym i wichurze;

kędy panuje czarny książę,

jakaś zagadka się rozwiąże.

MEFISTOFELES

4085

Może i jedna się rozwiąże,

lecz nowe drogę ci zagrodzą.

Niechajże wielki świat szaleje,

no już zbyt znane, stare dzieje:

z wielkich się małe światy rodzą.

4090

Ostań na chwilę ze mną tu,

w spokoju nabierzemy tchu,

tym bardziej, że tu rojno, widzę:

stare z młodymi w zgodnej lidze,

ależ — czarownic nagich sporo!

4095

a wszystkie młode! stare za to

chętnie się odziewają szatą,

bardzo rozumnie! chętki biorą

podejść tam nieco; trudu mało,

uciechy dużo; chodźmy śmiało.

4100

A cóż za wstrętna brzmi muzyka!

Do szpiku kości drze, przenika

tak sobie wszyscy chwile szpecą;

trzeba się przyzwyczaić nieco!

No, chodź już, chodź! ja dobrze radzę —

4105

ja pójdę pierwszy — poprowadzę.

Ależ, mój drogi, toż olbrzymia przestrzeń,

— popatrz no! końca jej nie widać prawie —

a co tu tańców, pijatyki, pieszczeń,

trzeba się przecież przypatrzyć zabawie!

FAUST

4110

W jakiejże roli chcesz się tutaj dostać?

Czy weźmiesz diabła, czyli [266] maga postać?

MEFISTOFELES

Najchętniej incognito[267]! To najbardziej lubię,

lecz można się z orderem zjawić — właśnie w klubie:

podwiązki nie dostałem [268] od królewskiej żony,

4115

ale mam nóżkę końską — order tu ceniony.

Zresztą tu nawet ślimak już z mojego cienia

orientuje się dobrze, z kim ma do czynienia;

trudno się, widzisz, ukryć, swój świat swoim światem;

chodźmy! bądź panem młodym, ja będę twym swatem.

4120

do kilku obstarniejszych [269] zgromadzonych koło ogniska

A cóż wy tu robicie, dobrodzieje mili?

życzę wam szczerze, byście się zbytnio nie nudzili,

tu uciecha jest prawem i prawem swawola,

nudzić można się w domu, jeśli czyja wola.

GENERAŁ

4125

Narodom ufać? niech to piorun trzaśnie!

Zasługi? to czczy dym!

W narodach jak u kobiet właśnie,

młodość jedynie dzierży [270] prym [271].

MINISTER

Wszystko się do upadku chyli —

4130

czemu? rzecz prosta: nie ma nas!

Wtedy, gdy myśmy wszystkim byli,

wtedy był złoty czas!

PARWENIUSZ [272]

Na kim się zmełło — na kim skrupi!

Co zakazane — to popłaca!

4135

Tę prawdę tłum odrzucił głupi —

w perzynę [273] poszła nasza praca.

StarośćAUTOR

Dziś młodzież jest mądrości katem,

a dobrych książek pełne — strychy!

doprawdy, jeszcze jak świat światem

4140

nie było w młodych tyle pychy!

MEFISTOFELES

postarzał się nagle

Przyszedłem tu, lecz pełen smutku.

Sądny dzień idzie! słyszcie, głusi!

Gdy ja się kończę pomalutku

i świat się ze mną skończyć musi.

STRAGANIARKA

4145

Panowie — nie mijajcie! czemu tak z ostrożna?

niebywała sposobność — czego pragnie dusza —

kupić nie kupić — potargować można!

popatrzeć — wybrać; kupić nikt nie zmusza.

Czego nigdzie na świecie nie ma, nie dostanie [274] —

4150

tu właśnie jest — kupujcie!! Na moim straganie

nie ma ni jednej rzeczy, która bólu nie sprawiła;

ni jednej nie ma rzeczy, która kogoś nie skrzywdziła;

ten sztylet zabił wielu — z żeber się nie zśliźnie —

ten kielich — jeszcze wilgny [275] po strasznej truciźnie —

4155

oto klejnoty, kupić za nie można cnotę,

oto miecz, zdradzający wieczystą robotę

skrytobójczego mordu; czego pragnie dusza:

popatrzeć! wybrać! kupić nikt nie zmusza!

MEFISTOFELES

Źle coś pojmujesz czasy współczesne, ciotuchno,

4160

co do towaru twego — owszem, w tym masz rację,

lecz przestarzałą mocno, toż to samo próchno!

nowe czasy! — więc nowe potrzebne sensacje.

FAUST

Czy ja się mylę? — zdaje się,

tu istny jarmark w lesie.

MEFISTOFELES

4165

Wszystko się w górę zbitą tłoczy zgrają.

Sądzisz, że ty pchasz?! nie! to ciebie pchają!

FAUST

Kto to?!

MEFISTOFELES

Przyjrzyj się dobrze: Lilith [276] pięknowlosa!

FAUST

Kto?

MEFISTOFELES

4170

Lilith Adamowi dana przez niebiosa,

żona pierwsza przed Ewą. — Radzę ci, zmruż oczy,

by nie złowiła źrenic na sidła warkoczy.

Na kogo rzuci urok włosów swoich cudem,

ten spod władzy okrutnej wychynie się z trudem.

FAUST

4175

A oto, widać, w tańcu chyba przerwa krótka —

siedzą jedna przystarna, ale druga młódka.

MEFISTOFELES

Dziś się nie nuży nikt! Czas opętany!

Już się poczyna! Chodźmy w tany!

FAUST

tańczy z młodą

Wiesz, śniło mi się, piękna ma,

4180

że w słonku ślicznie jabłoń płonie,

a na gałęzi jabłuszka dwa

kusiły — wylazłem po nie!

NADOBNA

Już w raju jabłka was kusiły,

tę chętkę waszą znam.

4185

Strasznie się cieszę, panie miły,

że to i ja jabłuszka mam.

MEFISTOFELES

tańczy ze starq

Wiesz, śniło mi się, stara ma,

żem wierzbę widział rozłupaną,

w nią……………………….[277]

4190

zbudziłem się aż rano.

STARA

Pięknie się kłaniam końskiej nóżce —

słodki to sen był, panie mój,

bądź pewien, zawsze twojej służce

będzie smakował………………….

PROKTOFANTAZY [278]

4195

Przeklęty tłumie! przeklęta gra!

Tak długo wykładałem wam to w trudzie,

że duch gliniane nogi ma,

a wy tańczycie tu jak ludzie!

NADOBNA

tańczy

Po cóż on przyszedł na nasz bal?

FAUST

tańczy

4200

Bo, widzisz, byłoby mu żal,

gdyby go nie mógł skrytykować,

nic nie istnieje dlań — czego nie widzi;

a jeśli czegoś nie może zmiarkować [279],

to albo milczy, albo-li wyszydzi.

4205

Gdybyście jednak tańczyli,

tak jakby on wam grał,

usprawiedliwiłby łaskawie

i taniec wasz, i szał;

nawet by rzekł, żeście wspaniali,

4210

gdybyście mu się w pas kłaniali.

PROKTOFANTAZY

Jeszczeście tutaj! — Niesłychane!

Zniknijcie przecie — nie ma was!

To mrzonki jeno są pijane!

Czym dla was przestrzeń i czym czas?

4215

To prawda — w zamkach ponoć straszy,

lecz siły to nieznane!

Kiedyż wymiotę z świadomości waszej

te bzdury niesłychane?!

NADOBNA

Przestanie waćpan wreszcie nudzić.

PROKTOFANTAZY

4220

Niechże mnie ktoś tu z was posłucha —

duchy! Nie lubię despotyzmu ducha,

co czysty rozum może zbrudzić!

Tańczą bez przerwy.

Na nic dziś słowa i dorady [280];

4225

podróży się nie zrzeknę przeto —

czas przyjdzie! O, dam ja rady

i diabłom, i poetom!

