Domańska, Antonina
Trzaska i Zbroja
Kozioł, Paweł
Choromańska, Paulina
Fundacja Nowoczesna Polska
Dwudziestolecie międzywojenne
Epika
Powieść
Publikacja zrealizowana w ramach projektu Wolne Lektury (http://wolnelektury.pl). Reprodukcja cyfrowa wykonana przez Fundację Nowoczesna Polska z egzemplarza pochodzącego ze zbiorów Marty Kierepki. Dofinansowano ze środków Narodowego Centrum Kultury w ramach Programu Narodowego Centrum Kultury - Kultura - Interwencje.
http://wolnelektury.pl/katalog/lektura/domanska-trzaska-i-zbroja
Antonina Domańska, Trzaska i Zbroja; Hanusia Wierzynkówna: dwie opowieści z czasów Kazimierza Wielkiego, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1961.
Antonina Domańska zm. 1917
1988
xml
text
text
2013-03-06
pol
http://wolnelektury.pl/media/book/pdf/domanska-trzaska-i-zbroja.pdf
ISBN-978-83-288-0202-5
ISBN
application/pdf
https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/domanska-trzaska-i-zbroja.html
ISBN-978-83-288-1265-9
ISBN
text/html
http://wolnelektury.pl/media/book/txt/domanska-trzaska-i-zbroja.txt
ISBN-978-83-288-2220-7
ISBN
text/plain
http://wolnelektury.pl/media/book/epub/domanska-trzaska-i-zbroja.epub
ISBN-978-83-288-3198-8
ISBN
application/epub+zip
http://wolnelektury.pl/media/book/mobi/domanska-trzaska-i-zbroja.mobi
ISBN-978-83-288-4284-7
ISBN
application/x-mobipocket-ebook
Literatura młodzieżowa
https://redakcja.wolnelektury.pl/media/cover/use/7202.jpg
Mira Calligraphiae Monumenta or The Model Book of Calligraphy (1561–1596) - litera T, Georg Bocskay i Joris Hoefnagel, domena publiczna
http://redakcja.wolnelektury.pl/cover/image/7202/
Rody Trzasków i Zbrojów zwaśnione są od dawna. Basia, najstarsza córka Trzaski, i Staszek, jedyny syn Zbroi, są w sobie zakochani, ale ich rodzice nie zgadzają się na ten związek.
Trzaska w końcu odsyła Basię do Krakowa, rodzi mu się też kolejna córeczka. W dniu jej narodzin, wieczorem, zjawia się tajemniczy przybysz. Zadowolony z gościny obiecuje zostać ojcem chrzestnym dziecka. Zbroja i Trzaska złorzeczą sobie nadal, ale nie wiedzą, że los niebawem wystawi ich na próbę. Czy Basia i Staszek otrzymają swoją szansę?
Trzaska i Zbroja to jedna z powieści historycznych dla dzieci autorstwa Antoniny Domańskiej, tworzącej na początku I połowy XX wieku. Utwór powstał w 1913 roku. Pisarka zasłynęła jako autorka tego typu utworów prozatorskich, w których przystępną fabułę, bliską dziecięcej rzeczywistości, łączyła z faktami historycznymi.
Antonina Domańska
Trzaska i Zbroja
1. Jacentowa
Z ulicy Floriańskiej ku kościołowi Panny Marii szedł niemłody wieśniak z tobołkiem na plecach. Kożuch miał wyszarzany, czapkę wytartą, twarz zmizerowaną, ale siwe oczy, osadzone głęboko i jakby przyczajone pod krzaczastymi brwiami, spoglądały przenikliwie, a lekko wysunięta
naprzód dolna szczęka nadawała tej twarzy wyraz silnej woli czy uporu.
Spojrzał w Rynek. Mało jeszcze było
ludzi. Jakkolwiek dzień targowy zgromadzał
dwa razy w tygodniu tłumy przekupniów
i kupujących, dziś jakoś jeszcze się nie
zeszli. Może dladla (daw.) --- z powodu. niepogody, bo zimny, gęsty deszczyk prószył od wczesnego rana.
Chłop zrobił kilka kroków ku Sukiennicom, pomruczał coś sam do siebie, machnął
ręką i zawrócił do kościoła.
CmentarzJak to było powszechnie przyjęte w średnich wiekach, nie tylko w Polsce, ale
w całej Europie, że cmentarze otaczały
kościoły parafialne, tak też i plac dokoła
Panny Marii zasiany był gęsto kamiennymi
i drewnianymi krzyżami.
We drzwiach od strony północnej siedziała staruszka grubymi chustami poowijana i odmawiała różaniec, chuchając kiedy
niekiedy w skostniałe palce.
--- Niech będzie pochwalony... Jak się
macie, Jacentowa? --- rzekł wieśniak.
Starość--- Na wieki amen. Jak groch przy drodze --- odpowiedziała babka. --- Włóczę
jeszcze te nogi po bożym świecie, ale każdy dzień mocy ujmuje, a ciężkości na kark
przyrzuca. Człek się chyli, chyli ku tej
świętej ziemi, aż i przyjdzie ona ostatnia
godzina, co się trza będzie piękniuśko
w grobie położyć na wieczne odpoczywanie.
--- Jużci, wedlewedle (daw.) --- koło. zadusznych dni zawdyzawdy (daw.) --- zawsze.
smutek serce ogarnia, ale gdyby tak słoneczko się ukazało miastomiasto (daw.) --- zamiast. tych burych
szmacisków na niebie, gdyby to maj się
poczynał, a nie listopad, tobyście ta jeszcze
podskoknęli co nieco, prawda?
--- Dworujdworować (daw.) --- żartować, kpić. se, Wojtek, dworuj, nijakiego
poszanowania dla starszej siostry nie masz.
--- Olaboga! Starszej! Dydy a. dyć (daw.) --- przecież. i mnie się już
obróciło na czterdziesty ósmy.
--- Mądre słowo, na zdrowie ci. Swoje
lata umiesz policzyć, a żem ja już z nieboszczykiem Jacentym z Krakowa na Łobzów
na twoje chrzciny chodziła, to ci za mało?
--- E, gdzie byśmy się ta o byle co przemawiali! Nie latami człek się starzeje, inoino (daw.) --- tylko.
biedą a turbacjąturbacja (z łac.) --- zmartwienie.. Ja bym was zaprowadził
do mojej chałupy z dziurawą strzechą, co
deszczówka jak bezbez (gw.) --- przez. przetakprzetak --- sito z dużymi otworami. dzieciom prosto
do łóżka leci. Ja bym wam kazał słuchać,
jak te siedem Chrobaków jeść wołają abo
ze zimna zębami klekocą. Ja bym wam...
Los--- A cóżem to ja starościna czy żona rajce krakowskiego? Na złotej lamie spać legam, paśne kury zajadam, a miodownikiemmiodownik --- rodzaj ciasta.
pogryzam? W biedziem się ulęgła, jako i ty,
na biedowanie z domu poszła i biedą cały
wiek się karmię. Ino w twojej rozwalonej
chałupie zdrowie mieszka, twojej żony ani
twoich siedmi dziecek śmierć się nie ima,
a u mnie co? Pięciorom ich miała jako palców u ręki, wszystkie Pan Jezus pozabierał,
święta Jego wola. Ty masz kobietę uczciwą,
pracowitą, posłuszną; ona ma ciebie dobrego, trzeźwego chłopa, a ja kogo? Ten poczerniały krzyżyk pod cmentarnym płotem,
co nań czternaście roków od rana do nocy
pozieram, w kościelnych drzwiach siedzący.
Ani się równaj ze mną, mizerną babką proszalnąbabka proszalna --- żebraczka. spod Panny Maryje!
--- Darujcie, siostro miła --- pokornie odezwał się chłop --- nie domawiajciedomawiać (daw.) --- przygadywać. mi tyla.
Mniemałem, że sobie pogadamy, pocieszymy się i ozweselimy oboje, a tu, jak na
przekór, wszelakie gorzkości ze serca na
język wypłynęły. Ot, lepiej powiadajcie, co
słychać w mieście. Trzy tygodnie na targu
nie byłem, bo z próżnymi rękoma i z pustą
kaletąkaleta --- noszony przy pasie skórzany woreczek na pieniądze. po co szedł będę na Rynek?
--- A dziś? --- spytała babka, spoglądając
na tobołek.
--- Ano, masła osełczynę, sera dwie plaskanki i kopkękopa --- 60 sztuk. jaj, co moja uskładała od
czterech młódek.
--- I ty, człecze, o biedzie prawisz?! ---
roześmiała się Jacentowa, trzęsąc głową. ---
Krowa, kury, pańskie gospodarstwo!
--- Teraz ja wam rzekę, co se dworujecie
ze mnie, ino że ja waszej mowy do serca
nie przybieram --- odparł Wojciech spokojnie. --- Krówkę się kupiło za sprzedane bursztyny, jeszcze po Margosinej matce. Bydlątko każdemu miłe, a zimne paciorki jeść
nie dadzą. I tę morgęmorga --- dawna miara powierzchni gruntu. jałowiznyjałowizna --- tu: nieurodzajna ziemia. też choć
raz w kielo czasraz w kielo czas (gw.) --- raz co jakiś czas. godzi się omaścić. A skąd
nawozu, skoro w szopie pustki? Człek sam
z dzieciskami głodem przymiera, byle srokata miała żarcia do woli. Masło, ser się
sprzeda, a maślankę i serwatkę za przysmaki w niedzielę zjemy. Chleba swego nie
ma, to w mieście u krowodrzanek trza kupić. Mąkę na zacierkę, krup jednych i drugich, na wszystko trzeba grosza. A soli?
Jałową kaszę każdy zje, ino bez soli ani
rusz. Ale ja tu o sobie wciąż rozpowiadam,
a wy nic.
--- Cóż gadać? Izdebkę na prałatówce
w podwórcu mam, jako ci wiadomo, do
śmierci podarowaną, a dziesięć czeskich co
miesiąc mi przynosi pachołek pana burmistrzowy. To i starczy na łyżkę ciepłej
strawy.
--- Jacenty nieboszczyk, jako był chłop
uczciwy i sprawiedliwy przez całe życie,
tak wam jeszcze nawet swoją śmiercią dopomógł. Boga by w sercu nie mieli sławetni
rajcowierajca --- członek rady miejskiej., gdyby się wami nie zaopiekowali.
--- Wolejwolej (daw.) --- lepiej. bym onego za opiekuna miała.
Niechby żył. Tobie się może zda, że na
starość człek pamięć traci? Oj, oj, wiatr
zdmuchuje ino listeczki z kwiatów, kolce
zawdy zostają. Wesołe się zapomina. Co
bolało, zawdy boli. Ile to ja razy przez dzień
widzę mego Jacusia z roztrzaskaną głową,
na marach! Ile razy śnił mi się cały krwią
zalany!
--- Ale z tej żałości waszej macie i pociechę stokrotną, że w służbie Najświętszej
Bożej Matki śmierć go spotkała. Spadł ci
z dachu, ale z kościelnego. Już mu tam
w niebie nie pożałowali godnego miejsca ---
to pewna. A i na was za to Opatrzność
boska pilnie pogląda, cobyście nędzy nie
cierpieli.
--- Słusznie gadasz, Wojtuś. Za wszystko
trzeba dziękować Panu Jezusowi. Ale, com to
jeszcze chciała rzec... Aha. Jest nas tu trzy
babki do zamiatania kościoła i uprzątania
pajęczyn. Każda ma dwa dni służby,
a w świętą niedzielę wypoczynek. Niby
to lekka robota, a przecie w moich leciechw moich leciech (daw.) --- w moim wieku.
umęczenie wielkie. Jak się naschylam, nazginam, spod ławek, z kątów i zakamarków
śmiecie powymiatam, to mi się zda, że mi
het cosi gnaty połamało. W nocy, to się ani
z boku na bok przewrócić nie zdolęzdolę --- dziś popr.: zdołam..
--- Proście księdza proboszcza, coby was
zwolnił.
--- Nigdy w świecie! Zagryzłyby mnie
one jędze na śmierć, że za mnie muszą
robić. Zagryzłyby! Nie zębami, bo ino po
dwa abo po trzy w gębie mają, ale słowami
ostrymi jak te noże. Tolitoli (daw.) --- przecież. mi zazdroszczą
onego dożywocia po Jacusiu niby kroci
jakich.
--- Więc jakoż myślicie?
--- Tak se kalkuluję, żeby wziąć jaką
dziewczyninę-sierotę, co by pod moim
okiem robotę sprawiała.
--- Czyż nadążycie dwie was wyżywić,
kiedy na jedną z ledwością starczy?
Żebrak--- Pan Jezus miłosierny. Widzisz, Wojtek, ono tak źle znowu nie jest. Jacentowa
spod Panny Maryje to nie pierwsza lepsza.
Jaki taki do kościoła idzie, szelążek człeku
na podołekpodołek --- wgłębienie spódnicy u siedzącej kobiety. rzuci. A już jak jego miłość
rajca Langpeter przechodzi abo Teszner,
abo Przedbór, abo Salomon, to tyla ofiarują, że więcej wyniesie niż z ratusza za pół
miesiąca. Znasz pana stolnika Mikołaja?
--- Jakże! A kto by Wierzynka nie znał!
--- No, to ci rzekę, co jego miłość nigdy
mnie bez datku nie minie. A chodzi co dzień
do nas tu na wotywęwotywa --- msza poranna.. Tedy łacnołacno (daw.) --- łatwo. zmiarkujeszzmiarkować (daw.) --- zorientować się., że i dla siebie, i dla kogo drugiego na
kluski starczy, nawet ze szperkąszperka --- słonina.. Łachów
mam dość na swoje zapotrzebowanie, a dziewusze by się kupiło w kramach raz to, raz
owo. Dy stoją Sukiennice, niczym kościół
na nowo zmurowany, z woli najmiłościwszego króla.
Wojciech zamrugał powiekami i podrapał się w głowę.
--- O, moja złocista Jacentowo!
--- No cóż?
--- Nie śmiem...
--- Głodnyś?
--- Ij... Bajki głód! Calecale (daw.) --- całkiem. co inszego.
--- Gadajże!
--- Wzięlibyście se naszą Baśkę do posługi.
--- Cóż ci się troi? Najstarsza dziewucha
w domu, to prawa ręka! Jakoż ją matce
odbierzesz?
--- Prawdę mówicie. Ani słowa. Ino właśnie dlatego że najstarsza, musi iść precz
z chałupy.
--- Rety! Zbroiła co przeciw rodzicielom?
--- Niechże Bóg broni, zachowa! Nigdy
w świecie!
--- Ano, to matka jej nie puści. Ani mowy.
Wojciech się zaśmiał cicho.
--- U nas w chałupie ino jedno rządzi,
czyli ja. Drugie zasię słucha, czyli Margosia. Właśnie tak jak Pan Bóg Przenajświętszy rozkazał.
--- Ale wiem, wiem --- niechętnie odrzuciła staruszka. --- Od dzieckaś taki zawzięty. Zawdy ino wszystko po twojej woli
musiało być. Spartysparty --- dziś: uparty. jak kozioł.
Bieda, Walka--- Ale za to pół wieka z biedą za bary
się wodzę i przecie nas jeszcze nie zadławiła do cna.
--- Tedy powiedz, dlaczego chcesz Basię
wygonić?
--- Długo by o tym gadać...
--- Ano, to rzeknij krótko.
--- Pamiętacie Zbrojów?
--- Co bym nie miała pamiętać. Z ojców,
praojców nasze sąsiady.
Sąsiad--- Tak. Jest i z ojców, praojców niezgoda między nami. Jakiś widno mocny bies
upodobał sobie te dwa rody, bo z byle
czego do nienawiści podwodzi. O patyk,
o garść siana, o głupią gruszkę. Wieczne
swary między Zbrojami a Trzaskami. Sprawiedliwość im oddać trzeba, zawdyzawdy (daw.) --- zawsze. umieli
się rządzić, oszczędzać, skąpić, byle ino
majętności przysparzać, to i nagromadzili
bogactwa pełne skrzynie, a niemal ćwiartka
gruntów łobzowskich w ich ręku. My zaś,
Trzaski, anoano (daw.) --- tylko. wedle swego miana żyjemy.
Dużo onych Trzasków od wiek wieka bywało, a co pokolenie, to gorsza bieda. Ot,
i w dzisiejszych czasach powiedzmy: Paweł
Zbroja, bogacz nad bogacze, ma ino syna
jedynaka i dwie dziewuszki. U mnie ani
w niedzielę nie jada się do syta, a jest nas
wszystkich razem dziewięcioro w chałupie.
Zaś o tej godzinie może ta jeszcze przybyło jedno więcej.
--- Abo co?
--- Ano... Dy już takie zaprowadzenie
u Trzasków, że co rok, to prorok.
--- Widzisz, Wojtek, powiem ci prawdę.
Strasznieś chłop nierozgarniony. Baśki się
chcesz wyzbyć właśnie teraz, kiejkiej (gw.) --- kiedy. matka
niedomaga?
--- Dajcież mi się wygadać dokumentnie!
