Alkohol: 1
Bogini: 1
Dziecko: 1
Erotyzm: 1 2
Kobieta: 1 2 3
Mąż: 1
Młodość: 1
Odwaga: 1
Ofiara: 1
Opieka: 1
Pieniądz: 1
Pokój: 1
Pożądanie: 1
Przysięga: 1 2
Seks: 1 2 3 4
Starość: 1
Strój: 1 2
Walka: 1
Wojna: 1 2
Żona: 1

Uwspółcześnienia:

Pisownia łączna/rozdzielna, np.: poco -> po co, niema -> nie ma, zwolna -> z wolna, możeby -> może by, któryby -> który by, jabym -> ja bym, poczem -> po czym, z pod -> spod, przedewszystkiem -> przede wszystkim.

Pisownia wielką literą: morza Śródziemnego -> Morza Śródziemnego, Salamińskiej cieśniny -> Salamińskiej Cieśniny Korybanty -> korybanty, Lakońskie -> lakońskie

Pisownia joty, np.: Grecyi -> Grecji, historya -> historia, poezja -> poezja, aspiracye -> aspiracje, policyanci -> policjanci, azyatyckie -> azjatyckie, kwestyach -> kwestiach, djablo -> diablo, twojem -> twoim.

Końcówki fleksyjne Msc. i N. lp i lm: -em, -emi, np.: tem -> tym, niem -> nim, watykańskiem -> watykańskim, twojem -> twoim, niemi -> nimi, naszemi -> naszymi, całemi -> całymi, poczem -> po czym, przedewszystkiem -> przede wszystkim.

Pisownia spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych: Pelopones -> Peloponez, Artemisja -> Artemizja, Theseus (w przypisie) -> Tezeusz, Kreusa (w przypisie) -> Kreuza, Fidyas (w przypisie) -> Fidiasz, z pod -> spod blizko -> blisko, nizko -> nisko, ślizko -> ślisko, strzedz -> strzec, misantrop (w przypisie) -> mizantrop.

Inne: p. t. -> pt.; t. j. -> tj.; b. -> bardzo; i tym p. -> itp., owa! -> o wa!; tłómaczyć -> tłumaczyć; chróst -> chrust; puhar -> puchar; puhacze -> puchacze; druchny -> druhny; 12-tu -> 12; 7-miu -> siedmiu; IV. w. -> IV w.; ośmdziesiąt -> osiemdziesiąt; Πελοπόννηςος (minuskułowa sigma końcowa użyta w środku wyrazu) -> Πελοπόννησος (oraz w podobnych przypadkach); άνδρίσσι -> άνδρεσσι (w przypisie); „owo rzymskie” -> owo „rzymskie”; Propyleje, Propylaje -> Propyleje (ujednolicenie do ob. normy); Chejron (w przypisie) -> Chiron; łuczniczy -> łucznicy; utarczcze -> utarczce; POŁCHOR -> PÓŁCHÓR (itp. braki diakrytyków w nagłówkach) rzecz rzecz (powtórzenie słowa w przypisie) -> rzecz; okkultystów -> okultystów; śliczne grociej -> ślicznej grocie; Więc… trzeba będzie… wyrzec się… miłości! -> kwestię przypisano Gromiwoi zamiast Lampito

ArystofanesGromiwojatłum. Edmund Cięglewicz

Przedmowa

I

Τάδ᾽ οὐχὶ Πελοπόννησος, ἀλλ᾽ Ἰωνία[1]

„Nie ma zapewne w dziejach starożytnego świata epoki drugiej, oświeconej taką pełnią historycznego światła, jak schyłek piątego stulecia przed Chrystusem w dziejach Grecji, epoka bratobójczych zapasów między Atenami a Spartą.

Z jednej strony mamy tu posąg ze spiżu ulany, w który wielki historyk Tucydydes [2] włożył wszystkie swoje miłości i wszystkie boleści, a przede wszystkim nadzwyczajną miłość dla prawdy; z drugiej strony okalają ten posąg piękne, zwinne, uśmiechnięte postacie Arystofanesowskiej muzy, wplatające w poważne i zimne na pozór linie Tucydydesowskiej historii komentarz pełen powszedniości, życia i śmiechu. Uwijają się po wielkim torsie dzieła wiekopomnego, jak owe dzieci, igrające na słynnej postaci Nilu w watykańskim muzeum: a jeżeli prawda przez usta dzieci najczęściej się objawia, to tym dzieciom swywolnym Arystofanesa w zupełności zasługę tę przyznamy i wdzięczni za nią będziemy”.