MEFISTOFELES

Czekajcie chwilę — wnet się mędrzec znuży

i po pijawki pójdzie do kałuży,

4230

a gdy mu z zadu wysączy się jucha [281],

z duchów wyleczy się — i z ducha!

do Fausta, który wycofał się z kręgu tańczących

Czy ona w tańcu się zmęczyła

czy ciebie zabolał krzyż?

FAUST

4235

Ach — podczas śpiewu wyskoczyła

z jej ust czerwona mysz.

MEFISTOFELES

To drobiazg! żeby chociaż szara —

doprawdy schadzki szkoda!

FAUST

A potem…

MEFISTOFELES

4240

Co?

OmenFAUST

Przedziwna mara —

dziewczyna blada, młoda,

przeszła koło mnie powolutku,

pełna cichego w sobie smutku;

4245

w kolanach jakoby spętana,

a w oczach — jakby czegoś prosi,

nieznana, a wraz przecież znana —

to widmo jest Małgosi!

Spójrz — ona — tam — idzie.

MEFISTOFELES

4250

To, co dojrzałeś w sennym zwidzie

ócz niewidzących majaczeniem —

jest omamieniem, śladem, cieniem;

niedobrze spotkać to widziadło!

Na kogo jej widzenie padło,

4255

temu zastyga w żyłach krew,

w kogo wzrok wwierci, wznosząc brew,

ten się od tego jej spojrzenia

powoli w twardy kamień zmienia:

to Meduza [282]!

FAUST

4260

Zaiste — oczy szklane jak u zmarłej,

których miłosne palce nie zawarły;

lecz to jej piersi, to Małgosi lica!

To ona! ona — z mroków się wyświeca [283]!

MEFISTOFELES

To właśnie czarów mocą jest nieznaną:

4265

wszyscy w niej widzą swoją ukochaną.

FAUST

O, rozkosz czuję i zarazem trwogę,

oczu oderwać nie zdolę [284], nie mogę;

a jakże zdobi jej łabędzią szyję

czerwony sznurek, co się wkoło wije,

4270

tak wąski, że się ostrzem brzytwy zdaje.

MEFISTOFELES

I ja go widzę stąd, i rozpoznaję;

— strach dodam jeszcze twoim własnym strachom:

może swą głowę nosić i pod pachą —

to właśnie ślad jest cięcia Perseusza [285].

4275

Wiecznym szaleństwem obąkana dusza!

Chodź! — już się wyzbyć tych majaczeń radzę,

chodź! — tam na wzgórek ciebie wyprowadzę,

festyn tam istny — śmiechu, gwaru tyle;

ten gmach olbrzymi, jeśli się nie mylę,

4280

to teatr!

SERWIBILIS [286]

Tak! w istocie tak!

Zaraz poczęcia damy znak;

siódmą dziś sztukę odgrywamy,

taki dosiódmy zwyczaj mamy.

4285

Dyletant ją napisał, panie,

i dyletanckie będzie granie,

a jam dyletant też — kurtyniarz!

MEFISTOFELES

Dużo radości mi przyczyniasz,

gdy na właściwym miejscu widzę

4290

głupotę ze szaleństwem w lidze [287].

INTERMEZZO [288]

SEN NOCY SABATOWEJ czyli ZŁOTE GODY OBERONA i TYTANII [289]

DYREKTOR TEATRU

Dzisiaj odpoczniemy przecie,

dzielni synowie Muz;

lepszej sceny nie ma w świecie

niż ta wśród gór i łóz [290].

HEROLD

4295

Lat pięćdziesiąt migiem zleci,

wtedy złotych godów pora;

gdy już słońce zgody świeci,

mogę złoto pchać do wora.

OBERON

Zastęp duchów niechaj spłynie,

4300

czeka na was król z królową,

którzy oto w tej godzinie

pobierają się na nowo.

PUK

Puk zlatuje — Puk się kręci,

zgrabnie w tańcu stopki stawia;

4305

nikt się z duchów dziś nie smęci,

każdy z Pukiem się zabawia.

ARIEL

Śpiew Ariela szczerozłoty,

jak niebiańska brzmi muzyka;

dźwięk jej wabi moc szpetoty,

4310

lecz i piękno w cwał pomyka.

OBERON

Chcesz w małżeństwie żyć szczęśliwie,

nuże ucz się od nas skoro!

Ci kochają się prawdziwie,

co wpierw rozwód z sobą biorą.

Kłótnia, MałżeństwoTYTANIA

4315

Pan grymasi, zrzędzi pani,

lek na to pomocny:

południowy biegun dla niej,

dla niego północny.

ORKIESTRA TUTTI [291]

fortissimo

Muszych skrzydeł szmer, bzykania

4320

komarze i trzmiele,

rechot żab, świerszczowe grania:

to nasze kapele!

SOLO

Kobza [292] idzie! na bok! z drogi!

To bańka mydlana.

4325

Gra na nosie — mazur srogi —

ramtajdiadana.

DUCH

który się dopiero kształtuje

Pajęcze nóżki, brzuch ropuszy

i skrzydełka ma ten skrzacik!

chce być zwierzątkiem, już się puszy,

4330

ledwo zeń będzie poemacik.

PARKA [293]

Kroczek mały, skok wysoki;

wonie, rosę chłepce —

nie wyleci nad obłoki,

kto wciąż w kółko drepce.

CIEKAWY PODRÓŻNY

4335

Toć reduta [294] wynaglona [295]!

Mamże wierzyć oczom?

Widzę boga Oberona

osobę uroczą.

Bóg, DiabełORTODOKS [296]

Nie ma wprawdzie końskiej nogi,

4340

lecz mówię nie żartem:

że jak wszystkie greckie bogi

i on też jest czartem.

ARTYSTA PÓŁNOCY

To, co widzę, to szkicuję

w swobodzie beztroskiej —

4345

lecz się już przygotowuję

do podróży włoskiej.

PURYSTA

Napytałem sobie biedy:

wpadłem w straszną ruję!

Prawie nikt się z tej czeredy

4350

diablej nie pudruje.

Młodość, Starość, ErotyzmMŁODA CZAROWNICA

Suknia, puder, miły ciołku,

zdatne starej babie;

siedzę goła na koziołku,

jędrnym ciałkiem wabię.

MATRONA

4355

Kto wytworny, słowa waży;

jednak mam nadzieję,

że ciał chutność, powab twarzy

przepadnie, spróchnieje.

KAPELMISTRZ

Ejże! muchy i komary,

4360

do gołej lecicie —? —

żabo szczwana [297], świerszczu stary,

i wy takt gubicie!

CHORĄGIEWKA NA DACHU

z tej strony

Panien na wydaniu mrowie!

Towarzystwo, istny raj!

4365

W chłopa chłop — kawalerowie!

To wesoło, w to mi graj!

CHORĄGIEWKA NA DACHU

z tamtej strony

Gdy się w ziemię nie zapadną,

gdy ich los nie skarci,

niech mnie zaraz w piekło na dno

4370

porwą wszyscy czarci!

KSENIE [298]

Ćma owadów leci z cienia

żądlista, zażarta,

niesie cześć i pozdrowienia

dla ojczulka czarta.

KRYTYK

4375

Patrzcie, jak nas zgrają mamią

rozśmiane, niefrasobliwe!

jeszcze w końcu nas okłamią.

że serduszka mają tkliwe.

PRZYWÓDCA MUZ

Chętnie bym w świat ten dziwów wrósł

4380

pośród czartowskiej dziatwy;

bo bardzo trudny jest rząd Muz,

a rząd czarownic łatwy.

BYŁY GENIUSZ CZASU

Z mądrym nie żal tracić czasu.

Dobrniemy do mety!

4385

Łysej Góry i Parnasu

rozłożyste grzbiety.