Po cóżem o Zbrojach zaczął? Widno cały
kłopot na nich się opiera.
--- Bardzom też ciekawa, co mi powiesz.
Duma--- Odkąd Paweł Zbroja ostał wójtem
łobzowskim, dmiedąć się --- puszyć się, pysznić się. ci tak, co nie wiadomo,
jak mu się kłaniać: czy jak miłościwemu
królowi Kazimierzowi, czy może jeszcze
krzynę niżej.
--- Cóż to ma do Baśki?
--- O, jakaście to nagła! Zaraz się dowiecie! Tedytedy (daw.) --- więc, zatem., jako spominałem, jedynaka se
uchował jak malowanie. Parobek rosły, na
gębie czerwony niczym jabłuszko, a do
wszelakiej roboty zgrabny, jak by się od
urodzenia wszystkiego uczył. Najstarszy komornik z łobzowskiego dworca wziął go za
stajennego do królewskich koni.
Miłość--- A co mnie do królewskich koni?
--- Słusznie, wam nic. Ale zarówno Staszkowi Zbroi nic do naszej Baśki, a czego lata
za dziewczyną?
--- O, rany!
--- Dziękować Panu Jezusowi, zrozumieliście przecie, co za przyczyna, że chcę
dziewuchę wyprawić z domu.
--- Poczekajże, a cóż Basia na to?
--- Basia? Po rozżarzonych węglach leciałaby za nim, ino by palcem kiwnął.
--- To po cóż dzieciska rozrywać, kiej się
ku sobie mają! --- zawołała Jacentowa, splatając ręce. --- Dać na zapowiedzi, pożenić
i kwita.
--- Aha, stary Zbroja pierwej ubije chłopaka, niżeli u Trzasków synowej będzie
szukał. On by się i wojewodzianki nie zląkł.
A mnie i moją babę nienawidzi aż strach.
Ino mię ujrzy w polu czy na podwórku,
pomstuje tak, że uszy więdną. Baśkę wyzywa od dziadówek, przed ludźmi nas czerniczernić --- dziś popr.: oczerniać., niemal plwa na nas.
--- Ha, wola boska, a tyś ojciec. Czyń,
jako rozumiesz. Kiedyż mi dziewczynę przyprowadzisz?
--- Właśnie dziś, zaraz, coby nie miała
sposobności powiadomić Staszka. Pewnikiem już jest na targu. Miała przyjechać
z Wątorkową. Zginie dziewucha jak kamień w wodę. Niech wójt swaty posyła,
gdzie wola. Z moim uczciwym dzieckiem
napraszał się nie będę. Ino niech ciotka
strzeże Basi jak oka w głowie, żeby się
ptasznikptasznik --- myśliwy polujący na ptaki. o turkawceturkawka --- ptak podobny do gołębia, przen.: młoda dziewczyna. nie zwiedział.
--- A to co za rwetesy? Coś się dzieje na
targu? Zobacz no, Wojtek, czego ludzie tak
krzyczą?
--- Baśka?! Skądeś się tu wzięła? I taka
zdyszana? Wilki cię gonią po mieście czy
co?
--- Szukałam was, tatusiu... Idźcie, na miły Bóg, ratować Wątorka, bo go baba na
śmierć zatłucze... O, tam... Widzicie? Pod
świętym Wojciechem.
--- Pilnujcie tobołka, Jacentowa, zaraz
wracam. A ty stój wedlewedle (daw.) --- obok. ciotki. Ani mi się
rusz!
Skoczył Wojciech co żywo na pomoc
kumotrowi. Ledwo się przepchał przez tłum
gawiedzi śmiejącej się z zaperzonejzaperzony (daw.) --- rozgniewany. niewiasty i bitego chłopa.
--- A ty opoju! A ty śleporodzie zatracony! Gdzie moja kokoszka?! Oddaj zaraz, bo
ci łeb ukręcę, jakem twoja ślubna, wierna
i uczciwa żona! Oddaj kokoszkę! Gadam po
dobroci!
I ściskając bat w garści, wyrżnęła go
z całej siły grubym końcem biczyska po
plecach.
--- O, rety! Ja... Jaguś... dy zelżyj kapkę! --- jęczał mąż, ani próbując odwetu.
--- Gdzie czarna kokoszka z białym czubem?! O, moi ludzie, moi ludzie! --- zawodziła baba piskliwie. --- Taką ci miałam kokosią na cały świat sławną. Jak zniosła
jajko w sam święty Jan, to bez dwa miesiące ino jeden dzień spoczęła. Ady rodzone
dziecko tak matce nie świadczy, jako mnie
ona podchlebiała! Ano przedwczoraj znowu
się nieść zaczęła, a ta niewiara przeklęta
wywlokła mi ją z domu dziś rano! Zdrajco!
Judasie! Bo cię uśmiercę, niech cię już moje
oczy nie oglądają!
--- Mojaś ty śliczna...
--- Nie ślicznam! Kokoszka gdzie?!
Zamierzyła się z większym jeszcze rozmachem, aż tu dwie silne ręce szarpnęły ją
w tył, omal nie upadła. Obejrzała się.
--- No, puszczajcie mnie, Wojciechu, bo
i wam się oberwie!
--- Cicho. Cicho. Dajcie spokój. Nie wstyd
wam? Ludzie patrzą, śmieją się. Jużeście
tego biedaka zanadto ukarali.
--- Niech powie, gdzie ją skrył przede
mną?
--- O, Jaguś!... Ja... ja... jakoż ci oddam,
klejem sprzedał...
--- Komu?
--- Wim ja?
--- A pieniądze gdzie?
--- U... u... u Mośka... Rety! Trzymajcie
ją! Wojciechu, bo duszę ze mnie wyżeniewyżenąć (daw.) --- wygnać.!
2. Sąsiedzi
Tak więc Basia została u ciotki
Jacentowej w Krakowie, a Trzaska wracał
na Łobzów z lżejszym sercem.
Było wprawdzie płaczu i lamentu co niemiara, ale przez myśl nawet nie przeszło
dziewczynie buntować się przeciw woli
ojcowskiej.
--- Ani mi się waż pokazywać w domu,
póki cię sam nie zawołam --- rzekł jej na
odchodnym. --- Kiecki, gorset i buty przyniosę ci w przyszły wtorek.
Objęła tatusia za kolana, ciotkę pocałowała w rękę, spłakała się jak bóbr i została.
DzieckoPrzypuszczenia Wojciecha spełniły się co
do joty. Za powrotem do chałupy znalazł
w niej gościa oczekiwanego --- malusieńką
dziewczynkę. Westchnął, pokiwał głową,
ale ucałował dzieciątko.
--- Ano, moja Margoś poczciwa --- rzekł
serdecznie do żony --- dziękuję ci też, dziękuję z całej duszy, jako za pierwsze, tak
samo i za ósme. Niech Pan Jezus w zdrowiu
chowa, a o nas, biedakach, nie zapomina.
Ale, ale, powiem ci coś ważnego. Baśkę
oddałem do służby w Krakowie.
--- Cóż ty bajesz, Wojtek? Czy ci zmysły
pomieszało? Kara boska czy co? Musisz
w te pędy lecieć do miasta i zabrać dziewczynę z powrotem!
W jednej chwili dobroduszny uśmiech
znikł z twarzy Wojciecha, dolna warga wysunęła się naprzód.
--- Pierwej słuchaj, a potem gadaj, a najlepiej wcale nie gadaj --- rzekł twardo. ---
Uczyniłem jak trzeba i dość. Baśka zostanie
w Krakowie póki moja wola.
Przycichła i schowała się z głową pod
pierzynę.
--- Jużci, teraz się zacznie płakanie. Nie
sprzeciwiaj się nigdy, to nigdy krzyczał
nie będę.
Usiadł na brzegu łóżka i opowiedział jej
wszystko szczegółowo.
--- No, sprawiedliwie zrobiłeś, jak dobry
ojciec --- odrzekła wysłuchawszy. --- Ino
pytam sią, co teraz będzie, kiedy ja ani
ręką, ani nogą?
--- Dy z Kasi już nie najgorsza wysługa,
niech się przyucza. Co byśmy się trapili po
próżnicy!
--- Ano jużci. Zresztą, wolę se ręce urobić, od świtu do nocy harować, byle się te
wyklinania raz skończyły.
--- Ino teraz leż cicho, spoczywaj. My
se ta będziemy jako radzić bez ciebie.
Matka w domu najpierwsza. Co by się stało z tymi kruszynami, gdyby ciebie zabrakło!
--- Ale, właśnie! --- zaśmiała się kobieta. --- Zdrowam jak ten rzemień. Nie zbędziesz się mnie ani za trzydzieści lat!
--- Niechże cię Pan Jezus wysłucha! Widzi On, jako cię srodze miłuję. Teraz wyjdę
na chwilę. Mam ważną sprawę. Jeżeli mi
się powiedzie, będzie dla nas wszystkich
uciecha.
Zamknął odrzwi od sieni i od podwórka,
żeby nie wiało na dzidziusia i na chorą
żonę, postał na progu niepewny, wreszcie
przeżegnał się, nasunął czapkę na lewe ucho
i pomaszerował brnąc w gęstym jak ciasto,
listopadowym błocie prosto... do chaty
Zbrojów.
Dwa płoty i wąska polna droga dzieliły
obejście sąsiadów. Trzasko wie mieszkali na
zboczu małego pagórka, domostwo Zbroi
przytykało niemal do pięknego sadu otaczającego królewski dworzec w Łobzowie.
Wojciech wszedł do sieni. Rozejrzał się.
Drzwi do świetlicy były zawartezawarty (daw.) --- zamknięty., w izbie
mieszkalnej uwijała się przy kominie Zbroina.
--- Niech będzie pochwalony...
--- Na wieki --- odpowiedziała gospodyni,
nie odwracając się. --- A czego to?
--- Z waszym chciałbym pogadać.
Spojrzała.
--- A to ci gość rzadki i nie lada jaki! ---
zawołała śmiejąc się drwiąco. --- Prędzejem
się śmierci spodziewała niż was, miły sąsiedze, tu, na moim progu, zobaczyć. Do
Pawła chcecie? A siedzi se w świetlicy
przy miodzie. Idźcie, pewnikiem rad wam
będzie.
Nie zrażony przykrym tonem tych niby
grzecznych słówek, wszedł Wojciech śmiało do wielkiej izby gościnnej i tak samo
boskim słowem powitał gospodarza.
Zbroja aż się żachnąłżachnąć się --- zasygnalizować oburzenie lub sprzeciw. z podziwu. Co? Ten
człowiek, którego jak śmiecie lekceważył,
ten chłop cichy, ustępliwy, nienatrętny
ośmiela się nachodzić go we własnym domu? Zerwał się z ławy i stanął wyprostowany, ogromny, z zaciśniętymi ustami.
--- Niech będzie pochwalony --- powtórzył Trzaska, patrząc mu spokojnie w oczy.
--- Na wieki --- odburknął niewyraźnie
i na powrót usiadł na ławie, już ani patrząc
na gościa.
--- Nie źlijcie się na mnie, sąsiedzie ---
zaczął przybyły drżącym trochę głosem ---
przychodzę do was z dobrą nowiną.
--- Wy do mnie? --- Zbroja ruszył ramionami. --- Najlepsza nowina będzie, jak mi
z oczu zleziecie, choćby na wieki amen.
--- To już Panu Jezusowi ostawmy, którego z nas i kiedy ma zabrać z tego świata --- odparł Trzaska, siląc się na spokój. ---
Ino to wam przyszedłem powiedzieć, że nie
musicie się już troskać o swego Staszka
względem naszej Baśki, bo nie chcąc cudzego dziecka przeciw ojcom buntować,
a swoje w cenie mając jak złoto, wyprawiłem dziewuchę z domu i już jej wasz syn,
póki żyw, nie uwidzi.
Zbroja spojrzał na mówiącego bystro, ale
natychmiast spuścił oczy i milczał.
--- A iżem jest chrześcijanin i nie darmo
co dzień przy pacierzu powtarzam: ,,jako
i my odpuszczamy", więc przychodzę robić
zgodę z wami, sąsiedzie, coby już nijakiej
zawziętości nie było między nami.
Przeczekał chwilkę w nadziei, że przecież
jakąś życzliwą odpowiedź usłyszy, westchnął i ciągnął dalej:
--- Tedy, jakom rzekł, szczerym sercem
was zapytuję, czy z wolą waszą zakończyć
swary i niezgodę? Tyloletnią obrazę boską?
Zbroja wychylił kubek duszkiem i splunął na bok.
--- Anim ja z wami w zgodzie, ani w niezgodzie --- rzekł krzywiąc usta wzgardliwie. --- Wszystko mi jedno, czy żyjecie, czy
zgnijecie. Zbroja się z dziadami nie zadaje.
--- Nie zadaje się? A jednakowo nie ma
dnia, żebyście nas nie krzywdzili, nie poniewierali przed ludźmi, ostatnimi słowami
nie poniewierali! --- zawołał Trzaska, tracąc cierpliwość.
--- Ha, kiedy wam tak o dobre słowo chodzi --- roześmiał się Zbroja --- to dziękuję
wam pięknie, żeście swoją dziewuchę
uprzątnęli memu synowi sprzed nosa. Choć
i bez tego byłoby się obeszło. Od dziecka
Stach nauczony równo przed się patrzeć,
a nie w błoto. Może by się ta był i zabawił,
ale żeniaczka mu nie na myśli.
--- Milczcie, na Boga świętego, bo mnie
krew zaleje! --- krzyknął Trzaska z oburzenia. --- Przyszedłem do was z przebaczeniem
w sercu, obie ręce wyciągałem do zgody,
ofiarowałem Panu Jezusowi tę gorzkość,
com się jej nałykał od was tyle lat. Chciałem pieczęć świętą przyłożyć na naszych
swarach i w kumyw kumy --- na ojca chrzestnego. was pro...
--- Cha! cha! cha! cha! Cichojcież, bo
i mnie krew zaleje, ino ze śmiechu! ---
wrzasnął Zbroja, trzymając się za boki. ---
Słyszeliście, ludzie, wójta mu się zachciewa.
Zbroja u Trzaski za kumotra! Cha! cha! cha!
Adyady (gw.) --- ale, przecież. se nie żałujcie, na Wawel nie tak daleko, zawołajcie se miłościwego króla! Ręczę, że wam nie odmówi! Ot, chamska dusza
dopiero! Precz z mego domu, bo psami wyszczuję!
--- Na wasze psy mam buczek sękaty! ---
odkrzyknął ostro Trzaska. --- Niech ino który spróbuje mnie tknąć! A na wasze słowa
umiałbym odpowiedzieć jeszcze lepiej, ino
mi się nie podoba. Wolej Panu Jezusowi
pomstę ostawię.
Rzucił drzwiami, aż ściany zadrżały, i wyszedł, a za nim aż na drogę leciał śmiech
szyderczy Zbroi.
Ściemniało się na dworze. Gęsty deszcz,
co padał od rana, zamienił się w drobny,
kolący śnieżek i siekł po twarzy, aż bolało.
Wojciech nie czuł wiatru, nie widział śniegu. Krwawe płaty latały mu przed oczyma.
Nie sposób wejść teraz do izby. Margosia
od razu wyczyta wzburzenie w jego twarzy.
Po co ją trapić, kiedy się to na nic nie zda.
--- Pójdę na strych, pozasłaniam jako
dziury deskami i słomą, żeby nie przeciekało. Nijak się nie mogę przepomóc na
świeżą strzechę. Oj, Boże, Boże miłosiernyl
Z godzinę łatał dziury w dachu, zatykając je, czym mógł, od wnętrza, jak to niemal
przy każdym deszczu musiał robić, bo te
słabe zapory psuły się i odpadały po paru
dniach. Jakoś tym razem nadspodziewanie
dobrze mu poszło i trochę weselszy zeszedł
na dół do swoich.
Nowo narodzone dzieciątko spało cichutko, pozawijane w ciepłe szmaty. Kasia krzątała się przy piecu i gotowała pęcak na
wieczerzę. Z dala od ognia stał garnuszek
z ciepłym mlekiem dla matusi. Młodsze
dzieci bawiły się z psem w kącie, ale spokojnie, żeby nowej siostrzyczki nie budzić.
--- Gdzieżeś to siedział tak długo, ojciec? --- spytała żona.
Zawahał się. A nuż w złość wpadnie
i wszystkie obelgi Zbroi powtórzy? Biedna
Margosia już dziś płakała przez niego. Jeszcze broń Boże zasłabnie. Odchrząknął i odpowiedział wymijająco:
--- Wstępowałem na chwilę do wójta,
coby się o swego chłopaka nie trapił, jako
Basi już w domu nie ma.
--- No? A co on na to? --- spytała ciekawie.
--- Radrad (daw.) --- zadowolony. był, a jakże. Nawet mi podziękował.
--- No, to chwała Panu Jezusowi. Może
nas już nie będzie tyla dręczył jak zawdy.
--- Byłem i na strychu dziury pozasłaniać.