To trafne porównanie, jakim Kazimierz Morawski scharakteryzował wielką poezję Arystofanesa, podnosi nie tylko piękno, lecz podkreśla wymownie niezmierną jej wartość historyczną.

Tragiczna kultura Hellady piątego wieku wyłoniła nad sobą słońce, któremu światło dał Tukidydes, a ciepło Arystofanes: dopiero te dwa czynniki, razem działające, tworzą vim vitalem [3], siłę życiodajną, która zdolna jest wydać roślinę zdrową i piękną, a imię jej jest prawda dziejowa, czyli historia w pojęciu najbardziej nowożytnym.

Jak z olbrzymiego reflektoru, rzuca z historii swej Tukidydes snopy światła na ówczesnych wielkich ludzi i wielkie wypadki dziejowe, ale dopiero Muza Arystofanesa oblewa tych ludzi rumieńcem krwi i barwy, ukazując nam ówczesnego Ateńczyka jakby w kinematografie.

Wprowadza nas do domu i do świątyni, na agorę [4] i na Pnyks [5], ukazuje zajęcia, troski, radości i obyczaj grecki: widzimy najdokładniej wszystkie warstwy i stany: rycerza, arystokratę, kapłana, kupca, uczonego, poetę, żołnierza, majtka, rzemieślnika, chłopa, niewolnika i dzikiego barbarzyńcę; wchodzimy w zażyłość familijną, poznając kobietę ateńską, jej zajęcia, obowiązki wady i rozmaite grzeszki: jej aspiracje sufrażystki i dążenia emancypacyjne; idziemy wraz z ateńskimi chłopcami do szkoły śpiewu, muzyki i gimnastyki, poznajemy ich wychowanie, zabawy, przymioty i zdrożności. Bierzemy żywy udział w obrzędach religijnych, w klubach, w literackich prądach i starciach, w zagadnieniach i kwestiach naukowych, społecznych i politycznych. Poznajemy gwarne życie ulicy, rynku, targu; przesuwają się przed nami dygnitarze, sędziowie, pieniacze, skąpcy, viveury [6], gogi, pieczeniarze [7], hetery [8], sportsmeni, wróże, lichwiarze, celnicy, woźni, przekupki, policjanci, niemowlęta, nawet psy ateńskie [9], wreszcie typy niemal wszystkich szczepów helleńskich wraz z ich odrębną gwarą; słowem historia helleńska wtedy dopiero przed oczyma naszymi wstaje i żyje, kiedy zacznie w niej krążyć ciepła, czerwona, serdeczna krew poezji Arystofanesa.

II

Wieść o klęsce sycylijskiej uderzyła w Ateny jak piorun: nie było domu, nie było rodziny, nie było człowieka, który by nie opłakiwał najdroższych. Jęk, płacz i bezbrzeżna rozpacz przysiadły „wieńcem fijołków zdobne, przesławne Ateny”; tak w ciągu dwu pokoleń odwróciła się szala losu i powtórzyła się na opak scena z Persów Ajschylosa:

Gdzie spojrzeć, wszędzie drobne ręce

Zasłony z głowy drą;

Loda goreją w ciągłej męce

I wzrok zachodzi łzą!

Persa żona nieszczęśliwa

Serce tęskny żal przeszywa

Za tym, z którym żyła krótko,

Za sypialnią ich milutką,

Pełną młodych uciech woni,

Za którymi dziś jej cicha

Boleść wzdycha

I łzy roni!

Tylko tym razem nieszczęście nie spadło na perskie niewiasty, lecz na matki ateńskie, żony i dzieci tego miasta, które utraciły ojców, mężów, synów.

Ach, okręty ich zabrały,

Na okrętach zastęp cały:

Idą na śmierć…

Idą męże, ziemi naszej kwiat,

Idą w Hadesowy świat!