ŚwiętoszekCIEKAWY PODRÓŻNY

A któż to ten sztywny człek?

Stąpa dumnie pośród szczytów;

„ach! to taki sobie szpieg,

4390

wszędzie wietrzy jezuitów”.

ŻURAW

Przezroczyście — trochę mętnie —

łowić można, byle w wodzie;

więc świętoszek żyje chętnie

nawet z diabłem w zacnej zgodzie.

DZIECIĘ ŚWIATA

4395

Dla świętoszków dobra wszędzie

sposobność na popisy;

zejdą się — bractwo będzie,

choćby na Górze Łysej.

TANCERZ

Już chór nowy ku nam płynie,

4400

jakby werbel bębna głuchy;

jeno cicho! — w szumnej trzcinie

brzęczą bąków zrzędne duchy.

TaniecTANCMISTRZ

Każdy nóżki swe naciąga!

Kuternoga dryga!

4405

Tłuścioch w taniec wziął kośląga,

śmieszna to fatyga.

WEREDYK [299]

Chętnie by utopili siebie w łyżce wody,

taka w nich żywie [300] nienawiść zawzięta;

tylko kobza ich jedna i skłania do zgody,

4410

jak lira Orfeusza [301] godziła zwierzęta.

DOGMATYK

Ni krytyka, ni zwątpienie

nie zmoże mnie siłą.

Diabli muszą mieć znaczenie —

bo by ich nie było!

IDEALISTA

4415

Wyobraźnia zbyt szaleje,

stwierdzam to ze smutkiem.

Jeśli się to we mnie dzieje,

to już jestem dudkiem [302].

REALISTA

Istnienie mnie przeraża,

4420

na wszystko patrzę gniewnie;

raz pierwszy mi się zdarza,

że stąpam coś niepewnie.

NADNATURALISTA

Z radosną patrzę nadzieją

i pełen jestem otuchy,

4425

bo jeśli diabły istnieją,

muszą i dobre być duchy.

SCEPTYK

Jak zdobyć skarby i mienie

tym myśl swą dręczy biedną:

diabeł, to znaczy zwątpienie —

4430

wszakże trafiłem w sedno?

KAPELMISTRZ

Żabo szczwana, świerszczu stary,

precz z dyletantami!

Jeno muchy i komary —

te są muzykami!

ZRĘCZNI

4435

Beztroskliwców rzesza ludna

— z śmiechem się zowie —

nie zwyczajnie, to rzecz nudna,

chodzimy na głowic.

NIEZARADNI

Miły Boże! Toż się żarło!

4440

Teraz zmiana taka!

Dziś obuwie się podarło —

tańczmy na bosaka!

BŁĘDNIKI

Błędne ogniki — lecimy

z mokradeł, bagniska;

4445

ach, jak wspaniale świecimy

pośród zbiegowiska.

GWIAZDA SPADAJĄCA

Zabłysnęłam w gwiezdnej sławie,

rozświetliłam się jak zorze,

oto spadłam, leżę w trawie —

4450

któż mi powstać dopomoże?

OCIĘŻALI

Czyńże ruch, latawców zgrajo!

trawa w lęku, w zawierusze,

idą duchy — duchy mają

także tęgość [303], setną tuszę.

PUK

4455

Ociężale tak kroczycie,

jakby stęp słoniowych nóg —

niech na niezgrabności szczycie

jeden tylko stanie — Puk.

ARIEL

Skrzydła dała wam przyroda

4460

za mną do świetlanych wzgórz!

Lećmy, kędy lśni pogoda

w wonnym gaju róż!

ORKIESTRA

pianissimo [304]

Lotne chmury, zwiewne mgły,

świetlistość zalewa.

4465

W trzcinach powiew, w drzewach tchy

wszystko się rozwiewa.

DZIEŃ POSĘPNY

Faust, Mefistofeles. W szczerym polu.

ZdradaFAUST

Więc uwięziona! w nędzy, w pohańbieniu!

Trwogą szarpana — ona! — jak zbrodniarze

w strasznej udręce, w ohydnym więzieniu —

4470

w zwidzeniach patrzy w pokrwawione twarze!

Czysta! Niewinna! — A ty, duchu czarny,

szyderstwa czarcie, ukryłeś przede mną

jej poniżenie i jej los ofiarny!

Wpijaj wzrok we mnie ponuro i ciemno —

4475

o, bo ponura i ciemna twa zdrada,

w której niewinność łamie się i pada!

A ty tymczasem w wiecznym pokuszeniu

blekotem [305] zabaw usypiasz mą duszę,

a ona w ducha przeraźliwym cieniu

4480

cierpi i kona! — Wyzwolić ją muszę!

MEFISTOFELES

Nie pierwsza ona, ani nie ostatnia.

FAUST

Psie! Psie przeklęty! Straszna twoja matnia,

w którą pociągasz jak pająk w swe sieci —

najniewinniejszych i czystych jak dzieci!

4485

O, niezmierzony, niepojęty Duchu!

zamień zbrodniarza w psa! Niechaj na wieki

skomli i wyje, i lży na łańcuchu

wśród mrozów nocy i południa spieki.

Niech w tej postaci, w którą sam się przecie

4490

przedzierzga chętnie, u nóg moich leży,

abym go kopać mógł za te na świecie

przewiny czarne! — Niechaj zęby szczerzy,

niechaj złe ślepia miota, lecz na zawsze

będą odjęte czyny mu najkrwawsze!

4495

„Ona nie pierwsza!” — Męki niepojęte!

Ona, ta dusza i serce prześwięte!

Oto śmierć jedna! — męko i rozpaczy —

była — myślałem — Przedwieczny wybaczy

i zbawi serce od męki kielicha

4500

tej, która biała jest — świętością cicha.

Rzucam w świat straszne, przeraźliwe skargi,

a tobie uśmiech igra koło wargi!

MEFISTOFELES

I oto znowu stanęlim u granic,

gdzie dowcip [306] ludzki nie zda się już na nic.

4505

Czemuż wchodziłeś w tajemne układy,

kiedyś tchórzliwy i na sercu blady?

Chciałbyś ty latać, lecz zawrót ci broni;

szkoda dla tego władzy, kto ją trwoni.

Wszak nie zaprzeczysz w piekle ani w niebie,

4510

żeś do nas przyszedł, a nie my do ciebie.

FAUST

Duchu przedwieczny, któryś moim oczom

raczył swą światłość objawić przeźroczą

ty, który znałeś duszę mą i serce,

czemuś zbrodniarza tego i oszczercę

4515

przykuł do boku mego? — Jego, który

kocha nie słońce, lecz gradowe chmury,

nie noc gwiaździstą, ale piorunową,

zamiast zbawienia — potępienia słowo!

co wiecznie dręczy i zdradza, i knuje,

4520

klęską się puszy — nieszczęściem raduje!

MEFISTOFELES

Czy już skończyłeś?

FAUST

Ratuj ją lub biada

tobie na wieki! Z szatanem jest zwada,

wiem o tym dobrze — ale się nie trwożę

4525

i mówię: ratuj ją!! albo ci gorze!!

MEFISTOFELES

Faust, Mefistofeles na karych koniach w galopie.

FAUST

Cóż to tam przędą od pól ku wzgórzom?

MEFISTOFELES

Nie wiem — coś czynią — gotują —

FAUST

Raz w cieniu się grążą — raz w świetle się nurzą —

gną się — prostują — i snują.

MEFISTOFELES

4560

Zapewne zaklęcia to będą —

FAUST

Coś święcą — coś sieją i przędą —

Ku czyjejż to czynią obronie?

MEFISTOFELES

Mijamy — mijajmy — w cwał konie!!

WIĘZIENIE

Faust, Mefistofeles, Małgorzata.

FAUST

z pękiem kluczy i z lampą przed żelaznymi drzwiami

Dusza w śmiertelnej trwodze kona,

4565

piętrzy się ludzkich cierpień wał.