--- Dobrześ zrobił. Zaraz pewno będzie
i wieczerza. Co to takiego? Co tak zbyrkazbyrkać (gw.) --- dzwonić, hałasować.?
--- Aha, wali się ktoś do sieni. Wyjrzyj
no, Pietrek.
Chłopiec wybiegł z izby i powrócił natychmiast, wyprzedzając gościa.
W mroku wieczornym, którego słaby
ogień na kominie prawie nie rozjaśniał,
ujrzeli przy drzwiach wysokiego mężczyznę
w ciemnej opończy, z kijem w ręku. Zdjął
czapkę, pochwalił Pana Jezusa. Odpowiedzieli mu wszyscy: ,,na wieki".
--- Gospodarzu czy gospodyni, bo jakoś
nikogo w tym ciemku nie widzę --- rzekł
obcy --- pozwólcie mi spocząć i obeschnąć
trochę przy waszym kominie, bom przemókł
do nitki.
--- Kasiu, przysuń ławę do ognia, a duchemduchem (daw.) --- szybko.! --- zawołał Wojciech. --- Zaświeć kaganek!
--- Nie trzeba kaganka, nie trzeba. Nie
róbcie sobie ze mną tyle zachodu --- przerwał podróżny. --- Posiedzę chwilę i pójdę
dalej. Pilno mi do Krakowa.
--- Aha, to do miasta idziecie? --- spytał
Trzaska.
--- Jużci, do pana krakowskiegopan krakowski --- kasztelan krakowski. mam
sprawę. Śnieg mię w polu złapał, przeziąbłem srodze...
--- Oj, nie wiem ja, zali próżno nie idziecie. Gadali dziś ludzie w Krakowie, jako
właśnie król miał jechać na rokiroki (daw.) --- termin posiedzenia sądu. do Biecza,
a pan krakowski, ma się rozumieć, także.
--- Taaak? A, to źle. Ha, darmo. Poczekam w mieście, aż wróci. Pierwszy raz mi
tędy droga wypadła, mówiono mi, że ta
wieś to królewszczyznakrólewszczyzna (daw.) --- dobra ziemskie należące do króla....
--- A jakże, od wiek wieka.
--- Dobrze króla mieć panem we wsi,
prawda? --- rzekł podróżny żartobliwie. ---
Człek jakby u Boga za piecem: czy cię
chorość trapi, czy bieda gniecie, czy jakowej inszej pomocy trzeba, ino do dworu jak
w dym. Bo i służba pańska, zarządce, dworzanie, wszystko zacne ludzie być muszą,
czy tak?
--- Utrafiliście w samo sedno --- ze śmiechem odparł Trzaska. --- Rzekliście: ,,być
muszą" i tak też jest. Gdyby nie musieli,
hej, hej, siódmą skórę by ściągnęli z biednego chłopa.
--- Co powiadacie?
--- Prawdę gadam. Niejeden komornik
albo łowczy, albo krajczy, to i Żyda zdoli
ocyganić, a jakże. Kaletę nabija, o swoje
dobro dba, nie o pańskie.
--- Nie do wiary!
--- Ino że król jego miłość często na
Łobzów zjeżdża, to cała nasza pociecha,
a na ich brykanie hamulec. Wiedzą, że
król najbiedniejszemu przystępny, że ze
skargą do niego wolno przyjść o każdej
dobie, to jedno im ręce wiąże i rogów przyciera.
--- A we dworze kto siedzi?
--- Oho, chyba z dalekości wędrujecie,
gospodarzu, kiedy o takie rzeczy pytacie.
--- Więcej niż dziesięć mil.
--- Kto siedzi we dworze? Wstyd w nim
siedzi. Ulubienica miłościwego pana --- jąkając się odpowiedział Wojciech.
--- A co to komu wadzi? Przecie królowi
też się jakowaś rozrywka należy --- zauważył ze śmiechem podróżny.
--- Grzeszne wasze słowa --- surowo odpowiedział Trzaska. --- Poczciwemu człeku
nie przystoinie przystoi (daw.) --- nie wypada. tak mówić. Kto ino cześć ma
dla miłościwego pana --- a Bogu najwyższemu wiadomo, że w całym królestwie wszyscy go nad własny żywot miłujemy --- tedy
kto ino serce ma uczciwe, co dzień się gorąco modli, by nasz król ukochany rzucił
precz od się tę bezecnicę.
--- Ej, chyba nie każdy taki zawzięty na
tę biedaczkę? Jakże jej to?
--- Rokiczana zwie się, diabelska pokuśnica. Z Czech ją biesi przynieśli.
--- Czy taka zła, niemiłosierna, czy
krzywdzi kogo?
--- Dobra ci nie jest ani miłosierna ---
gorzko odrzekł Wojciech --- ale my ta jej
dobroci nie łaknący. Niechby se wróciła,
skąd przyszła. Tyle od niej łaski wyglądamy.
--- Aleście też surowym sędzią, gospodarzu. Ani koronowanej głowie nie przepuścicie!
Król, Grzech--- A czy ja to ze siebie gadam? Każdy
ksiądz wam to samo powtórzy, a i boskie
przykazania pisane nie ino dla chłopów,
lecz dla cesarzów i królów tak samo. Po
Bogu wszechmogącym miłościwy król Kazimierz jest mi pierwszy. Mądrością Salomonową słynie; sprawiedliwość jego i panu
możnemu, i nędznemu żebrakowi jako słońce przyświeca; rządzi królestwem niczym
ojciec najlepszy; czego tknie, wszystko mu
się darzy; ino ta plama, ta jedna plama!
Kiedy go już Pan Jezus pokarał takim słabym sercem ku białogłowom, niechby se
kazał szukać po wszystkim świecie najpiękniejszej królewny, niechby ją pojął za
prawą żonę! Choć niedawno owdowiał,
mniejszy byłby grzech niźli to, co się przeciw bożemu prawu dzieje.
--- Dziwy, dziwy... Miłowanie wasze takie srogie, jakoż inaczej nienawiść gadać
będzie? --- pytał podróżny. --- Takli to odwdzięczacie dobremu panu, co go senatory
,,królem chłopów" przezwały?
--- O, moiściewy! Toli właśnie dlatego
rade by serce moje, coby nad cały ród
ludzki był wywyższony, bez żadnej skazy!
Podróżny milczał zamyślony i grzał ręce
nad ogniem.
--- Chory ktoś u was widzę --- zagadnął
po chwili, wpatrując się w kąt przy ścianie.
--- Córeczkę nam Pan Jezus zesłał dziś
rano. Leżą se obie z matką niebogi; jedna
śpi, druga słucha naszej pogwarki.
--- Chrzciny, po starym zwyczaju, niebawem?
--- A jużci. Dziś wtorek. Radzi byśmy
w niedzielę, cóż, kiedy o kumotrów ciężko.
Siedmioro pociech mamy, a ta dziewuszka
ósma, to się i przebrało ludziom cierpliwości, a człek nie śmie się naprzykrzać.
--- Gdybyście nie wzgardzili nieznajomym biedakiem, to ja radrad (daw.) --- chętnie. stanę do tej
chrześcijańskiej posługi.
--- Bóg wam zapłać stokrotnie. I owszem,
przyjmujemy wdzięcznie. My ta niepyszni, nawet dziadem nie gardzimy, byle Boga
miał w sercu. Siostrę ano mam babką przy
kościele Panny Maryi. Mąż jej spadł z rusztowania, gdy kładziono dach na kościele.
Burmistrz i sławetni rajcy przeznaczyli jej
izdebkę i kilka groszy na utrzymanie aż
do śmierci.
--- A gdzie wasza parafia?
--- Właśnie tam, u Panny Maryi.
--- Ano, to w niedzielę przed południem
stawię się przed waszym domem. A o kumę
się nie trapcie, sam się postaram o jaką
uczciwą niewiastę. Pójdę już, bom wypoczął, a muszę zajść przed nocą, nim bramy
pozamykają.
--- I nic to nie przekąsicie? Zaraz będziem
wieczerzać.
--- Bóg zapłać, na chrzcinach sobie powetuję.
--- Choć mleka łyknijcie kropelkę...
--- Chyba na zdrowie chrześnicy. Niech
się wam chowa na pociechę!
Wypił smacznie, mlasnął językiem i wąsy otarł rękawem.
--- Ostańcie z Bogiem!
--- Szczęśliwa droga.
3. Rokiczana
Ojciec! Ojciec! Matusiu, nie wiecie, gdzie oni poszli?
Zbroina położyła palec na ustach.
--- Cichojcie, Staszek. Przecie widzisz, że
dziecko śpi.
--- Ojoj, straszne cuda, to niech się zbudzi.
--- Wynoś mi się z izby, ty zuchwalcu
jeden! Dziewuszątko caluśkie jak w ogniu,
nikogo nie poznaje, a ten będzie brewerie
wyprawiał!
--- Chora? Jagnesia? O, rety! Czegóż od
razu nie gadacie?
--- Adyady (gw.) --- ale, przecież. się dopraszam, cobyś był cicho,
i nie słuchasz.
--- Nie swarzcie, nie gniewajcie się ---
przytłumiając głos do szeptu, rzekł chłopak. --- Z prędkości takem krzyknął, nie
ze złego serca. Cóż się dziecku stało?
--- Abo ja wiem? Rano jeszcze była
rzetelna, dopiero ku południowi osowiała,
skryła się za piec i tak ją chorość do krzty
rozebrała, że ino krzyczy, cosi plecie nie do
rzeczy, aż mi głowa pęka od strachu, nie
widzącej nijakiej rady. Przed chwileczką
zdrzemnęło się biedactwo. Pozatulałam, pookrywałam, niech się zapoci, może jej zelży.
A nie, to trza będzie posłać po Grajdoskę,
żeby urok odczyniła.
--- Słusznie, sam po babę polecę. Ino
teraz rzeknijcie mi, gdzie ojciec?
--- W stodole parobków pilnuje, bo młócą. A wiadomo, Szczepan lubi spocząć, Jasiek bije cepem od niechcenia, jak dla zabawki, to ich pięścią po karku trza wyciąć
raz, drugi, inaczej ani rusz.
--- Obiadowaliście?
--- Jeszcze nie. Właśnie na miskę miałam
wlewać, jakeś wszedł.
--- Pobiegnę po nich.
--- Nie trzeba. Ojciec ino ze mną a z dziećmi pospołu jada. Służbie się daje osobno.
--- Dawniej tak nie bywało.
--- Dawniej co inszego, a dziś co inszego.
Paweł Zbroja, wójt, nie może się bratać
z najemnymi parobkami.
--- Tak bym się was o coś rad zapytał...
--- No, to gadaj.
--- Kiedy nie śmiem...
--- Odkądżeś tak ponieśmielał? Ojca się
bój, nie mnie. Dydy a. dyć (daw.) --- przecież. wiesz, co znaczy u matki
jedynak.
Pocałował ją w rękę.
--- Matusiu, jak myślicie, co z nami będzie?
--- Jak to z nami?
--- No, z nami, ze mną i z Baśką.
--- Ohoho, ani z tej beczki nie zaczynaj!
Dobrze ty wiesz, że z tego nic.
--- Skąd mam wiedzieć? Krzywicie się,
to i przestaniecie. Dziewucha jak malina,
robotna, zdrowa. Jak se dwie pełne konewki na nosidłach zawiesi, to ci leci śpiewający, aż radość patrzeć. Zawdyzawdy (daw.) --- zawsze. wesoła,
ojców słucha... Jak Boga wszechmogącego
miłuję, czego wy chcecie od niej?
--- A nic nie chcemy, calecale (daw.) --- całkiem. nic. I ty se
Baśkę ze łba wybij, rozumiesz?
--- Oj, matusiu złocista!... Nie i nie!
--- Cóż to, mam cię pouczać, rozpowiadać, jak ojciec tego całego dziadowskiego
rodu nienawidzi? Dy co dzień się możesz
nasłuchać, jako se ta przez płoty oba
z Trzaską wymyślają. Ino czekam, rychło
się pobiją. Ile to lat się ciągnie! Jeszcze
stary Trzaska-nieboszczyk pomsty boskiej
przyzywał na twego dziadka, a nie miał
o co.
--- Ano, jak nie było o co, to skończyć
swary, podać se ręce i spokój.
--- Aha, przychodził tu Wojciech we wtorek z takim samym słowem, zuchwalec.
--- No, i co się stało?
--- Cóż się miało stać? Wyrzucił go ojciec
za drzwi i tyle. O Baśce musisz zapomnieć.
Dobrze ci radzę.
--- Zapomnijcież jeść, spać, oddychać!
Zapomnijcie, że słońce na niebie świeci, to
1ja Baśki zapomnę!
--- Eee, pies szczeka, a wiatr niesie. Głupie twoje gadanie. Dziecko trzyletnie zrozumie, że nie po to Zbroja ma pełne worki
,,bitychbite --- pieniądze.", nie po to całym Łobzowem trzęsie, nie po to musi aż w polu sterty stawiać,
bo mu się w stodole zboże nie mieści, aby
dla swego jedynaka w chlewie żony szukał.
--- Żebyście mi nie matką byli, to bym
was ubił za takie gadanie! --- krzyknął Staszek, chwytając się za głowę. --- Jak wy
się Boga nie boicie tak poniewierać uczciwymi ludźmi!
--- A ty, smyku jeden, do kogo to gadasz?
Matkę rozumu uczyć będziesz?! Ino mi żal
Jagnesi biednej, coby się nie zlękła, bobym
cię sprała na kwaśne jabłko. Widzicie go!
Taki, co pod zgnitą strzechą siedzi, a na nos
onemu i dzieciom woda z dachu kapie, to
nie w chlewie mieszka? A spytaj się, czy
dwa razy na rok maszczone jadają? A porachuj łaty na Wojciechowym kożuchu!
A zajrzyj, co tam w komorze! Otrąb garść
i żarnówkiżarnówka --- mąka zmielona na żarnach. kwarta! A to krowiątko, pożal
się Boże, sama skóra i kości.
--- Dajcie już spokój. Wolej nie słuchać
otakiej biedzie. Zanadto serce boli.
Wybiegł z izby i nie namyślając się poleciał prosto do Trzasków. Właśnie skończyli
nędzny obiad. Kasia garnki zmywała.
--- Niech będzie pochwalony...
Może po raz pierwszy w życiu Wojciech
zapomniał odpowiedzieć na powitanie po bożemu. Rozjątrzona rana zanadto bolała.
Wstał z ławy i krzyknął ostro:
--- Po coś tu wlazł?! Niceś nie zgubił!
Czego szukasz?!
--- Ja... ja ino... chciałem...
--- Chciałeś kijem oberwać?! Wynoś mi
się w te pędy! Idź do swego tatusia, co psy
spuszcza na ludzi!
Staszek rzucił się przed nim na kolana.
--- O, Jezu, Matko Boska! Nie karajcież
mnie za to, czego ani moje oczy nie widziały! Przybiegłem do was jak do ojców,
pokłonić się, w nogi pocałować i jak ojców
prosić, cobyście mieli cierpliwość, wyrozumienie... Ja wszystko przeinaczę, tatusia
i matkę ubłagam, na kolanach za nimi włóczył się będę, aż mi zezwolą waszą Basię
pojąć... Na rany boskie was zaklinam!
--- Nawet nie próbuj! Choćbyście oba
z ojcem klękali przede mną jak przed cudownym obrazem, choćbyście ziemię przed
moimi nogami całowali, takem się zawziął,
takem się zaklął, tak mi się serce w kamień
obróciło, że nigdy, przenigdy mego dziecka
wam nie dam! Słuchaj i zapamiętaj: przenigdy!
--- A co my biedne dzieci zawiniły? Przecie Basia mnie tak samo nad swój żywot
miłuje, jako i ja Basię. I na nas się mścicie?
Śmiertelny grzech!
--- Jak wleziesz na kazalnicę, to będziesz
o grzechach uczył, teraz precz! Jeszcze jedno słowo, a i u mnie pies oto przy kominie
czeka. Idź!
--- O, rety, rety! O, ja nieszczęśliwy!
Ledwie przekroczył drogę, ledwie za sobą
wrota zamknął, znalazł się oko w oko z ojcem idącym ze stodoły.
--- A ciebie gdzie czorty nosiły, niewstydniku jeden?! --- wrzasnął Zbroja. --- Myślisz, com nie widział, hę? Nauczę ja ciebie
posłuchu, zbereźniku zuchwały! --- I pięścią
zaciśniętą a twardą jak kamień jąłjąć (daw.) --- zacząć. walić
chłopca po plecach.
Staszek pochylił głowę i znosił karę spokojnie.
--- Masz dość? Będziesz słuchał?
--- Jakoż nie mam słuchać, kiedy mnie
i stamtąd na wieki amen wygnali.
--- Jużci, hakami by cię przyciągali, gdyby nie strach przede mną. No, chodź, ukarałem jak ojciec, to i gniew mnie ominął.
Zjemy se razem obiad.
Weszli do izby, gospodarz schylił się nad
kołyską, pokiwał głową.
--- Śpi. Dobry znak. Nic jej nie będzie. ---
I zabrał się do jedzenia.