Tak zawodzi w Atenach już nie chór starców perskich i nie Kserkses na teatrze, ale cały naród ateński na jawie rzeczywistej i ponurej, jak śmierć!

Ares [10], Ares, Jonów bóg,

Statki nasze na proch stłukł!

Od wykosił lud nasz dzielny

Na równinie tej śmiertelnej![11]

Zaczął się dla Aten istny sąd ostateczny. Miasto, ogołocone z obrońców, opuszczają i zdradzają sprzymierzeńcy na wyścigi; śmiertelny wróg, Sparta, stoi przed bramami; jeszcze na wiosnę tego fatalnego roku (413) zajął król Agis, jak wspomniano, Dekeleję, idąc za radą mściwego Alkibiadesa [12], a był to punkt strategicznie ważny, trzy mile od Aten leżący — i zamienił to miasteczko na silną fortecę, osadziwszy się w nim na stałe; stamtąd rozpuszczał zagony po całej Attyce. Przerażone chłopstwo zbiegło do miasta, nie próbując nawet zasiać roli, inwentarz zmarniał, niewolnicy zbiegali całymi hordami do Sparty. Tukidydes szacuje liczbę zbiegłych na 20 000, w tym większość zdolnych rzemieślników, stąd upadek rzemiosł, przemysłu i handlu, tych źródeł dobrobytu attyckiego. Skarb państwa poniósł nieobliczalne straty, gdyż stanęły kopalnie srebra w Laurion dla [13] braku robotnika; sprzymierzeńcy nie płacili daniny tak, że z olbrzymich zapasów złota pozostało w kasie związkowej na Akropoli zaledwie 1000 talentów (5 milionów koron) żelaznego, nienaruszalnego, funduszu.

Klęska sycylijska pociągnęła nadto inne i to dotkliwe straty: najbogatsza wyspa związku, Chios, zbuntowała się i przyjęła za radą Alkibiadesa flotę spartańską, tak samo potężny Milet i Efez, stolice Jonii i Eolii azjatyckiej, wreszcie wyspy Lesbos i zasobny Rodos — przyjęły persko-spartańskie załogi. Ironia dziejowa: Tyssafernes, satrapa perski, i król Agis, potomek Heraklidy Leonidasa, biją razem Ateńczyków i to za radą Ateńczyka Alkibiadesa; wkrótce oba naczelne szczepy helleńskie łasić się zaczną przed barbarem [14] i na wyścigi skamlać o perskie złoto na bratobójczą wojnę!

Lecz duch tragiczny tkwił jeszcze w ludzie ateńskim. Nie upadli Ateńczycy pod nawałem tylu nieszczęść: z podziwienia godną energią jęli się obrony. Pomimo że warsztaty okrętowe opustoszały, pomimo, że brakło żołnierza, brakło pieniędzy, brakło niemal rąk, duch ofiarny sprawił, że rychło wystawili nową flotę i w kilku utarczkach odniósłszy przewagę, obronili przed peloponeską flotą wyspę Samos.

Ponieważ zwykłe ustawy w tej groźnej chwili nie wystarczały, przeto wybrano dziesięciu nadzwyczajnych urzędników, probuloi, których nazywam senatorami, i oddano im władzę w ręce.

Oni mieli teraz rozstrzygać samoistnie o polityce, oni kierowali finansami państwa; Rada z roku 413/12, mówiąc właściwie, abdykowała na ich korzyść, lud mógł tylko zatwierdzać ich działanie, jeżeli go zwołano.

Był to zatem niejako komitet bezpieczeństwa publicznego, jak podczas wielkiej rewolucji comité de salut public[15], a składał się z ludzi bardzo poważnych: między nimi był wielce szanowany Hagnon, sędziwy ojciec Teramenesa i poeta Sofokles, liczący wtedy ponad osiemdziesiątkę, osobistość niesłychanie popularna w Atenach, kapłan świątyni boga Amynosa, były wielki podskarbi i były strategos-hetman.

Z góry upoważniono ich do użycia pieniędzy skarbowych z owego funduszu żelaznego.

Wkrótce też zaczęła się szala pomyślności z wolna chylić ku Ateńczykom.