Tam za murami — w mrokach — ona!

Jej zbrodnią był miłosny szał!

U tych okropnych drżę podwoi,

stoję i bicia serca liczę,

4570

lękam się spojrzeć w jej oblicze!

Naprzód — wahanie mękę dwoi [308].

Chwyta za klamkę.

ŚPIEW MAŁGORZATY

Zabiła mnie macocha

i ojcu dała zjeść —

siostrzyczka jedyna kocha —

4575

kosteczki pozbierała,

by je na cmentarz nieść.

Niesie kosteczki — szlocha,

pod wierzbą kopie grób;

zły ojciec — gorsza macocha!

4580

siostrzyczka jedyna kocha —

modli się u mych stóp.

A ja ptaszyną małą

wzleciałam: siostro ma,

serduszko twoje kochało,

4585

siostrzyczkę pochowało —

macocha była zła.

FAUST

otwiera drzwi

Zgrzyt łańcuchów, chrzęst słomy na nędznym barłogu;

nie przeczuwa, że miły stoi już na progu.

Wchodzi.

MAŁGORZATA

kuli się lękliwie na barłogu

Idą już — idą — wywlec na ostatnią mękę!

FAUST

szeptem

4590

Cicho, cicho, ja idę, wolność niosę w darze.

MAŁGORZATA

tarza się w lęku przed nim

Jeśliś ty człowiek — odczuj mą udrękę!

FAUST

Cicho, przebudzisz straże!

Pragnie uwolnić ją z więzów.

SzaleństwoMAŁGORZATA

na klęczkach

Któż ci dał, kacie, taką moc,

kto kazał oczom trwogę skrzyć!

4595

Przychodzisz — a to jeszcze noc.

Litości — pragnę żyć!

Nie dość ci czasu jutro rano —?

wstaje

wszakżem ci młoda, taka młoda…

4600

na śmierć okrutną mnie skazano.

A byłam piękna — ta uroda

na zgubę wiodła mnie nieznaną.

Ze mną był mój umiłowany —

dziś on nie w moim, obcym świecie —

4605

wianek przedarty i rozwiany,

wiatr zmarłe kwiaty zwiał jak śmiecie.

Nie tykaj! nie szarp straszną siłą —

biedactwo — cóż ci zawiniło?

Błagam cię! Serce twe jak głaz!

4610

Nie znam cię! pierwszy widzę raz!

FAUST

Czy zdołam tyle znieść boleści!

MAŁGORZATA

Ja wiem, że jestem w twojej mocy,

lecz pozwól mi nakarmić dziecię!

Leżało przy mnie dzisiaj w nocy,

4615

to wszystko, co mam na świecie!

Zabrali mi je, a ja w męce —

puste me łoże — puste ręce.

Nigdy się już nie rozweselą!

Mówią, że ja je zabiłam —

4620

za wiele zbrodni — za wiele!

a ja je tylko powiłam!

Śpiewałam pieśń przed chwilą — to stara pieśń gminna:

to nie o mnie! nie o mnie! jam w sercu niewinna!

FAUST

pada na kolana

U nóg twych ja — umiłowany!

4625

zdjąć z ciebie chcę kajdany!

MAŁGORZATA

klęka przy nim

Klęknijmy razem! Pomódlmy się społem!

Słysz! pod progiem, pod podłogą

szatan wiedzie bój z aniołem.

Walkę srogą —!

4630

Wre piekło — płonie nad zatratą —

słyszysz ten huk — ten — cios!

FAUST

głośno

Małgorzato! Małgorzato!

MAŁGORZATA

uważnie

To był miłości głos!

Zrywa się — kajdany opadają.

4635

Gdzież on! Usłyszałam wołanie!

Wolność! ukończone konanie!

Na piersi jego spocznę.

Odpocznę — odpocznę.

Zawołał: Małgorzato! — Tu — tu stał przy ścianie,

4640

cisza mnie z nagła błękitna oblekła,

przez grozę, hałas i wzburzenie piekła —

usłyszałam to słodkie, to miłosne wołanie!

FAUST

To ja!

MAŁGORZATA

Ty?! Powiedz to raz jeszcze!

4645

obejmuje go

To on! to on! O, męki złowieszcze!

O, trwogo więzienna! kajdany!

Wszystko minęło — przyszedł mój kochany!

… oto ulica — i poznanie —

4650

… dłoń twoja — pierwszy dzień —

… oto ogród — i czekanie —

… drzew starych miły cień…

FAUST

Chodź ze mną! chodź!

MAŁGORZATA

pieszczotliwie

Chwileńkę!

4655

Przy tobie! za ten ból — za mękę!

ukoić się! ucieszyć!

FAUST

Nie można dłużej! trzeba śpieszyć!

Już czas — nie można chwil marnować!

MAŁGORZATA

Czy już nie umiesz całować?

4660

Całowały mnie twe wargi — niedawno całowały!

O, bardzo prędko twoje wargi całować zapomniały.

Chłodem od ciebie powiało!

W twych oczach — w słowach twoich —

zawsze się niebo śmiało,

4665

do tchu utraty całowałeś,

jakoż tak prędko zapomniałeś?

Kochany — całuj — daj ust —

obejmuje go

zimna twa warga — oniemiała,

4670

kędyż twa miłość ostała?

kto mi ją zabrał — kto?

Usuwa się.

FAUST

Chodź! ze mną — chodź! już nagli czas!

Odwagi! Już idą chwile,

w których pieszczota spali nas!

MAŁGORZATA

4675

Lecz czyś to ty? jam nie w mogile?

FAUST

Ja jestem! Chodź!

MAŁGORZATA

ku niemu podana

Więzy podarłeś,

głowę na mych kolanach wsparłeś.

A czy ty wiesz, że męka we mnie

4680

nie ścichnie nigdy i nie zdrzemnie?

FAUST

Chodź! chodź! ostatnia chwila prawie!

GrzechMAŁGORZATA

Matkę zabiłam w mej niesławie,

a dziecko utopiłam w stawie —

to nasze dziecko! bo i twoje —

4685

Toś ty!… Przywidzeń tak się boję —

daj rękę — więc to nie marzenie!

twoja droga ręka!… złe w niej drżenie!!

mokra! obetrzyj! krew jest na niej —

Boże — znów grążysz mnie w otchłani!

4690

Krew na twej ręce — odejdź precz!

Odejdź — i schowaj miecz!

FAUST

Zapomnij — przeszłość nie wraca —

twój ból mi życie skraca!

MAŁGORZATA

Nie — ty zostaniesz! Przecież musi

4695

ktoś grobów strzec — posłuchaj mnie —

najlepsze miejsce dla matusi,

tuż przy niej brat — a troszkę dalej

chcę, aby mnie tam pochowali —

w pobliżu — w jednym rzędzie!…

4700

a ze mną dziecko — już nikt inny

i nigdy przy mnie spać nie będzie

w tej skrusze mej powinnej [309].

Przepadło szczęście słodkie moje,

nie położymy się we dwoje

4705

nigdy, już nigdy. — Zmora czyha —

czyli [310] mnie ręka twa odpycha!…

wszak jesteś! — patrzysz tak kochanie…

FAUST

Chodź! — wiesz, że jestem, słyszysz me wołanie!

MAŁGORZATA

Iść? — dokąd?

FAUST

4710

o, już nie mówi — zmarła mowa!

Spała tak długo — już się nie zbudzi,

tak się biedactwo tym spaniem trudzi,

abyśmy kochać mogli się jawno —

4745

to było dawno — to było dawno!

FAUST

Prośby ni groźby nie poradzą —

ręce cię moje wyprowadzą.

MAŁGORZATA

Na co ta nagłość — na co ta siła!

Niczegom tobie nie odmówiła —

4750

lecz dziś — umarły nadzieje!

FAUST

Oto dnieje!