--- Tatusiu --- rzekł Staszek, całując go
w łokieć.
--- Czego chcesz?
--- Jak pojecie, to się ogarnijcie przystojnie i czym prędzej do dworu.
--- Do dworu? Do kogo?
--- Do jej miłości pani Rokiczany.
--- Ja do niej? Ani kroku się nie ruszę. Jeszcze czego brakowało!
--- Nie znacie jej. Strasznie jest sparta
i porywcza. Skoro nie usłuchacie po dobroci. gotowa ludzi posłać i gwałtem was
przed nią powiodą. Nie trzeba jej drażnić,
bo wam co jeszcze na despektdespekt (daw.) --- obraza. uczyni,
a w dodatku przed królem naskarży.
--- Idź, Paweł, idź --- wtrąciła się żona ---
mądrze chłopak radzi. Zresztą, kto wie, może cię co dobrego spotka?
--- Ani od pana miłościwego nic mi nie
potrzebno, a nie dopiero od takiej --- hardo
burknął Zbroja. --- Ale iść mogę, ze samej
ciekawości. Przynieś z komory nową sukmanę i buty, choć Bogiem a prawdą, co ona
za jedna, żebym się miał stroić?
--- Jakże? Wójt, w starym kożuchu
i w postołachpostoł --- chłopskie obuwie.?
--- Słusznie, dla siebie to czynię, nie dla
niej.
Zapiął szeroki pas, gwoździkami nabijany, na granatowym kaftanie, przywdział po
wierzchu białą sukmanę. Czapkę barankową
nasadził z fantazją na głowę.
--- Ano, idźmy --- rzekł do syna. ---
Niechże się dowiem, czego chce ladaco od
uczciwego człeka.
Przeszli sadem, krótszą ścieżką.
--- Tędy, tędy, przez ganek, po schodkach. Teraz na prawo, to jej izba. Ja nie
wejdę, za wysokie progi na moje nogi.
Zresztą, matusia kazali po Grajdoskę lecieć.
Zbroja otworzył drzwi i wszedł śmiało.
Od przyjazdu Rokiczany do Krakowa, raczej od zamieszkania jej w Łobzowie, ani
razu nie zaglądał do dworu, mniemając, że
obrazą było dla czci poważnego kmiecia
przestąpić próg niewstydnicy, choćby nawet była królewską kochanką. I syna nierad puścił tam do służby. Ledwie mu przeperswadowano, że stajnie daleko za
ogrodem, jej miłość nigdy w tamtą stronę
nie chodzi, może i rok minąć, a Staszek jej
nawet nie zobaczy. Kto zaś dostanie się do
służby królewskiej, tego los i powodzenie
do śmierci zapewnione.
Komnata była wielka, trzema oknami
oświetlona, z powałąpowała --- drewniany strop. o pięknie rzezanych
belkach. Biało umytą podłogę pokrywały
jaskrawe kilimykilim --- dwustronny dywan do dekoracji podłóg i ścian.. Pod jednym z okien był
stolik, zasłany makatą złotem przerabianą,
przy nim dębowy zydelzydel (daw.) --- stołek. z wysokim oparciem. Na stole kobiałeczkakobiałka --- koszyk. z różnokolorową
wełną i kawał płótna z rozpoczętym wyszywaniem. Na gwoździu wbitym w futrynę
wisiała lutnialutnia --- dawny instrument strunowy. przewiązana pąsową wstęgą.
Po przeciwnej stronie komnaty długa
ława przy ścianie, przed nią stół podłużny,
zarzucony stosem grubszych i delikatnych
robót kobiecych. Na boku dwie przęśliceprzęślica --- drążek do zamocowania kądzieli.
z kądzielamikądziel --- pęk włókien do przędzenia. omotanymi lnianym przędziwem, mały warsztacik tkacki. Słowem, pracownia dziewcząt służebnych jej miłości.
W tej chwili nie było na ławie nikogo,
tylko przy małym stoliku siedziała młoda
niewiasta z burym kotkiem na ręku. Bawiła się, rzucając mu pod sam pyszczek
związany sznurkiem kłębuszek i umykając
z nagła, gdy go chciał pazurkami dosięgnąć.
Zbroja stał przy drzwiach i patrzył.
Nawet zawzięty nieprzyjaciel musiał
przyznać, że równie cudnej urody nie spotykało się dwa razy w życiu. Jasne jak
żytnia słoma włosy, w jeden warkocz splecione, opadały z poręczy zydla aż do ziemi.
Nad czołem wiły się krótkie nieposłuszne
kędziorki, a wierzch głowy zdobiła okrągła,
czerwona, aksamitna czapeczka perłami haftowana. Wąska biała wstążka, przyszyta
do czapeczki z lewej strony, okalała ciasno
śliczną twarzyczkę i kończyła się na prawej
skroni przepinką szmaragdową. Szata z cienkiego sukna, niebieska, wycięta nieco dokoła szyi i na tym wycięciu złotą nicią
w ząbki dziergana, gładko przylegała do
smukłej kibicikibić (daw.) --- talia., bez śladu zapięcia, które
znajdowało się po prawym boku, zręcznie
ukryte pod lamówką z ciemnego futra. Tymże futrem zakończona była suknia od dołu.
Rokiczana spostrzegła wchodzącego kmiecia, ale czekała, aż się jej pokłoni, i udając,
że go nie widzi, dalej bawiła się z kotkiem.
Zbroja stał butnie z ręką za pas zatkniętą
i nie odzywał się.
--- Weszliście jak do gospody. Ani mnie
nie powitacie --- rzekła tonem urazy Rokiczana.
--- Jakoż mam witać? Umiem ino boskim
słowem, a... --- urwał i dodał po chwili: ---
Wołaliście mnie, przyszedłem.
--- Bóg zapłać za łaskawość pana wójta --- odpowiedziała niewiasta z drwiącym
uśmieszkiem. --- Proszę, proszę, postąpcie
bliżej, nie lubię mówić na dalekość.
--- O co chodzi waszej miłości? Ciekaw
słucham.
--- O co? O wasze dobro, a moją wygodę.
Jeśli postąpicie według mojej woli, nie pożałujecie.
Dom--- Ja ta zwyczajny ino wedle własnej
woli żyć --- odpowiedział Zbroja --- i do tej
pory jeszczem tego nie żałował.
--- Tedy słuchajcie. Lubię się przechadzać
po sadzie, gdy jasna pogoda, i poglądać
w stronę Krakowa. Tak mi tu nudno, tak
posępnie, zwłaszcza zimą, niech przynajmniej wieżyce i mury miasta widzę. A tu
wasza chałupa... Wybaczcie, zmyliłam się,
wasz dworzec tak mi się rozpostarł przed
samym nosem, że chyba drabinę przystawić
ina drzewo musiałabym wyłazić, żeby coś
niecoś widzieć.
--- Cóż ja temu krzywkrzyw (daw.) --- niechętny.? --- roześmiał się
wójt. --- Każdemu wiadomo, że ten... dom
stawiał pradziad mego rodzica i ani wonczas miłościwym królom, ani też dziś naszemu panu nic moja chałupa nie wadzi.
--- Ale mnie wadzi --- odparła twardo
Rokiczana --- i dlatego chcę ją od was odkupić, coby se uczynić wolny widok na
Kraków. Ile zażądacie, tyle zapłacę.
--- Nic nie zażądam i nic mi wasza miłość
nie zapłaci. Gniazda swego umiłowanego
nie mam na przedajna przedaj --- dziś: na sprzedaż..
--- Zawołajcie sąsiadów, kogo ino zechcecie. Jaką cenę za ten dworek naznaczą,
dwakroć tyle bez mrugnięcia okiem na stół
wyliczę.
--- Ani dwakroć, ani trzykroć ani dziesięćkroć! Powtarzam nie i nigdy! --- krzyknął
Zbroja, uderzając się dłonią w piersi. ---
W tym domu praojce żyły i umierały, tum
się urodził ja i moje dzieci, tu chcę żyć
i umierać! Ani nawet nie gadajcie o tym do
mnie, bo mię aże mglimgli --- dziś popr.: mdli. na wnątrzu słuchać
takich bezeceństw! Kłaniam się waszej miłości. Ostańcie zdrowi!
Szafirowe oczy pięknej niewiasty pociemniały.
--- Stójcie! Ani kroku! Byście gorzko nie
pożałowali waszej zuchwałości! Użalę się
królowi. Chyba wiadomo wam, że wszystko
odeń otrzymam, czego ino zażądam.
--- A jakże, któż by o tym nie wiedział!
Zarówno i to ludzie wiedzą, że i król jego
miłość może wzajem od was żądać, czego
zapragnie. A przecie mojej chałupy nie do staniecie! To jest taka prawda, jak amen
w pacierzu! Nikt mi ojcowizny nie odbierze, nikt! Słyszycie?! Bo by to była krzywda.
A król Kazimierz do tej doby niczyjej krzywdy nie ma na sumieniu i, póki żyw, miał
nie będzie!
--- Upamiętajcie się. Nie drażnijcie mnie.
--- Ady ja chcę odejść. Dawno mi już
pora do domu.
GniewRokiczana zerwała się z ławy blada, z pałającymi oczyma. Chwyciła kotka za głowę
i rzuciła go całą siłą w drugi kąt komnaty.
Miauknął przeraźliwie i leżał bez ruchu,
omdlały czy nieżywy.
--- I wam tak zrobię. Zabiję was!
--- Ij... Albo ja kocię? Nie źlijcie się, wasza miłość. Gniew gładkości szkodzi, a cóż
byście była warta, gdybyście urodę postradała? Wszak ci za ten towar łaskę pańską
kupujecie!
Skurczyła się, jak by zmalała, uniosła sukni, podbiegła drobnym kroczkiem i uderzyła go w twarz. Za czym otwarłszy drzwi
do sieni, krzyczała:
--- Hej! Scibor, Sieciech, Janko!
Przybiegli wszyscy trzej.
--- Zwołać parobków, związać tego draba i rzucić na gnój! A chałupę jego rozwalić mi w te pędy, by do wieczora znaku po
niej nie zostało!
--- Wasza miłość... --- chciał coś mówić
Janko.
--- Rozważcie... wstrzymajcie się... król... ---
jąkał Sieciech.
Tupnęła nogą.
--- Milczeć! Milczeć! Czym ja tu panią
abo wy?! Czego stoicie?! Tak rozkazuję, tak
ma być! Kto nie usłucha, precz z mego domu! Ścibor, przynieś powróz, a mocny!
Pobiegł i wrócił niebawem z grubym
sznurem w kółko zwiniętym. Z sieni cisnęli
się we drzwi stajenni. Staszka, niestety, nie
było między nimi. Nie miał Zbroja ku swej
obronie nikogo.
--- Rozstąpcie się! Puszczać mnie wolno,
bo ubiję! --- ryknął strasznym głosem.
Trzej starsi dworzanie rzucili się nań razem, by go skrępować. Dwóch uderzył zaciśniętą pięścią w twarz, potoczyli się, krwią
brocząc i krzycząc z bólu. Trzeciego kopnął
nogą w brzuch, padł na ziemię bez jęku.
Ale równocześnie wyskoczyło z sieni czterech parobków, pochwycili Zbroję zdradliwie za ręce z tyłu i obezwładnili go.
--- Bogna! Dawaj kożuszek! Idę sama pilnować tych darmozjadów.
4. Pojednanie
Dwieście lat trwało kmiece gniazdo przytulone do pańskiego płotu. Ród
Zbrojów szczycił się tą chatą z poczerniałych potężnych bierwion modrzewiowych.
Rodzili się w niej i wychowywali synowie
jak one modrzewie smukli a mocni, rodziły
się i chowały dziewuchy jak jagody. I polscy królowie życzliwym okiem poglądali na
to domostwo chłopskie, wrzące życiem, zdrowiem i zamożnością.
A dziś niegodziwa zachcianka samowolnej niewiasty, dwadzieścia par rąk, dwadzieścia siekier, trzy godziny niszczącej pracy i z siedliska dostojnego wiekowym istnieniem została kupa zrąbanych belek, stos
trzasek i wiechcie słomy ze strzechy. Gruzy
odrzucano na bok, a po dokonanym dziele
przyjechał parobek z pługiem, zaorał ziemię i przywłóczył gładziutko, coby --- jak
rozkazała jej miłość --- ani znaku nie zostało.
Jakim piołunem rozpaczy poił się Paweł
Zbroja przywiązany do drzewa, patrząc na
tę zbrodnię wołającą o pomstę do nieba, ten
tylko zrozumie, komu nieprawa siła ziemię
ojców wydarła.
Rokiczana pilnowała roboty i przynaglała
do pośpiechu, przykazując służbie z szyderczą troskliwością nie psuć sprzętów i naczynia, ustawiać wszystko na uboczu powoli i ostrożnie.
Zbroina siedziała pośród tych łaskawie
oszczędzonych statkówstatki (daw.) --- naczynia. i zanosiła się od płaczu, tuląc pozawijane w kilka chust chore
dzieciątko. Starsza, pięcioletnia córeczka
ściskała kurczowo rączkami fałdy matczynej
spódnicy i chowała przerażoną twarzyczkę
na jej kolanach.
Noc zapadła. Parobcy odeszli. Żaden
z nich nie odważył się zbliżyć do Zbroi i rozciąć wiążące go sznury. Każdy czuł, że
olbrzymi chłop gotów w przystępie szału
zdusić go jak muchę. Uciekli zostawiając go
skrępowanego u drzewa.
Po przeciwnej stronie drogi chałupa Trzasków zdawała się opustoszała, jak by wszyscy mieszkańcy gdzieś uciekli albo wymarli.
Ani w oknie, ani we drzwiach, ani na podwórku nikogo.
Zaparli drzwi od sieni i siedzieli w ciemnej izbie odrętwiali ze strachu, nie śmiejąc
słowa przemówić.
Co się stało? Jakaż okropna kara spadła
na Zbroję. I za co? Król, taki sprawiedliwy,
jeżeli kazał zrównać z ziemią chatę praojców, to chyba za morderstwo albo świętokradztwo. Jakże to? Przecie pierwej sąd,
pierwej topór katowski. Wszak ci o niczym
nie słyszano. Jeszcze dziś w południe wójt
chodził spokojny po swoim podwórzu. Zresztą niepodobne do wiary, by miał zasłużyć
na takie hańbiące sponiewieranie swej siedziby. Pyszny był, głowę nosił wysoko, to
prawda. Pogardliwym słowem skaleczył niejednego, oj prawda. Ale ino tą hardością
wojował, w nijakiej bitce go nie widywano,
krwi ludzkiej nie miał na sumieniu.
--- Co się to stało? O, mój Jezu, co się
stało? Taka żałość, takie nieszczęście! ---
szeptał Wojciech, ściskając głowę rękoma.
Coś nim szarpnęło, zerwał się.
--- Margoś...
--- A co?
--- Pójdę tam. Nie zdolę usiedzieć w chałupie, gdy oni tacy biedni. Coś trza radzić,
popytam się.
--- Jagnesia im pono chora --- rzuciła
Wojciechowa. --- Rózia gada, że z południa
po Grajdoskę posyłali.
--- O, chrobaczek malućki, na takim zimnie...
Wyskoczył z domu i pobiegł prosto ku
Zbroinie.
--- Wójtowa...
--- O, rety boskie! Cóż się tam nowego
wali na mnie sierotę! Ady mi już oczy omal
nie wypłyną z onego płakania.
--- Nic złego, moiściewy, ino z dobrym
sercem przychodzę ku wam. Bardzo was
pięknie prosimy oboje z Margosią, cobyście
to niebożątko chore do ciepłej izby wnieśli.
Nie sposób siedzieć na takim mokrze. Jeszcze uskwirknieuskwirknąć (gw.) --- umrzeć. kruszyna, a i to drugie gotowe zachorzeć.
--- Ja do was? Anibym śmiała wejść do
waszej chałupy. Tylem razy...
--- Dajcie spokój z wypominkami. Nie
wiemy o niczym, urazy nijakiej nie chowamy. Pójdźcie co prędzej, ułożymy Jagnesię
w łóżku, moja zna wszelakie ziółka na dziecinne chorości, zobaczycie, że wam dziewuszka do jutra pozdrowieje. Marysia też rada
napije się mleczka, prawda?
--- Bóg zapłać, Bóg zapłać po stokrotne
razy... A cóżeście za ludzie, złego nie pamiętający! Ino boję się, co mój na to?
--- A gdzie on?
--- Nie wiem. Uciekłam z domu. Ino te
zbiry swoją zbójecką robotę poczęły, nie
widziałam Pawła wcale i do tej pory go nie
było. Pewnikiem płacze gdzie w kącie.
--- Pójdę go poszukać i przyprowadzę.
A wy tymczasem idźcie się zagrzać.
Wojciechowa czekała we drzwiach i przyjęła Zbroinę bez przesadnie czułych okrzyków, z naturalną serdecznością, jakby żyły
w przyjaźni od niepamiętnych czasów. Chore dziecko ułożono wygodnie w spokojnym
kąciku, dla zdrowych sposobiono wieczerzę.