Ten sam Alkibiades, który ojczyznę pogrążył w toń upadku, zaczął myśleć nad sposobem pojednania się z nią. Pod Samos leżała właśnie flota ateńska: z jej admirałami wszedł w tajemne rokowania, po czym wybadawszy grunt ostrożnie, oświadczył wyraźnie, że skłoni króla perskiego do przymierza z Ateńczykami, jeżeli u siebie zgniotą demokrację i zaprowadzą ład oligarchiczny; dla siebie żądał zupełnej amnestii. Pejsandros, jeden z dowódców floty, wyprawiony został z tą radosną wieścią do Aten; w tej chwili okazały wszystkie kluby oligarchiczne gotowość do czynu, potajemnie knując zamach stanu. Na wiosnę r. 411 wyprawiono Pejsandra i dziesięciu pełnomocników do Azji, aby zawarli formalny, choć tajemny, układ z Alkibiadesem i Tyssafernesem, a nawet przymierze zaczepno-odporne z Persami.

Takie jest tło historyczne naszej komedii, wystawionej właśnie w tym momencie powikłań, niepewności i ogólnego niepokoju.

III

Otóż na wiosnę tego roku, pełnego zamętu, gwałtów, tajemnych lub zuchwałych mordów politycznych, gdy nieszczęsne miasto zaledwie łzy osuszyło po klęsce sycylijskiej, wśród powszechnego przesilenia ekonomicznego, niesłychanej drożyzny, wywołanej przeludnieniem i przymusowym, już od lat dwu, zaniechaniem uprawy roli w znacznej części ziemi attyckiej, wystawia poeta, w lutym, podczas świąt Lenajskich, Lysistratę-Gromiwoję, komedię, w której szalony, śmiechem i dowcipem pieniący się pomysł idzie o lepsze z głębią myśli polityczno-społecznej.

Rozumiał to poeta doskonale, że jeżeli kiedy, to teraz właśnie nadszedł czas, aby wystąpić z mądrą i zbawczą radą zaniechania bratobójczej walki. Tliła w nim jakaś iskra nadziei, że, jak przed lat dziesiątkiem, w r. 421, swoją komedią, pt. Pokój przygotował i przepowiedział pokój Nikiasa, tok i w tej opłakanej chwili rada jego nie przebrzmi bez echa, byle tę radę podać w formie przekonywującej, a ponętnej, wesołej, krzepiącej ducha i serce.

Chciał udowodnić rodakom, że mają we własnej mocy ratunek jedyny, tj. zawarcie pokoju; tych, którzy szukali ratunku w skarbcu króla perskiego, uważał za szaleńców i zbrodniarzy; τοὺς προσδοκῶντας χρυσίον ἐκ τῶν βαρβάρων[16] — tych, co się łasili do złota, „barbarzyńców”, nienawidził poeta, wiedząc, że przez nich przepadnie błogosławione dzieło Leonidasów [17] i Temistoklesów [18] i że tylko w powszechnej zgodzie zabliźnią się rany Hellady.

Przez usta Gromiwoi podał rodakom genialną radę, która jedynie mogła państwo uratować, radę równouprawnienia wszystkich Hellenów, wchodzących w skład związku ateńskiego: był to zaprawdę jedyny środek odrodzenia ojczyzny i upewnienia jej trwałej potęgi i rozkwitu.

Oto, co mówi Gromiwoja do Senatora (Probulosa), przyrównując obywateli i politykę do wełny:

Naprzód tedy, jak się z brudu

Myje wełnę na potoku,

Tak kołtuństwo trzeba z ludu

Zmyć i z miasta, jako wióry

Gnać, a kłęby powikłane

Polujących na godności

I na tłuste synekury [19] —

Zgrzebłem międlić bez litości —

I urywać łby skalane!

Potem czesać czystą wełnę,

W jeden kosz swobody wspólnej

Wszystkich kładąc: więc wmieszkanych

Pobratymców i związkowych

Nawet i dłużników owych,

Co stracili prawa ludzkie,

Trzeba mieszać w ten kosz wspólny.

Przebóg, wszystkie miasta one,

Zakładane, jak osady

Naszej macierzystej ziemi,

Wiedz, że jako rozrzucone

Pasma leżą, zatem słabe.