MAŁGORZATA

Śmierć, KatOstatni dzień się z mroku wznosi.

Wesele moje dziś być miało!

— Nie mów, że byłeś u Małgosi —

4755

o, nie mów! — wianek zwiało —

szkoda mi wianka! Już się stało —

O, zobaczymy się! — nie w gwarze,

lecz w ciszy sercem dzwoniącej —

tam przy szafocie — jak przy marze

4760

tłum stoi — czeka milczący —

dzwon woła — dzwon budzi —

rynek, ulice ogarnąć nie mogą

tyle ludzi!!

A wszyscy czekają z trwogą!

4765

Wiążą mnie — porywają —

do pnia, do pnia podciągają —

Miecz zalśnił — nim uderzył —

pochylają się karki, jakby miecz w nie mierzył!

A to w mój tylko! — Świat milczy jak grób…

FAUST

4770

Oby cię oczy moje nie widziały, świecie!

CzasMEFISTOFELES

zjawia się

Prędko, bo przepadniecie;

drżą na chłodzie konie;

mówi się, słucha, plecie,

a tu świt już płonie!

MAŁGORZATA

4775

Kto się z ziemi wyłania?

Świętość wejścia zabrania!

To on! — precz — po mnie przyszedł —!

FAUST

Żyć będziesz!

MAŁGORZATA

Tobie, o, Boży Sądzie, powierzam mą duszę!

do Fausta

Ty ze mną!

Znika z Faustem.

GŁOS

z więzienia — głuchnący

Henryku! Henryku!

Przypisy

[1]

skrzepić — wzmocnić. [przypis edytorski]

[2]

zmóc (daw.) — pokonać. [przypis edytorski]

[3]

bławat — rodzaj tkaniny jedwabnej. [przypis edytorski]

[4]

czyli — czy z partykułą pytajną -li. [przypis edytorski]

[5]

asan (daw.) — waćpan. [przypis edytorski]

[6]

nażenąć (daw.) — nagnać, tu: nagromadzić. [przypis edytorski]

[7]

miast — dziś popr.: zamiast. [przypis edytorski]

[8]

szczwany (daw.) — chytry. [przypis edytorski]

[9]

matactwo — oszustwo. [przypis edytorski]

[10]

suty (daw.) — obfity. [przypis edytorski]

[11]

reduta (daw.) — bal maskowy. [przypis edytorski]

[12]

pustota (daw.) — lekkomyślność, skłonność do żartów. [przypis edytorski]

[13]

tuzy (daw.) — as w kartach. [przypis edytorski]

[14]

niesfrymarczony — nie przehandlowany. [przypis edytorski]

[15]

niewód — rodzaj sieci rybackiej. [przypis edytorski]

[16]

war (daw.) — wrzątek. [przypis edytorski]

[17]

jeno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[18]

Mefistofeles (z hebr.) — popularne w literaturze imię diabła. [przypis edytorski]

[19]

podobien — dziś popr.: podobny. [przypis edytorski]

[20]

jeno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[21]

pełne niesnaski — kłótliwe, prowokujące spór. [przypis edytorski]

[22]

nierad (daw.) — niechętnie. [przypis edytorski]

[23]

zamieszka — tu: zamieszanie. [przypis edytorski]

[24]

parol (daw.) — słowo honoru. [przypis edytorski]

[25]

proch ze stóp moich lizał jak mój kum: padalec — por. Rdz III, 14: „I rzekł Pan Bóg do węża:… na piersiach twoich czołgać się będziesz, a ziemię jeść będziesz po wszystkie dni żywota twego”. [przypis edytorski]

[26]

sowizdrzał — tu: błazen, żartowniś. [przypis edytorski]

[27]

sobaczy — psi. [przypis edytorski]

[28]

Nostradamus — właśc. Michel de Nótredame (1503–1566), fr. lekarz i astrolog, autor rymowanych przepowiedni Les vrayes centuries et prophethies (1555). [przypis edytorski]

[29]

makrokosmos (gr.) — wszechświat (termin „mikrokosmos”, dosł. mały świat, odnosił się do człowieka. [przypis edytorski]

[30]

pełnić — tu: napełniać. [przypis edytorski]

[31]

famulus (daw.) — zaufany sługa. [przypis edytorski]

[32]

robdeszan (z fr.) — szlafrok. [przypis edytorski]

[33]

pono (daw.) — podobno. [przypis edytorski]

[34]

swada — łatwość wypowiadania się. [przypis edytorski]

[35]

ożóg (daw.) — drewniany kij służący za pogrzebacz. [przypis edytorski]

[36]

krotochwila (daw.) — żart. [przypis edytorski]

[37]

pragmatyczny — praktyczny, przydatny w praktyce. [przypis edytorski]

[38]

zbycie — pozbycie się. [przypis edytorski]

[39]

cherubin — anioł znajdujący się wysoko w hierarchii chórów anielskich. [przypis edytorski]

[40]

obmierzły — wzbudzający obrzydzenie. [przypis edytorski]

[41]

giezło — rodzaj luźnej koszuli kobiecej. [przypis edytorski]

[42]

rubież — granica. [przypis edytorski]

[43]

puzdro — skrzynka z przegródkami do przewożenia przedmiotów w podróży. [przypis edytorski]

[44]

sztych — tu błędnie: obraz wyryty w krysztale. [przypis edytorski]

[45]

mirra — tropikalna żywica o silnym zapachu. [przypis edytorski]

[46]

nard — aromatyczny olejek roślinny. [przypis edytorski]

[47]

wiano — posag. [przypis edytorski]

[48]

skoro (daw.) — szybko. [przypis edytorski]

[49]

upłaz — stok górski porośnięty trawą. [przypis edytorski]

[50]

wisus (daw.) — urwis. [przypis edytorski]

[51]

pomnieć — pamiętać. [przypis edytorski]

[52]

gładki (daw.) — piękny. [przypis edytorski]

[53]

parać się — zajmować się. [przypis edytorski]

[54]

snadnie (daw.) — łatwo. [przypis edytorski]

[55]

jeno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[56]

blanki — zwieńczenie muru obronnego, za którym mogą się kryć obrońcy. [przypis edytorski]

[57]

suteryna a. suterena (z fr.) — kondygnacja mieszkalna poniżej parteru. [przypis edytorski]

[58]

szumny (daw.) — (o stroju) bogaty i efektowny. [przypis edytorski]

[59]

jubka (daw.) — rodzaj kaftana. [przypis edytorski]

[60]

wara (daw.) — precz. [przypis edytorski]

[61]

społem (daw.) — razem. [przypis edytorski]

[62]

kruża (poet.) — czara. [przypis edytorski]

[63]

wylany — dziś popr.: wylewny. [przypis edytorski]

[64]

wraz (daw.) — tu: zaraz. [przypis edytorski]

[65]

lwy i lilije — terminy alchemiczne; czerwony lew miał oznaczać tlenek rtęci, a lilia kwas solny. [przypis edytorski]

[66]

królewna rumiana — w alchemii mianem „młodej królowej” określano tzw. „dziewiczą ziemię”, z której powstawać miały wszystkie minerały. [przypis edytorski]

[67]

retorta — naczynie laboratoryjne. [przypis edytorski]

[68]

liczyć — tu prawdop.: rozliczać się. [przypis edytorski]

[69]

turnia — szczyt górski. [przypis edytorski]

[70]

klangor — głos wydawany przez lecące ptactwo. [przypis edytorski]

[71]

wyraj — miejsce, gdzie ptaki odlatują na zimę. [przypis edytorski]

[72]

znachodzić — dziś popr.: znajdować. [przypis edytorski]

[73]

krom (daw.) — prócz. [przypis edytorski]

[74]

zoczyć (daw.) — dostrzec. [przypis edytorski]

[75]

wcale (daw.) — całkiem. [przypis edytorski]