Trzaska tymczasem podszedł ku zwaliskom i upatrywał nieszczęśliwego sąsiada.
Nie było go nigdzie w pobliżu. Gdzież się
mógł podziać? A może z rozpaczy co złego
sobie zrobił?
--- O, Chryste Panie! To by już było najokropniejsze nieszczęście! --- mimo woli
głośno krzyknął Wojciech. --- Pójdę do sadu. Nic nie pomoże. Szukać go trzeba.
Szedł powoli. Przy każdym drzewie krzesał ogień i w błyskawicznym świetle iskierek rzucał okiem na konary, czy coś strasznego nie ujrzy. Wtem zdało mu się, że
słyszy jakiś jęk czy głębokie westchnienie.
Skoczył w tę stronę. Poświecił.
Grubymi powrozami przywiązany pod pachy i w pasie do drzewa, z głową na piersi
opadłą zwisał zemdlony Zbroja.
--- O, katy przemierzłe! Bodajeście dziesięć lat konali! --- zaklął Wojciech oburzony tak niezmiernym okrucieństwem.
Dobył z zanadrza składany nożyk i czym
prędzej przeciął sznury. Bezwładne ciało
osunęło się na ziemię jak kłoda.
--- Sąsiedzie, ocknijcie! Przecie serce bije, ciepły. Pawle, próbujcie stanąć, pomogę
wam, to ino ręce i nogi ścierpły od zimna
i od tych ciasnych węzłów.
Wziął go za ramiona i potrząsnął kilka
razy.
--- Co takiego? Czego chcecie? Kto tu
jest? --- wyjąkał Zbroja na wpół przytomny.
--- To ja, Trzaska, szukałem was.
--- Jeszcze i ty, dziadu, będziesz mi urągał nieszczęsnemu? Idź precz, precz, mówię!
Niech zemrę w spokoju!
--- Ale co byście ta o śmierci gadali. Zeprzyjcie się na mnie, stańcie ino, zaraz będzie lepiej. No, spróbujcie, mój sąsiedzie
kochany!
--- Nie kochanym ja tobie, ino nieprzyjaciel. Za co mnie masz kochać? Radujesz się
moim pognębieniem. Dusza się w tobie śmieje. Idź precz, zanim siłę poczuję! Idź, mówię,
bo ci łeb o drzewo rozwalę!
--- Bodajem jutra nie doczekał, jeśli
w mojej duszy śmiech, a nie gorzkość nad
waszą krzywdą! Pójdźcie, pójdźcie, co byśmy ta stali na słocie. Łyżkę ciepłej strawy
przyjmiecie od nas. Szczerym sercem prosimy. Wasza tam już jest z dziećmi.
Zbroja milczał, nogi się pod nim gięły,
oparł się o drzewo.
--- No, sąsiedzie, szkoda zdrowia. Idźmy
już.
--- Może se myślicie --- chrypliwie sarknął Zbroja --- że teraz wasza dziewucha
prawie dla mego Staszka, skoro ojcowie dachu nad głową nie mają? Oho, dziesięć takich chałup pobuduję i jeszcze nie zbiednieję. Macie se wiedzieć, że mój syn nie dla
waszej Baśki!
Trzaska odsapnął głośno, przesunął rękawem po czole i odszedł.
--- No, cóż. Znaleźliście go? --- spytała
Zbroina niespokojnie, gdy tylko wszedł do
izby.
--- Znalazłem, ale nie chce przyjść --- odpowiedział głucho.
Żona spojrzała nań ukradkiem. Oj, źle.
Broda wyskoczyła naprzód, oczy łyskają
jak u wilka. Musiało go coś strasznie rozgniewać.
Zastawiła wieczerzę, podsunięto ławy do
stołu, zasiedli jeść. Wojciech maczał tylko
łyżkę w zacierce i próżną niósł do ust.
,,Coś ci mu dopiekło do żywego --- myślała żona. --- Przed wieczorem narzekał, że
bardzo głodny, a teraz ino udaje".
Chora Jagnesia zapłakała. Obie kobiety
poskoczyły do łóżka.
--- Naparzyłam centurii z rumiankiem ---
rzekła Wojciechowa --- trza jej wlać siłą,
mocą do gębusi. Z dobrej woli nie wypije,
bo gorzkie. Nie bójcie się, już ostudzone.
Żywokost i boże drzewko gotuje się od godziny. Zrobimy letnią kąpiołkę. Za łaską
boską sczeźnie choroba, jak ręką odjął. Zobaczycie.
Korzystając, że matka zajęła się Jagnesią,
Wojciechowa przystąpiła do męża i pociągnęła go za rękaw.
--- Ojciec, odpuść mu.
--- Niech zdycha jak pies. Cieszył się będę --- syknął przez zęby.
--- Abo to prawda? Inszemu takie baje
rozpowiadaj, a nie mnie. Nie znam cię to,
żeś poczciwości chłopisko? Odpuść mu,
a wnetki ci ulży na sercu. Tegoś taki zły,
że się nie chcesz gniewać, a musisz. Pewnikiem ci nagadał zelżywościzelżywość (daw.) --- obelga.? Pan Jezus tobie odda dziesięć lat zdrowia za każde słowo. Odpuść mu. Spomnij se, jaka góra
onego przywaliła. Człek w nieszczęściu, to
niczym obłąkaniec. Gęba plecie, a głowa
o tym nie wie.
--- Oho, dobrze on rozumiał, co mówił!
Cale był przytomny!
--- Za te osiemnaście lat, cośmy ze sobą
przeżyli, za każdy raz, coś mnie skrzyczał,
a jam zmilczała, zapłać mi dziś. Odpuść mu!
--- No, to co mam czynić?! --- krzyknął
zwracając się ku niej z zaciśniętymi pięściami. --- Gadaj, co chcesz ode mnie?
--- Idź i póty mu ze serca domawiaj, aż
się opamięta i przyjdzie do nas.
--- Nie zdolę.
--- No, to ja spróbuję, inom jeszcze słaba. Musi mnie Pietrek prowadzić, bo się ano
trzęsę cała.
--- Ani mi się waż!
--- Powiedz ino, gdzie go szukać, cobym
nie łaziła długo.
--- O, rety! Siedź w chałupie! Idę już, idę!
Kasia, dawaj kaganek!
Stanął przed płotem i rozważał, w której
stronie najprawdopodobniej może znaleźć
Zbroję. Postacie jakieś zamajaczyły w mroku. Pijani ludzie szli zataczając się i śpiewając. Na czele Wątorek, ramię w ramię
z organistą z Rudawy, przytupywał ochoczo
postołami po brudnym śniegu i wrzeszczał
ochrypłym głosem:
Od Krakowa Idzie chłop,/
Dana hop, dana hop!/
Za nim baba lezie w trop,/
Dana hop, dana hop!
--- Dana hop! Dana hop! --- powtórzył
chór pijaków.
Spiłeś że się już od rana?/
Hop dana, hop dana!/
A tak, Jaguś kochana./
Hop dana, hop dana!/
Jakem wyjął z beczki czop,/
Dana hop, dana hop!/
Miodek trysnął aż pod strop,/
Dana hop, dana hop!/
Nie warto pić ze dzbana,/
Hop da...
Wątorek ze swym towarzyszem przewrócił się jak długi i gramolił się klnąc a macając przed sobą rękoma.
--- A cóż za biesi uśtyrmali takie dyledyl --- belka. na
drodze? Fura z drzewem się wywaliła czy
co?
Któryś z chłopów skrzesał ognia, rozdmuchał hubkęhubka --- łatwo się tlący materiał, np. miąższ huby, stosowany przy rozpalaniu ognia z pomocą krzesiwa., podniósł z ziemi trzaseczkę i zaświecił.
--- O, ludzie! A tośmy pobłądzili!
--- Abo co?
--- No, jakże? Gdzieżeśmy zaleźli? Toć
mimomimo (daw.) --- obok. Zbrojów chałupy się idzie, a gdzie
Zbrojów chałupa?
--- Jużci prawda. Podziała się gdziesi.
--- No, a to po prawej stronie?
--- Zda się, że Trzasków obejście.
--- Ale gdy z lewej nie ma nic...
Organista odchrząknął znacząco i zabrał
głos:
--- Najmilejsi przyjaciele a bracia spod
wiechywiecha --- wieniec, tradycyjnie wieszany nad karczmą, w której podawane jest piwo.! Oko moje, acz nieco znużeniem
zamglone, dalej widzi i więcej miarkujemiarkować (daw.) --- rozumieć. niż
wasze, uczciwszy uszy, pijane ślepia. Tedy
posłyszcie prawdę: nie przyrodzony trafunektrafunek (daw.) --- traf, przypadek. nas spotyka, ino diabelska mamunamamuna --- w mitologii ludowej demon łudzący ludzi..
Biesi nas chcą zawieść na mokrzadła, ale
nie dajmy się. Idźmy prosto przed się, nie
obzierając się wstecz ani na boki. Jutro, ino
zorza zaświta, drągi, krokwie i potrzaskane
belki sczezną jak dym, a wszystko insze
wróci na swoje miejsce. Amen.
Skupili się i trzymając jeden drugiego
pod ramię, umykali po cichu.
Świecąc drogę przed sobą, doszedł Wojciech do zwalisk i szukał.
Zbroja oparł kilka desek o drzewo przydrożne, górą zarzucił parę garści słomy
i siedział w tej budce zgarbiony, z błędnym
spojrzeniem, zsiniały od zimna. Wojciech
wyciągnął doń rękę.
--- Sąsiedzie, na rany pańskie klnę się,
że nie chcę nic od was ani od waszego syna,
ani nawet dobrego słowa nie żądam, ino pod
tę biedną zbutwiałą strzechę wejdźcie,
a spocznijcie w srogim utrapieniu. Czyli
mam sto razy powtarzać, jako mi się serce
kraje nad waszą niedolą, a poza tym cale
inszej myśli nie mam.
Zbroja wyczołgał się z szałasu.
--- Takim sturbowanysturbowany --- zmartwiony., tak mi we łbie huczy, tak one siekiery walą we mnie, już
mocy nie mam przeciwić się.
Przekroczyli próg, weszli na podwórko
w milczeniu. Wojciech otworzył drzwi.
Kilka grubych polan paliło się z trzaskiem
na kominie. Blask ognia oświecał wesoło
całą niedużą izbę. Czternastoletnia Kasia
trzymała na kolanach śpiącą Marysię Zbrojankę, a niedaleko pieca obie kobiety, pochylone nad wanienką, kąpały chore dziecko.
Zbroja potoczył wzrokiem po wszystkich,
zachwiał się i runął na kolana, zanosząc się
strasznym płaczem.
5. Sąd
Śnieg prószył bez ustanku. Z północka przymarzło trochę. Gdy Trzaska wyjrzał rano z chałupy, cały świat, gdzie okiem
rzucić, wszystkie role i łąki, drogi i ścieżki,
drzewa, strzechy domów i płoty, wszystko
pokryło się białym puchem. Górą płynęły
ciężkie skłębione chmury, ale wschodni
wiatr pędził je gdzieś w dalekie kraje, rozdzierał czasem jakiś bielszy obłok i na
mgnienie oka migotało coś niebieskiego, za
czym łączyły się znów chmury i znowu było
szaro i smutno.
W izbie czynił się ruch. Zbroina uprosiwszy Wojciechową, by sobie wypoczęła
i leżała jak najdłużej, krzątała się przy ognisku, gotując wszystkim śniadanie. Kamień
jej spadł z serca, bo Jagnesia po wczorajszej kąpieli całą noc przespała spokojnie
i obudziła się chłodna, z przytomnymi oczkami. Nawet jeść wołała, ale ją matka tylko
napoiła mlekiem i utuliła na nowo. Dziecko,
zmęczone wczorajszą gorączką, chrapało
smacznie pod pierzyną.
Zbroja siedział na ławie zgięty wpół, z łokciami na kolanach, z twarzą w dłoniach.
Pierwszy wybuch żałości niezmiernej przeminął, została tępa rozpacz i zawziętość
wściekła, choć niema. Nikt nie śmiał budzić
go z odrętwienia. Pocieszali się, że drzemie.
Już i dzieci powstawały ze słomianych
pościółek. To jedno, to drugie przebiegało
do sieni i przed dom napatrzyć się pierwszemu śniegowi. Czasem które zaśmiało się
głośno, a on siedział bez ruchu jak skamieniały.
Zbroina zdobyła się na odwagę, przystąpiła do męża cichutko i dotknęła go ręką.
--- Paweł. Napiłbyś się gorącego żuru,
zaraz porzetelniejesz. Skrzepłeś na zimnie.
Jak będziesz tak cięgiem siedział, to zamróz
z ciebie nie wyjdzie ani na południe. No,
wstań. Trza się opamiętać. Nie wstyd ci, ja,
baba, a nie daję się biedzie. No, Paweł, dobrze ci radzę.
Westchnął ciężko i podniósł głowę.
--- Czego chcesz ode mnie?
--- Naści garnuś żuru i chleba skibkę.
Mójeś ty, usłuchaj mnie!
Wypił chciwie duszkiem.
--- Nie chcę chleba, niegłodnym.
Zbliżył się Wojciech.
--- Na mój rozum, sąsiedzie, to by wam
zaraz, dziś do Krakowa pojechać, prosto do
króla. Zabierzemy się razem, a żem jest najbliższy wasz sąsiad i widziałem wszystko
od pierwszego uderzenia siekiery do ostatniego, więc świadczył będę, jako wam się
niewinnie stała krzywda, od pamięci świata
nie słychana.
Zbroja podniósł się ociężale z ławy, położył ręce na ramionach Trzaski i patrzył mu
w oczy długo, badawczo.
--- A ja... a ja... o, rany Pana Boga, a ja
was psami poszczuć chciałem! O, Jezu miłosierny, toćżeś mnie jeszcze za letko skarał!
--- Cichajcie, sąsiedzie. Co inszego mamy
na głowie, a nie stare dzieje wypominać. Za
godzinkę pojedziemy, dobrze?
--- Nie! Póty się z tego miejsca nie ruszę,
póty kęsa chleba nie przełknę, póty żebrakiem przed wami stał będę, póki mi ze szczerego serca nie odpuścicie. Jakoż mi własnej
krzywdy dochodzić, kiedy sam tyle lat nękałem was na każdym kroku?
--- A, dajcie już spokój! Nie trapcie się
byle czym. Jeszcze wczoraj, w tym straszliwym nawiedzeniu pańskim, wszelaką urazę rzuciłem precz. Pan Jezus mi świadkiem,
że się cale a cale nie gniewam i w świętej
zgodzie z wami żył będę do grobowej deski.
Ino jedna rzecz musi ostać po staremu.
--- Dlaczego musi i co takiego?
--- Zawziąłem się srodze, że moja Basia
nie dla waszego Staszka, ani wasz Staszek
nie dla mojej Baśki. Amen!
--- A ja właśnie... pokłonić się wam chciałem...
--- Nie, nie. Już mi nie wspominajcie nawet. Święta zgoda między nami, tylko o tym
ani słowa.
--- Nie dziwuję się --- rzekł smutno Zbroja. --- Gdybym był na waszym miejscu, nie
inaczej bym uczynił.
--- Wiecie, co sobie rozważam --- zagadnął Trzaska, zmieniając rozmowę --- łaska
boska, żeście mieli przy chałupie sad, a za
sadem dopiero stodołę i stajnię. Tego przynajmniej nie kazała wam zburzyć ta ladacznica.
Dawna buta błysnęła w oczach Zbroi.
--- A ja se takusieńki dom zbuduję, na tym samym miejscu, ino jeszcze o kilka piędzipiędź --- dawna miara długości. wyższy.
--- Dziękować Bogu, już mój Paweł pozdrowiał! --- rzekła Zbroina, ruszając ramionami --- już się go głupstwa chytają. A zbuduj, zbuduj, ona ci drugi raz rozwali, ino
cię już wtedy nie do drzewa przywiąże, a na
drzewie obwiesi. Zobaczysz.
--- Oho, drugi raz nie będzie się ważyła!
Król nie żartuje. Pamiętacie, Wojciechu, jak
to nasz miłościwy pan skazał na wieżęwieża (daw.) --- więzienie. starostę wojnickiego za to, że pobił do krwi
karbowegokarbowy --- osoba nadzorująca pracę w majątku ziemskim. i rękę mu złomał? Ponoś sześć
niedzielsześć niedziel (daw.) --- sześć tygodni. za kratą siedział.
--- Aha! A tenże Godzamba, podczaszy
jakiś czy krajczy, co to rolę wdowie nieprawnie zagarnął? Nie ino wszystko musiał
oddać, jeszcze caluśką morgę doczynić ze
swego za karę.
Sąd--- Ano, tedy zważcie, mądre ludzie, czy
owa skarga na Rokiczanę tak wam pójdzie,
jak po maśle, hę? Na jedną wagę padnie
sprawiedliwość strasznie ciężka, na drugą
wagę miłowanie. Teraz jeden Pan Jezus
Przenajświętszy wie, co u króla zacięży
bardziej. Ja bym ta jeszcze nie wyskakiwała z radości.
--- Brednie bajesz, Orsula. Ino niespokój
budzisz takim wątpieniem. Król nie ścierpi
mojej krzywdy!
--- A jeżeli cale przydarzenie jej usta
pierwej opowiedzą, nie twoje? Wszak ci
każda sprawa może być czarna jak smoła
abo biała jak śnieg, ino ją umieć wykręcić
wedle potrzeby. Zresztą, nie przeciwię się.
Być może, iż król wynagrodzi cię sowicie
i łaską udaruje, ale onej... co zawiniła, nie
ukarze. Będzie se dalej panowała we dworcu
i już jej głowa w tym, coby tobie, mnie i naszym dzieciom życie obmierzło. Spomnisz
moje słowo.
Drzwi się otwarły i Staszek wpadł do
izby. Podszedł ku ojcu i objął go z płaczem
za nogi. Ale Zbroja, pokrzepiony na duchu
pojednaniem z Trzaską, zagadał do niego
spokojnym głosem:
--- Żal ci, synu, pradziadkowej chałupy?
Oj, i mnie się serce krwawi. Ale darmo. Co
się stało, nie odstanie. Już nie ma naszego
gniazda. Trza klecić nowe. Ino pierwej jadę
po sprawiedliwość do króla. Dobrze, żeś
przyszedł. Ma się wiedzieć, że już twoja
noga tam nie postanie. Biegaj do szopy, wytocz wóz.
--- Tatusiu, ady sanna rozścieliła się niczym kobierzec. Piękniuśko aż radość.
--- Tym ci lepiej. Saniami pojedziemy.
Słomy nie żałuj, siedzenie wymość szerokie.
Jedziemy oba z Wojciechem, ty nas powieziesz.
Staszek patrzył zdumionym wzrokiem to
na ojca, to na gospodarza. Nie mógł się połapać, czuł jednak, że jakaś otucha wstępuje mu w serce.
--- Gdyby człowiek zaczął spominać to,
co się nasłucha o sprawiedliwości królewskiej, to by do wieczora było co gadać.
--- A ja wam jedno powiem --- rzekła
Zbroina, biorąc się pod boki --- mądrzyście
jak dwa Salomony, a i tak nie wiecie nic.
--- To źle, kiej nic nie wiemy --- odparł
Zbroja ze śmiechem. --- Zniosła kura dwa
jajka naraz? Czy co ważniejszego jeszcze
się stało?
Kobieta, Sprawiedliwość--- Słowa nie cofam. Nie wiecie nic. Starosta, podczaszy, podstoli, podsędek, niech
ta będzie, kto se chciał, to jest co inszego,
a niewiasta umiłowana, gładka, młodziuśka,
przychlibna, to zasię co inszego. Nie ma żywej duszy w Łobzowie, ba, co gadam, w całym Krakowie nawet, co by nie wiedziała,
że jej miłość Rokiczana tyle znaczy u króla,
co źrenica oka.
--- Bóg święty widzi, że nie łżecie --- szepnął smutno Trzaska.
--- No, idź, idź. Zaprzęgaj, a duchem!
--- O, ludzie, ludzie! W tej turbacji wszyscyśmy potracili głowy! --- zawołała Wojciechowa ze swego kąta.
--- Cóż ci się dzieje? O co krzyczysz? ---
spyta) mąż, podbiegając do łóżka.
--- Jeszcześ nie pomiarkował? Toli dziś
niedziela, miałeś pożyczyć koni i jechać
z dzieckiem do kościoła.
--- Raju, do krzty zabaczyłemzabaczyć (daw.) --- zapomnieć.! Lada chwila i kumoterkumoter --- tu: ojciec chrzestny. nadejdzie, co teraz robić?
--- Kumoter? Toście się już postarali
o chrzestnego ojca? --- spytał ciekawie
Zbroja.
--- Sam się naraiłnaraić (daw.) --- polecić..
--- Prochal albo Magiera, prawda?
--- Nie zgadujcie darmo, bo ani my sami
nie wiemy, jak się ten człowiek zowie.
--- Jakżeby to być mogło? Krotofilekrotofila (daw.) --- żart. wyprawiacie?
--- Ano, miarkujcie sami, czy krotofile. Akuratnie w ten dzień, co się dziewuszątko
narodziło, zapukał ktoś do drzwi wieczorem.
Wpuszczamy. Podróżny zmęczony, przemokły, zziębnięty chciał się zagrzać u naszego
komina.
--- Cóż za jeden?
--- Ciemno było w izbie, nie mogłem dojrzeć tak dalece. Biedota jakaś ze sprawą do
Krakowa.
--- I takiegoście przyjęli? Zmiłujcie się!
Oberwaniec, może ladaco jakie?
--- Roztropnie gadał. Zaraz od pierwszego słowa widno było, że człek dorzeczny,
niegłupi. Trochęśmy się nawet przemówiliprzemówić się (daw.) --- pokłócić się.,
ale bez gniewu. Cóżem miał robić, skoro
sam się wprosił. Musiałem przyjąć, jeszcze
i podziękować.
--- Kto go ta wie, czy się stawi w słowie
taki obieżyświat... Lepiej byście to nasze
świeże pojednanie kumoterstwem umocowali, co?
--- Z duszy, serca bym rad, mój Pawle
kochany, ale sami powiedzcie, nie godzi się
wzgardzić gorszym dla lepszego. Muszę nań
czekać cierpliwie do południa. Gdyby nie
przyszedł, to z uradowaniem waszą ochotność przyjmuję. A jakby tam za jaki roczek
Pan Jezus obdarował nas dziewiątym...
--- Wojtek! Moja Pawłowa, przylepcie
mu ta w kark, ino mocno! Słyszał kto coś
podobnego! Jeszcze ósme nie ochrzczone,
a onemu już dziewiąte w głowie!
--- Nie źlij się, Margoś, bo cię zimno chyci. Ja nic nie mówię, ino powiadam, jakby...
tam... kiedyś... co... na ten przykład, takiego... to choćby mi się sam pan stolnik Wierzynek w pas kłaniał, nie jego chcę mieć za
kumotra, ino was. A tymczasem nie wiadomo, co robić, czy na skargę, czy do chrztu
jechać.
--- Co robić? I jedno, i drugie --- rzekł
Zbroja. --- Dziewuszkę ochrzcimy, a potem
na gród do miłościwego króla. Moja baba
siądzie z dzieckiem na sanie, ino musicie
omatulićomatulić --- opatulić, owinąć. chrobaczkachrobaczek --- pieszczotliwie: robaczek. dokumentnie, jeszcze
i kożuchem się okryje po wierzchu. Kumoter wedle wedle (daw.) --- obok.niej --- coby się ino nie spóźnił ---
my oba naprzeciw, Staszek strzeli z bata
i ,,szczęśliwa droga!" Pilno mi też, to pilno
do onego Krakowa! Nijakie słowo tego nie
wypowie, co ja za ogień mam w sercu. Wiecie co, Wojciechu, pójdę pomóc chłopakowi
zaprzęgać.
--- Ja z wami. No, bywaj zdrowa, Margoś.
A o to dziewiąte nie turbujturbować się (daw.) --- martwić się. się tak srodze.
Rok długi, dwanaście miesięcy, to kawał
czasu.
--- Idż mi z oczu! Nienawidzę cię.
--- I ja ciebie. Wiesz, damy onemu Kasper abo Majcherek, bo z pewnością będzie
synek. A mój duch mi cosi gada, że na Trzy
Króle przypadną chrzciny.
--- Pawłowa, rozbijcie mu ta który garnczek na głowie, proszę was.
--- Idę już, idę. A pośpieszcie się przewinąć czyściutko, bieluśko tego chrobaczka
biednego. My tu zaraz nadjedziemy.
Wyszli na drogę i mieli iść w górę, poza
sad Zbrojów, do stajni, gdy jakiś gwar głosów uderzył ich uszy. Z każdej chałupy,
z bocznych ścieżek wybiegały dzieci, dziewczęta. Przez płoty przeskakiwali chłopcy.
Nawet starsi gospodarze i gospodynie wychylali głowy poza wrota. Kilkoro młodzieży przeleciało pędem mimomimo (daw.) --- obok. Trzaski i Zbroi.
--- No, Walek, oślepiło cię czy co, prosto
na ludzi walisz?
--- Wybaczcie, moiściewy, moiściewy, ja
ino niechcący. Adyady (gw.) --- ale, przecież. wszyscy przeciw królowi biegniemy.
--- Co takiego?
--- Ano Jędrek Wajda gnał na przełaj
skroś łąk do domu, że to uwidział królewski
orszak w tę stronę zmierzający.
--- Król jedzie! --- krzyknął Zbroja nieludzkim głosem.
--- A jużci. Dwa tygodnie go nie było,
trza się panu pokłonić.
--- Trza się panu pokłonić --- powtórzył
Zbroja ponuro.
Zawrócił z miejsca i jak nieprzytomny
biegł drogą ku Krakowowi.
Pośród gromadki śpieszącej naprzeciw
miłościwego pana zrobiła się jakby ulica.
Ludność wiejska rozstępowała się ze strachem, chłopi szeptali coś do siebie i kiwali
smutnie głowami.
Kilkadziesiąt kroków dzieliło tę garstkę
łobzowian od zbliżającego się orszaku jezdnych.
Król Kazimierz miał pod sobą silnej budowy karogniadego wierzchowca. Jechał
stępastępa --- najpowolniejszy chód konia. i z widocznym zadowoleniem rozglądał się po zaśnieżonych polach i sędzieliznąsędzielizna (daw.) --- siwizna (tu mowa o śniegu bądź szadzi na gałęziach).
pokrytych drzewach przydrożnych. Kołpak
miał aksamitny, kunim futrem obkładany.
Płaszcz bez rękawów zarzucony na ramiona,
spięty srebrną klamrą, osłaniał go od zimna
i spadał na boki i zad konia. Spod płaszcza
łyskał czasem pas ze złotych płaskich
ogniw pleciony, zapięty na ciemnym żupanieżupan --- staropolski męski ubiór szlachecki, przypominający suknię z guzikami lub męski płaszcz.. Nogawice sukienne i grube ciżmyciżmy --- buty z miękkiej skóry o wydłuźonym czubie. skórzane dopełniały zimowego ubioru króla.
Kochan, ulubiony dworzanin, jechał obok
na siwym koniu, zaś o kilka kroków z tyłu
sześciu pokojowców i dwóch paziów miarkowalimiarkować --- tu: spowalniać. chód swych dziarskich mierzynówmierzyn (daw.) --- niewielki koń pociągowy.,
by się nie przybliżać zanadto do miłościwego pana.
Na wspaniałym i zazwyczaj poważnym
obliczu króla malowała się dziś swobodna
wesołość. Mądre oczy przybierały wyraz
żartobliwy, gdy zwracając się do Kochana,
coś mówił półgłosem i gładził ciemną brodę,
sztuczniesztucznie (daw.) --- umiejętnie. gorącym żelazem jakby w rurki
trefionątrefić --- układać włosy.. Właśnie coś wielce zajmującego
a śmiesznego wymówiły usta miłościwego
pana, bo dworzanin aż się ręką po udzie
uderzył i w głos się roześmiał, gdy zaczerniała droga od nadchodzących ludzi, przed
którymi szedł Zbroja jak oszalały, z wyciągniętymi rękoma. Tak nagle nań spadła
wiadomość o przyjeżdzie króla, tak bez
przygotowania poczuł, że lada chwila skarga jego będzie przyjęta lub odrzucona, że
niemal stracił przytomność.
Ogrom krzywdy jęczał mu w uszach tysiącem dzwonów, każda kropla krwi drgała
żądzą pomsty.
Przypadł tuż pod nogi konia królewskiego
i rzucił się z krzykiem na ziemię.
Kazimierz szarpnął uzdę, gniadosz wspiął
się na zadnich nogach i uskoczył w bok,
inaczej byłby niechybnie musiał stratować
leżącego tuż pod kopytami chłopa.
--- Co to jest? Co to ma znaczyć! --- zawołał król gromko do nadciągającej rzeszy.
Mężczyźni spuścili głowy i milczeli. Kobiety zawodziły płaczliwie:
--- O, Jezu, Jezu! O, Najświętsza Panienko!
--- Spytaj, wasze, tych ludzi, czego
chcą --- rzekł król do Kochana, brwi marszcząc gniewnie.
Tak się dziś wesoło dzień zapowiadał, bez
troski, prawdziwie niedzielny. Pogoda nawet
robiła się od rana: chmury pouciekały, słońce jarzyło się na błękitnym niebie niczym
owiośnie. A tu, jak na złość, obłąkany czy
pijak na czele zuchwałej zgrai drogę panu
zastępuje! Zuchwałej? Nie. Ci ludzie smutni
są, przerażeni, nie śmią w oczy spojrzeć
królowi, a płaczą. Zawinili ciężko i boją się
przyznać?
Dworzanin podjechał ku gromadce gospodarzy i rozpytywał jednego po drugim.
Załamywali ręce i wzrokiem wskazywali na
Zbroję. Tymczasem i król pochylił się z konia, by dojrzeć twarz leżącego.
--- Wójt łobzowski? Co ci się dzieje, człecze? Na miły Bóg, wstań i gadaj!
Zbroja dźwignął się na kolana, czepił się
strzemienia królewskiego i ryknął jak zraniony niedźwiedź:
--- Krzywda!
--- Ciebie kto skrzywdził?
--- Mnie!
--- Co ci uczyniono?
Dom, Krzywda, Król--- Dom, co pradziady zbudowały, gniazdo pięciu pokoleń...
--- Podpalił kto? Z dymem puścił? --- pytał król ze zgrozą, pochylając twarz ku
mówiącemu.
--- Zburzyli... na trzaski porąbali... ziemia
na tym miejscu zaorana.
Król spojrzał po ludziach.
--- Ten człowiek chory jest. Od rzeczy
gada. Sam nie wie, co mówi. Czy tak?
--- Prawdę mówi, najmiłościwszy królu! --- zawołali wszyscy jednym głosem.
--- Któż śmiał popełnić takie straszliwe
okrucieństwo?
--- Kto?! --- zakrzyczał Zbroja, zrywając
się z klęczek. --- Kto to popełnił?! Jej miłość pani ze dwora!
--- A!
Król rzucił się z koniem wstecz. Ziemista
szarość pokryła jego oblicze, nadając mu
nieruchomość kamienia.
Żadne usta nie ośmieliły się wymówić
słowa. Zapatrzeni w srogą twarz pańską,
ludzie bali się odetchnąć. Konie tylko, spragnione ruchu, żuły wędzidła i chrapały niecierpliwie.
Rokiczana, zamknięta w swej sypialnej
izbie, kończyła się przystrajać na przyjęcie
miłościwego pana. Król spędzał w Łobzowie
wszystkie wolne od pracy godziny, prawie
każde święto albo niedzielę. Sądy w Bieczu
i Tarnowie zajęły mu blisko dwa tygodnie
czasu, toteż piękna Czeszka spodziewała się
na pewno przybycia jego dziś, przed południem.
Najzręczniejsza z dworskich dziewcząt,
Bogna, pomagała pani przy ubieraniu. Gęste
i długie włosy podzieliła na osiem pasm
izaplotła w szeroki, płaski warkocz, dodając pomiędzy sploty ognistopąsową wstążkę, zakończoną misternym węzłem o czterech puklachpukiel (daw.) --- lok.. Na głowie nie miała dziś
Rokiczana codziennej czapeczki perłami
szytej, tylko twarde okrągłe denko, obciągnięte gładziutko aksamitem i otoczone grubym wałeczkiem również aksamitnym,
zdobnym w gwiazdki z drogich kamieni.
Ponieważ taki ubiorek nie uleżałby żadną
miarą na głowie, podtrzymywała go znowu
wstążka, przyszyta do czapeczki z lewej,
a zapięta szpilką diamentową z prawej strony twarzy. Rokiczana chciała dziś oczarować króla swą urodą, miała bowiem trochę
obawy, czy nie zostanie ostro połajana za
wczorajszy wybryk.
Strój,,Muszę być tak śliczna --- myślała uśmiechając się do zwierciadła --- by nie tylko głupiego chłopa, ale całego świata poza mną
nie widział!"
--- Bogna, próżniaku, niezdaro, jeszcześ
szaty nie dobyła ze skrzyni?!
--- Czyli wiem, jaką wdziać chcecie? ---
odparła dziewczyna, ruszając ramionami.
--- Już bym do tego czasu psa i kota
wyuczyła posługi, a ta stoi na środku izby
jak pień! Masz!
I rozzłoszczona niewiasta uderzyła dziewczynę po głowie kantem ciężkiego stalowego grzebienia.
--- Karmazynową dawaj! Wszak widzisz,
w jakiej barwie wstęga we włosach i czółko na głowie! Prędzej, prędzej, nie na jutro
mi potrzapotrza --- dziś popr.: potrzeba., ino na dziś!