[76]

scholar (z łac.) — uczeń. [przypis edytorski]

[77]

rozłogi — rozległe tereny. [przypis edytorski]

[78]

Na początku było Słowo! — początek Ewangelii wg św. Jana. [przypis edytorski]

[79]

Klucz Salomona — łac. Clavicula Salomonis — księga magiczna przypisywana biblijnemu królowi Salomonowi, który w średniowieczu uważany był za czarownika. [przypis edytorski]

[80]

powała — sufit. [przypis edytorski]

[81]

element — żywioł. [przypis edytorski]

[82]

salamandra — duch żywiołu ognia. [przypis edytorski]

[83]

sylf — duch żywiołu powietrza. [przypis edytorski]

[84]

undyna — duch żywiołu wody (z łac. unda, tj. fala). [przypis edytorski]

[85]

kobold — duch żywiołu ziemi. [przypis edytorski]

[86]

incubus (łac.) — inkub, zły duch obcujący cieleśnie z kobietami podczas ich snu (tu utożsamiony z koboldem). [przypis edytorski]

[87]

szczeć — sierść, szczecina. [przypis edytorski]

[88]

atencja — szacunek. [przypis edytorski]

[89]

snadnie (daw.) — łatwo. [przypis edytorski]

[90]

zmóc (daw.) — pokonać. [przypis edytorski]

[91]

czyli — czy z partykułą pytajną -li. [przypis edytorski]

[92]

pentagram — znak pięcioramiennej gwiazdy rysowanej jednym pociągnięciem, jako symbol Jezusa uznawany za obronę przed złymi duchami. [przypis edytorski]

[93]

strzyga — zmiennokształtny upiór żywiący się ludzką krwią. [przypis edytorski]

[94]

źrałość — dziś popr.: dojrzałość. [przypis edytorski]

[95]

kruża (poet.) — czara. [przypis edytorski]

[96]

łęg — podmokła łąka. [przypis edytorski]

[97]

szczwany (daw.) — chytry. [przypis edytorski]

[98]

snadź (daw.) — widocznie. [przypis edytorski]

[99]

skaptować — zyskać czyjąś przychylność. [przypis edytorski]

[100]

bramiony — bramowany, obszyty lamówką po brzegach. [przypis edytorski]

[101]

li (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[102]

miano (daw.) — imię, nazwa. [przypis edytorski]

[103]

jeno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[104]

snadź (daw.) — widocznie. [przypis edytorski]

[105]

koturn — obuwie o podwyższonej podeszwie, stosowane w starożytnym teatrze do podwyższania aktorów. [przypis edytorski]

[106]

li-moje — tylko moje. [przypis edytorski]

[107]

śledziennik (daw.) — człowiek wiecznie niezadowolony a. hipochondryk. [przypis edytorski]

[108]

i groch o ścianę rzucać, i bez mydła golić (daw.) — przysłowia oznaczające bezsensowną a. nieskuteczną pracę. [przypis edytorski]

[109]

zetleć — tu: spłonąć. [przypis edytorski]

[110]

srom — wstyd. [przypis edytorski]

[111]

wraz (daw.) — zaraz. [przypis edytorski]

[112]

przystać (daw.) — zgodzić się. [przypis edytorski]

[113]

skrewić — zawieść. [przypis edytorski]

[114]

łacno (daw.) — łatwo. [przypis edytorski]

[115]

kryślić — dziś popr.: kreślić. [przypis edytorski]

[116]

dufność — zaufanie, pewność, zwł. nadmierne. [przypis edytorski]

[117]

kaptować — pozyskiwać na sprzymierzeńca. [przypis edytorski]

[118]

gędzić (daw.) — grać na instrumencie. [przypis edytorski]

[119]

upominek — tu: pamiątka. [przypis edytorski]

[120]

Będziecie jako bogowie, wiedząc dobre i złe — por. Rdz III 5; łac. Eritis sicut deus, scientes bonum et malum. [przypis edytorski]

[121]

płochość (daw.) — niestałość. [przypis edytorski]

[122]

fraszka (z wł.) — drobiazg. [przypis edytorski]

[123]

Piwnica Auerbacha — winiarnia w Lipsku, istniejąca do dziś. [przypis edytorski]

[124]

dowcip (daw.) — rozum. [przypis edytorski]

[125]

krewić (pot.) — zawodzić, nie spełniać czyichś bądź swoich oczekiwań. [przypis edytorski]

[126]

stanca (z wł.) — strofa. [przypis edytorski]

[127]

dźwierka (daw.) — drzwiczki. [przypis edytorski]

[128]

walny — tu: obfity. [przypis edytorski]

[129]

faska (daw.) — beczułka, w której przechowywano produkty spożywcze. [przypis edytorski]

[130]

na kredę — na kredyt. [przypis edytorski]

[131]

koso (daw.) — krzywo. [przypis edytorski]

[132]

więcierz — sieć do połowu ryb. [przypis edytorski]

[133]

kuternoga — kulawy. [przypis edytorski]

[134]

popręg — pas przytrzymujący siodło. [przypis edytorski]

[135]

choroba francuskia — syfilis. [przypis edytorski]

[136]

tokaj — słodkie białe wino wegierskie. [przypis edytorski]

[137]

dalipan — wykrzyknienie potwierdzające prawdziwość słów (dosł.: niech Bóg da). [przypis edytorski]

[138]

mamidło — złudzenie. [przypis edytorski]

[139]

dunąć (daw.) — uciec. [przypis edytorski]

[140]

ingrediencja — składnik. [przypis edytorski]

[141]

arkana (z łac.) — tajemnice, wiedza tajemna. [przypis edytorski]

[142]

dyszkur — dyskurs, rozmowa. [przypis edytorski]

[143]

socjeta — towarzystwo. [przypis edytorski]

[144]

donżuaneria — tu: osoby zalecające się i przymilające. [przypis edytorski]

[145]

czerep — tu: skorupa. [przypis edytorski]

[146]

czyli — czy z partykułą pytajną -li. [przypis edytorski]

[147]

uroczysko — dzikie i trudno dostępne miejsce, zwykle bagno. [przypis edytorski]

[148]

skryto — dziś popr.: skrycie. [przypis edytorski]

[149]

z mańki zażyć (daw.) — oszukać (dosł.: zadać cios bronią białą używając lewej ręki). [przypis edytorski]

[150]

dostały — taki, który stał odpowiednio długo (zwykle o alkoholu, który z czasem nabiera smaku). [przypis edytorski]

[151]

foliał — książka w dużym formacie. [przypis edytorski]

[152]

dzierżyć (daw.) — trzymać. [przypis edytorski]

[153]

sybilla — tu ogólnie: prorokini. [przypis edytorski]

[154]

obierz (daw.) — pułapka, zwł. zastawiana na zwierzęta podczas polowania. [przypis edytorski]

[155]

żenąć (daw.) — gnać. [przypis edytorski]

[156]

Helena (mit. gr.) — najpiękniejsza kobieta na ziemi, żona Menelaosa, króla Sparty, porwana przez Parysa, którego wspomagała Afrodyta, wdzięczna za werdykt uznający ją za najpiękniejszą boginię; stało się to przyczyną wojny trojańskiej. [przypis edytorski]

[157]

dań — danina. [przypis edytorski]

[158]

nadobny (daw.) — piękny. [przypis edytorski]

[159]

przystojnie (daw.) — tak, jak wypada. [przypis edytorski]

[160]

jagoda — policzek. [przypis edytorski]

[161]

podwika (daw.) — kobieta. [przypis edytorski]

[162]

wyga (daw., pot.) — osoba doświadczona. [przypis edytorski]

[163]

mentor — nauczyciel. [przypis edytorski]

[164]

war — wrzątek. [przypis edytorski]

[165]

Dekameron — zbiór stu nowel obyczajowych Giovanniego Boccaccia (1313–1375), arcydzieło literatury włoskiej. [przypis edytorski]

[166]

wcale (daw.) — całkiem. [przypis edytorski]

[167]

wzięcie (daw.) — postać i sposób poruszania się. [przypis edytorski]

[168]

gładkość (daw.) — piękno. [przypis edytorski]

[169]

pienie (daw.) — pieśń, śpiew. [przypis edytorski]

[170]

wcale (daw.) — całkiem. [przypis edytorski]

[171]

zbałamucić (daw.) — uwieść. [przypis edytorski]

[172]

Thule — legendarna wyspa na Atlantyku Płn., uważana za najdalej wysuniętą na północ i za wyspę szczęśliwości. [przypis edytorski]

[173]

jeno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[174]

kędy (daw.) — gdzie. [przypis edytorski]

[175]

wysznuchtać (gw.) — wywąchać. [przypis edytorski]

[176]

żołądek strusi — żołądek, którego nic nie pobudzi do wymiotów. [przypis edytorski]

[177]

dudek (daw.) — głupiec. [przypis edytorski]

[178]

w czepkuś rodzona — dziecko urodzone z kawałkiem błony owodniowej na głowie wg popularnego przesądu czekało szczęśliwe życie. [przypis edytorski]

[179]

snadnie (daw.) — łatwo. [przypis edytorski]

[180]

obcesowy — zbyt bezpośredni i dlatego nietaktowny. [przypis edytorski]

[181]

wzięcie (daw.) — postać i sposób poruszania się. [przypis edytorski]

[182]

obierz (daw.) — pułapka, zwł. zastawiana na zwierzęta podczas polowania. [przypis edytorski]

[183]

kabza (daw.) — woreczek na pieniądze. [przypis edytorski]

[184]

mirtowy wianek — tradycyjny element stroju panny młodej. [przypis edytorski]

[185]

możesz — czy może. [przypis edytorski]

[186]

sceptr (daw.) — berło, symbol władzy. [przypis edytorski]

[187]

barłóg — nędzne legowisko. [przypis edytorski]

[188]

w udziele — dziś popr. forma Msc.lp: w udziale. [przypis edytorski]

[189]

śniady — opalony, o ciemniejszej skórze. [przypis edytorski]

[190]

rad (daw.) — zadowolony. [przypis edytorski]

[191]

niewiedny — taki, który nie wie. [przypis edytorski]

[192]

atencja — szacunek. [przypis edytorski]

[193]

krasa (daw.) — piękno, uroda. [przypis edytorski]

[194]

wirydarz (daw.) — zadrzewiony, zacieniony ogród. [przypis edytorski]

[195]

kuplerka (daw.) — stręczycielka. [przypis edytorski]

[196]

sofista (pot.) — filozof uczący fałszywej a skutecznej argumentacji bądź osoba stosująca ją. [przypis edytorski]

[197]

wojaż (z fr.) — podróż. [przypis edytorski]

[198]

nadobny (daw.) — piękny. [przypis edytorski]

[199]

szalbierstwo (daw.) — oszustwo. [przypis edytorski]

[200]

żmuda — wysiłek. [przypis edytorski]

[201]

adiu (z fr. adieu) — do widzenia (dosł.: z Bogiem). [przypis edytorski]

[202]

kierz (daw.) — krzak. [przypis edytorski]

[203]

dojrzenie — tu: dolność widzenia. [przypis edytorski]

[204]

źrałość — dojrzałość. [przypis edytorski]

[205]

wraz (daw.) — jednocześnie. [przypis edytorski]

[206]

jak — dziś popr.: niż. [przypis edytorski]

[207]

tenor — tu: ton. [przypis edytorski]

[208]

globowy — tu: ziemski. [przypis edytorski]

[209]

gacek — gatunek małego nietoperza. [przypis edytorski]

[210]

lelek — szary ptak europejski, który zimuje w Afryce. [przypis edytorski]

[211]

imać (daw.) — chwytać. [przypis edytorski]

[212]

zoczyć (daw.) — zobaczyć, dostrzec. [przypis edytorski]

[213]

jeno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[214]

rajfur (daw.) — stręczyciel. [przypis edytorski]

[215]

szczeznąć (daw.) — zginąć. [przypis edytorski]

[216]

kaduk (daw.) — diabeł. [przypis edytorski]

[217]

frant (daw.) — spryciarz, zwykle obdarzony też poczuciem humoru. [przypis edytorski]

[218]

zdolić — dziś popr.: zdołać. [przypis edytorski]

[219]

turkawka — ptak podobny do gołębia, przen.: dziewczyna. [przypis edytorski]

[220]

fizjonomistka — osoba odczytująca charakter osoby z jej twarzy. [przypis edytorski]

[221]

po harapie (daw.) — po wszystkim (określenie myśliwskie, od okrzyku kończącego polowanie). [przypis edytorski]

[222]

swędrać się — dziś popr.: szwędać się. [przypis edytorski]

[223]

ino (gw.) — tylko. [przypis edytorski]

[224]

wieniec — symbol dziewictwa. [przypis edytorski]

[225]

przyzba — wał ziemny wokół podmurówki wiejskiej chaty. [przypis edytorski]

[226]

szwarny a. śwarny (gw.) — ładny. [przypis edytorski]

[227]

w okolu — w okolicy. [przypis edytorski]

[228]

snadnie (daw.) — łatwo. [przypis edytorski]

[229]

w niebiesiech — dziś popr. forma Msc.lm: w niebiosach. [przypis edytorski]

[230]

miesiąc (daw.) — księżyc. [przypis edytorski]

[231]

śpiewa — dalej następuje wolny przekład piosenki Ofelii (Hamlet, akt IV, sc. 5). [przypis edytorski]

[232]

gach (daw., gw.) — kochanek. [przypis edytorski]

[233]

czereda — tłum. [przypis edytorski]

[234]

ambaras — kłopotkiwa sytuacja. [przypis edytorski]

[235]

obierz (daw.) — pułapka, zwł. zastawiana na zwierzęta podczas polowania. [przypis edytorski]

[236]

ćma (daw.) — ciemność. [przypis edytorski]

[237]

furda (daw.) — błahostka. [przypis edytorski]

[238]

basta — koniec. [przypis edytorski]

[239]

mizdrzyć się — wdzięczyć się w nieprzyjemny sposób. [przypis edytorski]

[240]

rajfurka (daw.) — stręczycielka. [przypis edytorski]

[241]

sprościć — wyprostować. [przypis edytorski]

[242]

egzekwie — nabożeństwo przy trumnie zmarłego. [przypis edytorski]

[243]

Dies irae, Dies illa Solvet saeclum in favilla (łac.) — dzień gniewu, dzień ten, spowijający stulecie w żar. Słowa z łacińskiego hymnu Tomasza Celano (zm. 1255), śpiewanego w czasie mszy żałobnej. [przypis edytorski]

[244]

Iudex ergo, cum sedebit quidquid latet adparebit nil inultum remanebit. (łac.) — Gdy zaś zasiądzie sędzia, cokolwiek było skryte, stanie się jawnym, i nic nie zostanie bez pomsty. [przypis edytorski]

[245]

Quid sum miser tunc dicturus? Quem patronum rogaturus? Cum vix iustus sit securus. (łac.) — co ja nieszczęśliwy mogę teraz powiedzieć, jakiego patrona prosić, gdy nawet sprawiedliwy jest ledwie bezpieczny? [przypis edytorski]

[246]

Sabat — scena w oryginale nosi tytuł „Noc Walpurgi”, od imienia świętej, przeoryszy klasztoru w Heidenheim we Frankonii (zm. 779), mającej chronić przed czarami; przed jej świętem (1 maja) wg wierzeń ludowych w górach Harcu, na szczycie Brocken odbywał się sabat czarownic. Zegadłowicz w przekładzie przeniósł akcję na polską Łysą Górę. [przypis edytorski]