Stanik obcisły, dokoła szyi okrągło wycięty i zahaftowany, schodził aż do połowy
bioder, gdzie była doń przyszyta lekko
fałdzista spódnica. Połączenie tych dwóch
części sukni zdobiła szeroka wstawka ze
złotej lamy, iskrząca od szafirów i rubinów.
Ciasne rękawy zakrywały rączki do pół
dłoni, zwierzchnie zaś, o wiele szersze,
a od łokcia rozprute, spadały do ziemi.
Czerwone safianowe ciżemki dopełniały
stroju.
Ktoś załomotał silnie drzwiami.
--- Co takiego? Kto śmie!
--- Otwierajcie, wasza miłość! --- wołał
drżącym głosem Ścibor, nie przestając stukać.
Odsunęła rygiel.
--- Cóż za pilna sprawa? Nie możesz poczekać?
--- Król przyjechał!
--- No, to i co?
--- Kazał omieść ze śniegu ławę pod jesionem na góreczce.
--- Ławę? Po co?
--- Zasiadł na niej i was kazał przywołać.
--- Nie wyjdę. Zimno, śnieg, ciżemki mam
cieniuchne, mogłabym nogi zamoczyć. Proś
króla do izby. Powiedz, żem niezdrowa.
--- Odziejcie się ciepło i wynijdźcie. Miłościwy pan zagniewany, niech się wasza
miłość nie przeciwi.
Rokiczana zmarszczyła brwi, przygryzła
wargi, stanęła w progu, wahając się. Po
krótkim namyśle wybiegła z domu w samej sukni i mknęła lekko przez wymiecione
podwórze za bramę.
--- Otom jest! --- wołała przechylając zalotnie głowę i śmiejąc się już z daleka do
króla. --- Cóż za nowy obyczaj ustanowiliście, miłościwy panie? Zalizali (daw.) --- czy. was przed wrotami ma witać wierna służebnica wasza?
Król siedział pod drzewem sztywno wyprostowany, z dłońmi na kolanach. Nie odwrócił głowy, patrzył prosto przed siebie,
w jakąś dal bez granic.
Za drzewami służba trzymała konie u pysków, żeby stały spokojnie; poniżej, na drodze, garstka chłopów zdrętwiała w oczekiwaniu czegoś wielkiego, a u stóp królewskich skurczony, z głową ku ziemi, Zbroja.
Lodowaty strach przeleciał Rokiczanę od
stóp do głów.
--- Wołaliście mnie, panie? --- rzekła
siląc się na uśmiech. --- Pójdziemy do komnat, zimno tu, a jam się nie przyodziała.
Biegnę przodem, a wy mię gońcie, dobrze?
--- Zbliż się, stań przede mną --- przemówił król dziwnym, nie swoim głosem.
--- Już stoję. A dalej co? --- zbladłymi
wargami śmiała się niewiasta.
--- Coś uczyniła wczoraj?
--- Com czyniła? I wczoraj, i przedwczoraj, i tydzień temu tęskniłam za wami,
panie.
--- Odpowiadaj na to, o co pytam.
--- Nie rozumiem was. Kobierzec szyłam
na podarunek dla mego pana.
--- Uczyniłaś mi podarunek nad wszystkie dary. Pomstę bożą cisnęłaś na moją
głowę.
--- Ja? Przenigdy! O zdrowie wasze co
dzień się mo...
--- Milcz, bezecna! Nie przydawajprzydać (daw.) --- dodać. bluźnierstwa do pełnej miary swych niegodziwości. Co ci zawinił człek spokojny, uczciwy, żeś go zdeptała niczym robaka? Żeś
zniweczyła najdroższą pamiątkę po praojcach? Żeś go rzuciła na mróz z żoną i dziatkami?
--- A żebyście wiedzieli, panie, że mi
wiele złego uczynił. Ufam łasce waszej, że
go raczycie sprawiedliwie ukarać.
--- Milcz!
--- Nie będę milczała! Dobrym sercem
przywołałam go do mego domu, starą poczerniałą chałupę kupić odeń chciałam za
podwójną albo i potrójną cenę. Zuchwalec,
nie tylko nie ustąpił, jeszcze obelgi miotał
na mnie!
Z płaczem upadła na kolana, tuląc się do
nóg królewskich.
--- O, panie mój najmiłościwszy, ujmijcie się w swym własnym sercu za mną,
sierotą! Nienawidzą mnie ludzie tutejsi,
knują tajemnie wszyscy razem, coby mnie
łaski waszej zbawili. A wiecie dlaczego? Bo
ich w oczy kole, że nikt wam nie jest wierniejszy ode mnie, że was nad świat cały
miłuję!
Miłość, SądKazimierz podniósł się z ławy i silną ręką
rozplótł zaciśnięte około swych kolan palce
Rokiczany.
--- Nie próbuj mnie jednać kłamliwymi
słowy --- rzekł tonem już zupełnie zimnym
i spokojnym. --- Miłowałem cię za gładkość
i urodziwość twoją. Miłowałem cię za słodkość oczu twoich, z których, zdało mi się,
dobroć serca poglądała. Miłowałem cię za
tkliwe piosenki, którymi smętek i znużenie
koiłaś. Ta dobra, słodka, miłująca i umiłowana umarła wczoraj. Idż precz! Obmierzłaśobmierznąć --- zacząć budzić obrzydzenie. mi tak, że wstydno mi patrzeć na cię.
Zabierz, co twoje, zabierz wszystko, co
masz w klejnotach i złocie, wszystko, czym
cię łaska moja obsypała, i precz uciekaj,
choćby na kraj świata, żebym cię już przenigdy w życiu nie oglądał.
--- Aaa... To taka sprawiedliwość króla
Kazimierza, na cały świat sławna! --- zakrzyczała Rokiczana, nie hamując już swej
złości. --- Lada chłopu wolno błotem obrzucać niewinną niewiastę, a gdy się broni
i karci go w słusznym gniewie, to ją pan
miłościwy kopie nogą jak psa! Naprzykrzyła się Rokiczana? W porę się przygodziłprzygodzić (daw.) --- przydarzyć.
Zbroja ze swoją zbutwiałą chałupą!
Ale na darmo wrzeszczała i tupała nogami. Król zeszedł powoli z pagórka i przywołał Kochana.
--- Tobie zlecam i przykazuję --- rzekł ---
aby wola moja była do wieczora wypełniona. Podwódpodwoda (daw.) --- pojazd obowiazkowo dostarczany przez ludność organom administracji państwowej. i koni dać, ile sama zażąda.
Służba niech pomaga przy ładowaniu. Odwieźć uprzejmie do granicy czeskiej, nie
śpiesząc zbytnio, coby się niewiasta nie
utrudziła. Zasię i o tym pomnij, co najważniejsze, by nikt i nigdy nazwiska jej
nie wymówił w mojej obecności.
6. Chrzciny
BógLudzie mówią często: myśl to
błyskawica. Porównanie to daje słaby, marny obraz mocy, chyżości i blasku najwspanialszej z władz duszy człowieka. Myśl
przeszywa swym lotem wieki, obiega lądy
i morza, widzi historię narodów, sięga najdalszych gwiazd, a korzy się, maleje i gaśnie dopiero w niepojętym, bezmiernym
majestacie Boga, który jest jej początkiem.
,,Stworzył go na obraz i podobieństwo
swoje" napisane jest na pierwszych kartach
Biblii. Ani rozum, ani wola, ani pamięć, żadna z potęg ducha nie czyni człowieka tak
bliskim bóstwa, jak myśl.
Król, SądGdy Kazimierz zasiadł na ławie pod jesionem sprawować sąd nad Rokiczaną,
przeminęła niedługa chwila, zanim obwiniona stanęła przed jego obliczem. W tej krótkiej chwili uczynił król sąd nad sobą samym. Ujrzał w myśli dziecinne lata swoje,
potem swobodną, a często płochąpłochy (daw.) --- lekkomyślny. młodość.
Ujrzał się wstępującym na tron jak słońce,
gdy ponad ziemią wschodzi. Stał się panem
i rządcą wielkiego królestwa. Oczy poddanych, utkwione w nim, wyrażały wiarę
i ufność. Z uczciwą dumą wyznał przed
myślą swoją, że tej ufności narodu uczynił
zadość w najpełniejszej mierze. Bez krwi
rozlewu, bez nikczemnych ustępstw cnoty
ku bezprawiu wzmagał potęgę państwa, rozszerzał jego granice, z wrogami zawierał korzystne układy, fundował miasta, budował
kościoły, postawił pomnik wiecznotrwały
panowaniu swemu: dał narodowi prawo pisane. Otaczała go cześć sąsiadów. Z daleka
i z bliska ubiegano się o łaskawą przyjaźń
jego. Za życia zwano go wielkim. Myśl
królewska oddawała słuszne pochwały mądrym i sprawiedliwym rządom. Lecz ten
sędzia bezstronny odwrócił kartę i czytał
dalej. Czy życie króla, jako człowieka, było
równie wielkie, wspaniałe, podziwu i czci
godne? Czy ten ukochany ojciec poddanych
dawał ludowi przykład niewzruszonej cnoty
i czystych obyczajów? Czy miał prawo czynić się surowym sędzią występnych? Ileż
razy przyrzekał sumieniu swemu poprawę
szczerą, wytrwałą, odmianę życia? Ile razy
korzył się przed sługą bożym u trybunału
pokuty? Obiecywał gorącym sercem i gorącym sercem pragnął dotrzymać przysięgi,
a jednak zawsze powracał do złych nałogów.
Czy on, taki mocny duchem, tak wielki
mądrością, pan i władca milionów serc, nie
zdoła zapanować nad własnym sercem? Nad
sobą samym?
Oczy Kazimierza patrzyły w dal bez granic, a myśl czyniła sąd.
Gdy Rokiczana biegła ze dworu do ławy
pod jesionem, wyrok zapadł. Wielki król
potępił sam siebie. A potępiwszy, skazał
na karę bardzo ciężką. Wyrwać z serca
niskie, niegodne uczucie, ogrodzić wolę,
skłonną do upadku, wałem wysokim, a poza
ten wał rzucić precz nieporządne kochanie.
On, który umiłował pokój, brzydził się
wojną, któremu osiemnaście lat panowania
przeminęło jak jeden dzień pogodny, dziś
w kilku minutach stoczył bój niemal nad
siły. A choć zeń wyszedł zwycięzcą, upadał
ze znużenia.
Odeszła Rokiczana ze złością w sercu,
z przekleństwem na ustach.
Gromada chłopów obiegła ciasnym kołem
króla. Jedni rzucali się na kolana i wzywali
błogosławieństwa boskiego, inni całowali
kraj szaty miłościwego pana, kobiety w głos
płakały. Zbroja klęczał najbliżej.
Kazimierz położył rękę na jego głowie
i rzekł:
--- Domu po praojcach niemocen jestem
wskrzesić, ale ci pobuduję dworek, iżby
w nim prawnuki twoje nas obu wspominały.
Zbroja ściskał z płaczem nogi miłościwego pana. Po chwili podniósł się z ziemi i zawołał:
--- Zalizali (daw.) --- czy. nawet równać wolno martwe
drewno i starą strzechę z tym, coście mi
dziś wyświadczyli, królu najdobrotliwszy?!
Tożeście się nie panem sprawiedliwym,
ale miłującym ojcem okazali! Jak ziemia
szeroka i długa, po same krańce świata,
nie masz drugiego jako wy!
--- Nie masz drugiego! --- powtórzyli wielkim głosem chłopi, wyciągając ręce ku
niebu.
Trzaska w swym starym wyłatanym kożuchu nie śmiał przysuwać się blisko, ale
złożywszy przy ustach ręce jak do modlitwy, patrzył w króla jak w tęczę.
A w duszy Kazimierza tajał smutek, gorycz ofiary malała i rozpływała się w uczuciu dumy i zadowolenia. Pokonał najpotężniejszego nieprzyjaciela --- ujarzmił samego siebie.
Odetchnął głęboko.
--- Hej! Kochan! Niech mi podadzą konia!
--- Miłościwy pan wraca do Krakowa ---
szepnął Magiera na ucho staremu Wajdzie.
--- Jużci, chyba długie miesiące miną, zanim zechce pojrzeć w stronę dworu.
--- I służba już na koniach --- dodał któryś z gromady.
--- Co? Nie ku miastu zawracają?
--- Gdzież król jedzie?
--- Tą polną drogą?
--- Aha. Widnowidno --- widocznie. chce własnymi oczyma
oglądać zwaliska.
Rozstąpili się w milczeniu i szli krok
w krok za koniem królewskim, cicho, poważnie --- pochód żałobny na miejsce spustoszenia.
Kazimierz zatrzymał konia przy stosie belek. Spojrzał na zaoraną ziemię, śmiertelna
bladość powtórnie zalała mu oblicze, ale
tym razem wzruszenie prędko przeminęło.
Przesunął ręką po czole i skręcił koniem
w prawo.
Ludzie poglądali po sobie zdumieni.
--- Dydy a. dyć (daw.) --- przecież. w tej stronie...
--- Już tylko...
--- Kto mieszka w tym domu? --- zapytał
król, stając przed wrotami.
Trzaska pokłonił się do ziemi.
--- To moja chałupa, miłościwy panie.
Król uśmiechnął się z żartobliwą złośliwością.
--- Pięknie się sprawujecie, nie ma co
mówić. Powiadano mi, że chrzciny dziś
u was. Mieliście jechać przed południem
z dzieciątkiem do Krakowa, a tu jeszcze
ani wozu, ani koni, ani kumotrów. Nie
wstyd wam trzymać pogańską grzesznicę
w domu?
Wojciech wytrzeszczył oczy. Nie mógł
pojąć, o co królowi chodzi i skąd wie o jego domowych sprawach, więc zakłopotany
zgiął się we dwoje po raz drugi.
--- Nie zaprzęgliście jeszcze? --- nacierał
król.
--- Kumoter zawód nam zrobił --- jąkał
chłop --- czekamy na niego, ale skoro się
nie stawił, a każecie zaprzęgać, miłościwy
panie...
--- Nie mam tu nic do rozkazywania. Każdy gospodarzem we własnej chałupie. Ino
nie zwalajcie winy na kumotra, bo to człek
rzetelny w słowie, znam go dobrze. Lada
chwila nadbiegnie.
--- Ano, to... Hej, Staszek, podjeżdżaj!
Chłopak skoczył do stajni, rozległ się
trzask z bicza i ogromne saniska Zbroi, zaprzężone w trójkę doskonale dobranych
kasztanków, zajechały z brzękiem dzwonków przed same drzwi.
--- Orsula, chodźcie z dzieckiem, nie marudź!
--- Ady jestem! Gotowam od świętej pamięci! Pomóżcie mi wsiąść. Potrzymajcie,
Wojciechu, dziewuszkę, niech się szeroko
usadowię, coby i odrobinie dobrze było.
--- A my naprzeciw --- rzekł Trzaska. ---
Siadajcie, Pawle, wedle mnie.
--- Hola, hola, gospodyni! --- zawołał król
wesoło. --- Nie rozpościerajcie się na całym siedzisku! Ja przecie nie ułomek, gdzież
się podzieję?
--- Jezus Maria! Miłościwy pan raczyłby
na chłopskich saniach?
--- Święte moje prawo. Po chrześnicy kumoter najważniejsza osoba!
--- Gwiazdo zaranna! Święci janieli, ratujcie! --- krzyknął Trzaska, chwytając się
za głowę.
Tymczasem król zeskoczył z konia, oddał go któremuś ze służby i nim się opamiętali, już siedział przy Zbroinie.
--- A co? Nie mówiłem, że kumoter przyjdzie w samą porę? Pal z bata, chłopcze!
Chrzciny jadą, a król kumem!
Skoczyły konie z kopyta, brzękadła u chomąt zadzwoniły na larumlarum (daw.) --- alarm., sanie pomknęły
leciutko po nowym śniegu, a Staszek strzelał z bicza raz za razem.
--- O, Jezu Nazareński! Gdzie ja oczy
podzieję, nieszczęśliwy! --- jęczał w duchu
Trzaska skurczony na słomie, chowając
głowę za plecami Zbroi.
--- Pięć dni temu powiadaliście, kumotrze, iże mnie tak srodze miłujecie, a dziś
ani chcecie spojrzeć na mnie --- rzekł król,
udając obrażonego.
--- O, panie najłaskawszy... najlepszy...
wiecie wy dobrze, czego się wstydam. Toli
toli (daw.) --- przecież.wygadywałem zuchwalstwa okrutne. Zasłużyłem na ciężką karę!
--- Człowiek wziął do serca waszą mowę.
Król nic nie słyszał i nic nie pamięta. ŚpiewA teraz weselmy się społem, coby znać było,
że nie na pogrzeb, ino do chrztu jedziemy!
Pawłowa, nie umiecie tam jakiej śpiewki
ładnej?
--- Gdzieżbym ja śmiała...
--- Proszę was pięknie.
--- Orsula, nie wzdragaj się, kiedy miłościwy pan rozkazuje. Dy się drzesz przy robocie po całych dniach.
--- W gardle mię ściska...