[247]

stylisko — drąg stanowiący uchwyt do narzędzia. [przypis edytorski]

[248]

sękacz — tu: sękaty kij. [przypis edytorski]

[249]

asan (daw.) — waćpan. [przypis edytorski]

[250]

kierz (reg.) — krzak. [przypis edytorski]

[251]

łoza — zarośla wierzbowe. [przypis edytorski]

[252]

połoz (daw. a. reg.) — płaz. [przypis edytorski]

[253]

wykrot — dziura po wyrwanych korzeniach drzewa. [przypis edytorski]

[254]

ił — drobnoziarnista skała osadowa. [przypis edytorski]

[255]

upłaz — stok górski porośnięty trawą. [przypis edytorski]

[256]

świetlak — dziś popr.: świetlik. [przypis edytorski]

[257]

Mamon (bibl.) — pogański bożek złota. [przypis edytorski]

[258]

mierzwa (daw.) — nawóz, obornik. [przypis edytorski]

[259]

chutliwy — pożądliwy. [przypis edytorski]

[260]

rżysko — pole po skoszonym zbożu. [przypis edytorski]

[261]

Baubo — przydomek Hekate, gr. bogini nocy i czarów; także mitologiczna bezwstydna czarownica. [przypis edytorski]

[262]

porze (daw.) — pruje (jak wodę), przecina. [przypis edytorski]

[263]

Kamieniec — w oryginale: Ilsenstein (ściana góry Brocken). [przypis edytorski]

[264]

kiep (daw.) — głupiec. [przypis edytorski]

[265]

wraz (daw.) — naraz, jednocześnie. [przypis edytorski]

[266]

czyli — czy z partykułą pytajną -li. [przypis edytorski]

[267]

incognito — zatajając tożsamość. [przypis edytorski]

[268]

podwiązki nie dostałem — aluzja do brytyjskiego Orderu Podwiązki. [przypis edytorski]

[269]

obstarny (gw.) — podstarzały. [przypis edytorski]

[270]

dzierżyć (daw.) — trzymać. [przypis edytorski]

[271]

prym (daw.) — pierwszeństwo. [przypis edytorski]

[272]

parweniusz — dorobkiewicz, nieudolnie naśladujący zachowanie elit. [przypis edytorski]

[273]

perzyna — zgliszcza. [przypis edytorski]

[274]

nie dostać (daw.) — nie wystarczać, brakować. [przypis edytorski]

[275]

wilgny — dziś popr.: wilgotny. [przypis edytorski]

[276]

Lilith — w legendach żydowskich pierwsza żona Adama, demon a. upiór groźny dla kobiet w ciąży. [przypis edytorski]

[277]

………………………. — miejsce wykropkowane w oryginale. [przypis edytorski]

[278]

Proktofantazy — z gr.: ten, który fantazjuje przez odbytnicę. Goethe wykpiwa tu berlińskiego literata Fryderyka Nicolai, autora parodii Wertera, podkreślającego nierealność świata duchów i swego osobistego przeciwnika. [przypis edytorski]

[279]

zmiarkować (daw.) — zorientować się. [przypis edytorski]

[280]

dorada — tu: rada. [przypis edytorski]

[281]

jucha — krew. [przypis edytorski]

[282]

Meduza (mit. gr.) — najmłodsza i najstraszniejsza z trzech Gorgon, zabijająca spojrzeniem. [przypis edytorski]

[283]

wyświecać się — tu: wyświetlać się. [przypis edytorski]

[284]

zdolić — dziś popr.: zdołać. [przypis edytorski]

[285]

Perseusz (mit. gr.) — syn Zeusa i Danae, założyciel Myken, po śmierci przeniesiony na niebo jako gwiazdozbiór; obciął głowę Meduzie. [przypis edytorski]

[286]

servibilis (łac.) — usłużny. [przypis edytorski]

[287]

liga — tu: sojusz. [przypis edytorski]

[288]

intermezzo (wł.) — wstawka o charakterze komicznym. [przypis edytorski]

[289]

Tytania, Oberon, Puk — postaci ze Snu nocy letniej Szekspira; Ariel — postać z Burzy Szekspira. [przypis edytorski]

[290]

łoza — zarośla wierzbowe. [przypis edytorski]

[291]

tutti (wł.) — wszyscy. [przypis edytorski]

[292]

kobza — ludowy instrument muzyczny, przypominający dudy. [przypis edytorski]

[293]

Parka (mit. rzym.) — jedna z trzech bogiń przędących i przecinających nić ludzkiego losu; w mit. gr. ich odpowiednikami były Mojry, córki Zeusa i Temidy. [przypis edytorski]

[294]

reduta (daw.) — bal maskowy. [przypis edytorski]

[295]

wynaglony — tu: zorganizowany w pośpiechu. [przypis edytorski]

[296]

ortodoks — tradycjonalista, zwł. w sprawach religijnych. [przypis edytorski]

[297]

szczwany — chytry. [przypis edytorski]

[298]

ksenia a. xenia — złośliwe epigramaty w formie dystychu, zwykle wyśmiewające osoby. [przypis edytorski]

[299]

weredyk (z łac.) — osoba mówiąca prawdę prosto w oczy, nawet gdy jest nieprzyjemna. [przypis edytorski]

[300]

żywie — dziś popr.: żyje. [przypis edytorski]

[301]

Orfeusz (mit. gr.) — muzyk, poeta i pieśniarz, który śpiewem swoim poskramiał dzikie zwierzęta i ożywiał martwe przedmioty. [przypis edytorski]

[302]

dudek (daw., pot.) — głupiec. [przypis edytorski]

[303]

tęgość — tu: ciężar. [przypis edytorski]

[304]

pianissimo (wł.) — najciszej. [przypis edytorski]

[305]

blekot — roślina trująca. [przypis edytorski]

[306]

dowcip (daw.) — rozum. [przypis edytorski]

[307]

wywieść — wyprowadzić. [przypis edytorski]

[308]

dwoić — tu: podwajać. [przypis edytorski]

[309]

powinny (daw.) — należny. [przypis edytorski]

[310]

czyli — czy z partykułą pytajną -li. [przypis edytorski]

Spis treści

Johann Wolfgang von GoetheFausttłum. Emil Zegadłowicz

DEDYKACJA

ROZMOWA WSTĘPNA W TEATRZE

DYREKTOR

POETA

WESOŁEK

DYREKTOR

POETA

DYREKTOR

POETA

WESOŁEK

POETA

WESOŁEK

DYREKTOR

TRAGEDII CZĘŚĆ PIERWSZA

PROLOG W NIEBIE

RAFAŁ

GABRIEL

MICHAŁ

RAZEM

MEFISTOFELES[18]

PAN

MEFISTOFELES

PAN

MEFISTOFELES

PAN

MEFISTOFELES

PAN

MEFISTOFELES

PAN

MEFISTOFELES

PAN

MEFISTOFELES

PAN

MEFISTOFELES

POCZYNA SIĘ TRAGEDIA

PRACOWNIA

FAUST

DUCH

FAUST

DUCH

FAUST

DUCH

FAUST

DUCH

DuchFAUST

DUCH

FAUST

TeatrWAGNER

FAUST

WAGNER

FAUST

WAGNER

FAUST

WAGNER

FAUST

WAGNER

FAUST

WAGNER

FAUST

WAGNER

FAUST

CHÓR ANIOŁÓW

FAUST

Chrystus, ZmartwychwstanieCHÓR NIEWIAST

CHÓR ANIOŁÓW

FAUST

CHÓR UCZNIÓW

CHÓR ANIOŁÓW

PRZED BRAMĄ MIEJSKĄ

CZELADNICY

INNI

PIERWSI

CZELADNIK

DRUGI

DRUDZY

TRZECI

CZWARTY

PIĄTY

MEFISTOFELES [18]