--- Za waszą łaską, miłościwy panie, odważę się pochwalić moją babę. Taki ci ma
zmysł w głowie do śpiewek, że na zawołanie będzie sypała coraz coś nowego jak
z rękawa.
--- No, wójtowa. Jakoż to ma być? ---
szepnął Wojciech. --- Sam król was prosi,
a wy nie i nie.
--- Dobrze, zaśpiewam, ino cobyście mi
nie przerywali.
--- Nigdy w świecie.
--- No, pamiętajcie.
Przymknęła oczy w skupieniu, namyśliła
się chwilę, wreszcie zapiszczała cieniutkim
dyszkantem:
Płynie gąska, płynie po głębokiej wodzie,/
Trzaski ze Zbrojami w odwiecznej niezgodzie.
--- Orsula, co cię podleciało? --- syknął
mąż.
Strzepnęła ku niemu ręką i śpiewała
dalej:
Kwitnie w życie, kwitnie bławatek niebieski,/
Zawarli dziś przyjaźń do grobowej deski./
Jedzie wóz na przewóz, malowane kółka,/
Zbroje mają syna, a u Trzasków córka.
--- Rany boskie, Pawłowa! --- zajęczał
Wojciech.
Uderzyła go palcami po ustach i kończyła:
Zimą pada śnleiek, róże kwitną latem,/
Kiedyście kumoter, bądźcie, królu, swatem!
--- Staszek! --- wrzasnął Zbroja. --- Opętało cię?! Trzymaj konie, bo poniosą! Słyszysz?! Konie trzymaj! Do rowu królewską
osobę wywalisz!... A wszystko przez ciebie,
gębo niepomiarkowana! --- z tłumioną złością rzucił w samo ucho żonie.
Pawłowa schyliła się twarzę do spowitego pod kożuchem dzieciątka, niby to bardzo
skruszona, a w duszy radarad (daw.) --- zadowolony., że jej się tak
wyśmienicie udało.
A król śmiał się, śmiał, aż mu zęby spod
wąsów łyskały.
--- Czegóż swarzycie na niewinną niewiastę? Zaśpiewała składnie i dorzecznie, o cóż
wam chodzi?
--- W tym sęk właśnie, miłościwy panie,
że śpiewka była składna, a calecale (daw.) --- całkiem. niedorzeczna.
--- Przez Szewską furtkę jechać? --- spytał Staszek, wstrzymując konie.
--- Zawróć ku Floriańskiej --- rozporządził król.
Ładny krakowski zaprząg, donośne dzwonki, sanie wymoszczone słomą wysoko i orszak służby w barwie królewskiej o kilka
kroków z tyłu, zwracały uwagę przechodniów. A kto rzucił okiem na jadących, od
razu poznawał króla i, rozwarłszy usta z podziwu, biegł co sił w tym samym kierunku
dowiedzieć się, co dalej będzie.
Stanęli przed kościołem Panny Marii.
Garstka ciekawych urastała w tłum.
Zbroja wyskoczył pierwszy i biegł na
prawą stronę wozu pomóc królowi przy wysiadaniu, ale Kazimierz zesunął się zręcznie
na ziemię i otrzepywał źdźbła z odzieży.
Tedy obaj chłopi zajęli się Zbroiną, która
zapadła głęboko i ani rusz nie mogła się
z dzieckiem wygramolić.
W drzwiach kruchty stało dwóch kościelnych. Jeden, ujrzawszy dojeżdżające sanie,
poskoczył przez kościół do zakrystii. Drugi
pokłonił się do ziemi i przymknięte podwoje
roztworzył szeroko.
--- Ksiądz wikary dziwuje się pewno, co
nas tak długo nie widać --- rzekł król. ---
Zawiadomiłem go, że przyjedziemy późnym
rankiem, a tu już, widzę, na południe przedzwonili.
--- Jego przewielebność sam ksiądz proboszcz przyszedł co tylko z prałatówki, jest
w zakrystii, a nas tu na czatach postawił,
coby mógł jak najrychlej wyjść z godną
asystą naprzeciw miłościwego pana.
--- Biegaj mi w te pędy i zawiadom księdza proboszcza, jako dziś cale sobie nie życzę powitania z baldachimem, świecami
i wielebnym duchowieństwem. Wyraźnie
powiedz: ,,król prosi, aby tego dziś nie
było".
Kościelny pobiegł z rozkazem, a po chwili
z głębi kościoła wynurzyła się przygarbiona
postać proboszcza mariackiego, księdza Jana Gębarta, staruszka osiemdziesięcioletniego, w kwiecistej kapie.
--- Laudetur Jesus Christus.Laudetur Jesus Christus. (łac.) --- niech będzie pochwalony Jezus Chrystus. Pokorne służby moje składam u stóp waszej królewskiej
miłości.
--- In saecula saeculorum.In saecula saeculorum. (łac.) --- na wieki wieków. Wdzięczen jestem niewymownie za uprzejmość przewielebności waszej --- odpowiedział Kazimierz,
całując księdza w ramię.
--- Ani wie, dziecinka, co za splendor niezasłużony ją spotyka --- zdumiewał się staruszek. --- Królewska chrześnica! Wyście
za kumę, niewiasto? --- dodał zwracając się
do Zbroiny.
--- Nie, ja ino względem opieki, proszę
przewielebności. Otulałam dziecko przez
drogę, coby się nie zaziębiło.
--- A gdzież chrzestna matka?
--- Posłałem po nią dworzanina. Idzie
z nim właśnie.
--- Co? Jacentowa? Babka kościelna?
--- Z moją siostrą raczycie, miłościwy
królu?
Trzaska nie wiedział, czy ma płakać, czy
śmiać się z radości.
Jacentowa wróciła po sumie do swej
izdebki w prałatówce i właśnie zasiadły
z Basią do obiadu, gdy wszedł dworzanin
królewski. Miał wyraźnie nakazane nie dawać jej żadnych wyjaśnień, tylko przyprowadzić czym prędzej.
--- Gadajcież, panie, kto mnie woła, bo
nie pójdę! --- postawiła się babina rezolutnie.
--- Taki, którego prawo rozkazować, a nasze prawo słuchać.
--- Czemu nie powiecie po prostu, że
ksiądz proboszcz? Ady lecę w te pędy, ino
ciepły czepiec zawdzieję.
--- Nie moglibyście przystroić się odświętnie?
--- A cóż to, moja katana nie piękna? Cała, czysta. Co jej brakuje? Tedy idźmy, skoro
mamy iść. Baśka, pilnuj, coby krupnik nie
wystygł.
--- Weźcie mnie z sobą, ciotusiu...
--- Ciekawość po co. Zresztą, chodź. Może trza będzie co uprzątnąć, a mnie dziś jak
na złość drze po kościach, to mi się wyręka
przyda.
Wyszli na ulicę.
--- Zbiegowisko jakieś. Co się tam dzieje?
--- E, nic. Ludzie do chrztu z dzieckiem
przyjechali.
--- No, to wejdźmy do kościoła inszymi
drzwiami. Po co się pchać?
--- Kiedy właśnie tam was potrzebują.
--- Mnie? O raju, ady tam Wojciech stoi
przy saniach! Ten drugi to Zbroja. We
drzwiach ksiądz proboszcz w kapie.
--- No, prędzej, prędzej, nie ociągajcie
sięl
--- A ówże co za jeden, ten wysoki,
w aksamitowym kołpaku, plecami odwrócony?
--- Ten ci właśnie kazał was wołać.
--- Rada gęba, że pan śpi. A co młodemu
chłopu po starej babie? Rany boskie święte,
król miłościwy!
Chciała się cofnąć, skryć w tłumie. Za
późno. Już ją dostrzeżono. Trzaska poskoczył, porwał ją za rękę i siłą przed króla
pociągnął.
--- Jak się macie, Jacentowa! --- przywitał król babkę jakby najlepszą znajomą. ---
Czekamy na was. Córuchnę Trzasków przywieźliśmy do chrztu, wszystko gotowe, ino
chrzestnej matki nam potrza. Nie odmówicie chyba?
--- Nie godzi się, nie wolno odmówić,
miłościwy panie. Nie chwalący się to już
będzie czterdzieste czwarte.
--- Właśnie moje lata! --- roześmiał się
Kazimierz. --- Bierzcie dziewuszkę na ręce
i śpieszmy. Ksiądz proboszcz za długo już
w kruchcie czeka.
--- Zbroja mój kumoter?
--- E, gorzej.
--- Kiej nie widzę nikogo.
--- A ja?
Wielkie szczęście, że Jacentowa nie odebrała była jeszcze dziecka z rąk Zbroiny,
bo by je niechybnie puściła na ziemię z przerażenia.
Weszli wszyscy za księdzem do przedsionka, a po wstępnych modlitwach do kościoła, ku chrzcielnicy.
Miłość niespełniona, OjciecStaszek, ma się rozumieć, musiał zostać
przy koniach, a Basia pośliznęła się na
progu i tak się jej coś zrobiło w nogę, że
ani kroku nie mogła postąpić. Zły to człowiek, co nie czuje litości w sercu, widząc
ból bliźniego. Młody Zbroja miał serce
strasznie miłosierne, jednym susem już był
przy dziewczynie.
--- Baśka, cudności moje, rozłączyli nas!
--- Rozłączyli nas!
--- Cnęło ci się beze mnie?
--- Jużci.
--- Rada byś wrócić na Łobzów?
--- Oj, rada!
--- Może się teraz jako odmieni na lepsze,
bo po tym nieszczęściu ojcowie się pogodzili.
--- Po jakim nieszczęściu?
--- Nie ma czasu, nie ma czasu. Ochrzczą
dziecko, wyjdą z kościoła, a my się nie nagadamy.
--- Jużci.
--- Wiesz, a gdybyśmy się tak oboje rzucili do nóg najpierw twemu tatusiowi, a potem mojemu.
--- Rzućmy się oboje!
--- Może ich Pan Jezus nakłoni ku nam.
--- Może nakłoni.
--- Żebyś ty wiedziała, jakie jam bicie
dostał wczoraj, skroś ciebieskroś ciebie --- ze względu na ciebie.!
--- O, ludzie na świecie!
--- Ale to było jeszcze przed rozwaleniem
chałupy.
--- Rany. Jakiej chałupy?!
--- Nie stójmy tu, ludzie na nas patrzą.
Cofnęli się w głąb kruchty, gdzie nie było
żywej duszy.
--- A konie?
--- Podsypalem im owsa, nie ruszą.
--- O, mójeś ty biedny!...
--- O, mojaś ty biedna!...
Basia oparła czoło po prawej stronie nagrobka Zuzanny Tursowej, żony sławetnego majstra bednarskiegobednarz --- rzemieślnik, wykonujący naczynia z drewnianych klepek., Staszek oparł czoło po lewej stronie nagrobka Zuzanny Tursowej i rozbeczeli się jak małe dzieci.
Od chrzcielnicy szedł król, parę kroków
poza nim chłopi. Zatrzymał się na najwyższym schodzie cichutko i patrzył. Gdy jednak płacz nie ustawał, owszem, zanosiło
się na dłuższą ulewę, odchrząknął srogim
głosem.
Rozskoczyli się bardzo zawstydzeni.
--- Czy to ci, coście o nich śpiewali, wójtowa? --- zapytał Zbroiny.
--- A jakże, miłościwy panie. Żal serce
ściska nad onymi dzieciarni.
--- A zuchwalce jedne nieopamiętane!
Tom ja was na to rozdzielił, cobyście się
aż w kościele szukali?! --- krzyknął Wojciech, teraz dopiero spostrzegając winowajców, których mu król swoją osobą zasłonił. --- Wracaj mi zaraz do ciotki i siedź tam
kamieniem, póki nie przyjdę!
--- Poczekajcie no, kumie, chwileczkę.
Kiedym poznał najmłodszą córusię waszą,
niechże się przyjrzę i starszej --- rzekł król,
biorąc Basię za rękę. --- Cale foremna Trzaseczka, jakże ci to?
--- Ba... Baśka...
--- Przyznaj no się, Basiu, ale szczerze.
Czegoście płakali tam, w kącie?
--- Bo...
--- Wstydać się nie trzeba, ino kłamać
nie wolno.
--- Bo... bo się... miłujemy! --- I zakryła
twarz łokciem.
--- Niechże mi kto powie, o co tu łzy
wylewać? Prawda, Pawłowa?
--- Miłościwy panie, z tego nic być nie
może, nic nie będzie, to już dawno zakończone, nie warto kłopotać królewskiej osoby --- rzekł Trzaska tonem stanowczym,
kłaniając się do ziemi.
--- Pawłowa, powiadajcież, o co tu chodzi?
--- Ano tedy pierwej tak było, że mój
nie chciał za nic dziewuchy Trzasków za
synowę. Potem Paweł spokorniał i sam
o nią prosił dla Staszka, to zasię Wojciech
ani o tym słuchać nie chce. Wiadomo każdemu, że co chłop, to koziołkozioł --- tu przen.: uparciuch..
--- Więc jakże będzie? --- pytał król.
--- Panie najdobrotliwszy --- rzekł Trzaska pokornie --- moja upartość nie z głupoty, ino z zastanowienia i z rozmysłu. Zbroja
pan całą gębą i jedynaka syna ma, a my
biedaki. W łaty się odziewamy, głodem
przymieramy, niedola nas uciska. Nie dam
dziecka i nie dam, boby mógł przyjść taki
dzień, Coby jej kto nędzę rodzicielów wypominał. Ja ojciec, nie odbierajcie mi, królu,
ojcowskiego prawa.
--- Niech mię Bóg broni, abym was chciał
przymuszać. Ja ino proszę. A ku pamięci
dzisiejszego świętego obrządku darowuję
wam dziesięć morgów pola w Łobzowie
i drzewo z moich lasów na nową chałupę.
--- O, raju! Tolim niegodzien takiej łaski... Za co mnie, królu, darzycie, kiedy, się
wam sprzeciwiam i od swego nie ustępuję?
--- To ustąpcie ten jeden raz, ino ten jeden. Słyszeliście, co gadała Zbroina? Że
każdy chłop, to kozioł. Królowi też się zdarza niekiedy, że chce postawić na swoim.
Jak by się tedy przytrafiło, żeby wasza
Baśka szła za mąż, na co się cale nie zanosi,
to w dzień pierwszej zapowiedzi dostanie
trzy kopy czeskich groszy i dwie krowy na
zaczątek gospodarstwa.
Zbroja szturchnął Trzaskę pod bok.
--- No, Wojciechu, nie zacinajcie zębów
po swojemu. Padnijmy na kolana proch
ucałować przed stopami króla miłościwego
i niechże będzie pierwsza zapowiedź na
przyszłą niedzielę.
--- Zgadzam się, ino...
--- Cóżeście se nowego umyślili?
Trzaska przypadł do nóg królewskich.
--- Jednego się domagam, panie najmiłościwszy: nie dawajcie ani groszy, ani krówek. Ja woli swojej za nijakie pieniądze,
za nijakie podarunki nie przedam, ino wam,
panu, królowi, ojcu, z miłującego, pokornego serca to swoje bogactwo za darmo podaruję.
--- A ja przyjmuję bardzo wdzięcznie ---
odparł król.
--- Baśka, Staszek! Tutaj, przed oblicznością królewską zezwalam na wasze zaślubiny. A że bez półbez pół (daw.) --- w połowie. niczego nie umiem czynić,
tedy przypominam, że do adwentu ino trzy
tygodnie. Kiej wam pilno, to się śpieszcie.
Dar, Kara--- Ale, ale, kumo --- rzekł Kazimierz, jakby sobie coś przypominając --- nie dziwujcie się ani se głowy nie kłopotajcie, gdy
ujrzycie jutro rano przed swoim progiem
dwie kury i woreczek z grosiwem. Nie może
przyjąć siostrzenica, musi brać ciotka. Co
raz darowane, tego się nie cofa.
--- Rety! A gdzież ja bydlątka podzieję?
Matko święta!...
--- Wiem, że stajenki nie macie. Dajcie
krówki Basi na chowanie, a czeskie zatrzymajcie dla siebie.
--- Ee, miłościwy królu-kumotrze, to
niech już idzie jedno za drugim. Na co mnie,
starej, tyle grosza!
--- Wola wasza. Ja tu nic nie rozsądzam.
Róbcie, jak się wam zda.
--- Takeście mnie szpetnie podeszli, miłościwy panie --- odezwał się Trzaska, drapiąc się w głowę. --- A ja was prosiłem...
--- Strzeżcie się zuchwałej mowy. Musiałbym was ukarać i jeszcze jaką parę koni
Jacentowej podarować.
Podanie ludowe wspomina krótko, że król
Kazimierz Wielki trzymał raz do chrztu
dziecko Trzaski, chłopa z Łobzowa. Drugie
podanie opowiada, że za krzywdę wyrządzoną Zbroi, któremu kazała chatę rozwalić,
wypędził król Rokiczanę precz z Polski.
Potomkowie owych Zbrojów i Trzasków
żyją do dnia dzisiejszego licznie rozrodzeni
w Łobzowie i Bronowicach, a jakiś prawnuk
Pawła był w roku 1912 wójtem na Krowodrzy.