Więc te pasma

Zebrać wszystkie w ten kosz pełny,

Potem zbić na jeden wełny

Zwał, chociażby nie bez trudu

I tkać nowy płaszcz dla ludu!

Tą odezwą wystawił sobie Arystofanes największy pomnik, jako myśliciel, jako polityk, jako obywatel.

Jeden z największych historyków dzisiejszej doby, Edward Meyer, autor wielkiego dzieła: Geschichte Alterthums (nawiasem mówiąc, najlepsza historia Grecji), dociekając, jakie przyczyny zgubiły tak świetnie rozwijające się państwo ateńskie, dowodzi bardzo trafnie, że przyczyną była okoliczność, iż Ateńczycy nadali wprawdzie związkowym równouprawnienie prywatne, ale z niesłychaną zazdrością odmówili im równouprawnienia politycznego. „Potężne sukcesy Rzymu polegają w pierwszej linii na wspaniałomyślnej polityce równouprawnienia obywatelskiego; Rzym nigdy nie wahał się obcym gminom, a nawet dopiero co zawojowanym wrogom nadawać praw obywatelstwa, tak samo jak i wyzwolonym niewolnikom, i przez to właśnie rzucił podwaliny do zdobycia trwałego panowania nad Italią i całym światem. Gdyby teraz Ateny w ten sam sposób działały, tj. gdyby przypuściły metojków (osiedleńców attyckich „wmieszkanych”) do praw obywatelskich, a związkowe gminy krok za krokiem, zaczynając od najbardziej zaufania godnych i najbliższych, przyjęły do attyckiego ścisłego sojuszu, dając ich mieszkańcom pełne prawa obywatela ateńskiego, to można było przezwyciężyć partykularyzm i przemienić cały obszar związkowy naprawdę w jedno potężne państwo, które mogło było stawić czoło wszystkim huraganom: byłaby w takim razie powstała na obszarze Morza Śródziemnego szczelnie zwarta helleńska potęga, dla której żadne zadanie nie byłoby za wielkie (nawet zdobycie Sycylii, o którą rozbiła się tak tragicznie nawa zaborczego rządu Aten). Tego rodzaju pomysły nie były obce Ateńczykom; w strasznej sytuacji po klęsce sycylijskiej wyraża je tak Arystofanes: „Włóżcie do tej wełny (tj. do wspólności praw obywatelskich) metojków i każdego obcego, który jest wam przyjazny, nawet dłużnika państwa: a dalej zrozumiejcież, że te miasta, które są koloniami naszego kraju (tj. Jonia i wyspy) leżą teraz izolowane, jako pojedyńcze pasma wełny: pozbierajcie je, znieście tutaj wszystkie na jeden wielki wańtuch, zróbcie z tego jeden wielki kłąb i utkajcie dla Demosu płaszcz” (Aristoph. Lys. 571–586). Ale dopiero wtedy, gdy już było za późno, zrobiły Ateny krok w tym kierunku…” itd. (Geschichte Alterthums IV, Band 3. Buch str. 11, 12, 13. Stuttgart 1901).

A dalej na str. 559 i 560 w tymże tomie pisze znakomity historyk, kreśląc niedole 411 roku, co przytaczam w oryginale: „Jetzt rächte sich die engherzige Politik der attischen Demokratie gegen die Bündner: wie ganz andere Leistungen wären möglich gewesen, wenn das Reich wirklich eine politische Einheit gebildet hätte und die athenische Regierung über seine militarischen Kräfte frei hätte verfügen können. Der Gedanke, die Schranken zwischen Herrschern und Unterthanen aufzuheben und aus Athen und den Bündnern einen einzigen Staat und ein Volk zu bilden, ist in den Nöthen der Zeit allerdings ventilirt worden (Aristoph. Lysistr. 571, ff.) aber jetzt war es zu spät…[20]” itd.

Zwracamy uwagę czytelnika, że tu również ten wielki historyk cytuje tylko Arystofanesa, bo nikt inny ze współczesnych tej genialnej rady nie podał, przynajmniej śladu lub dowodu na to nie mamy.

Niestety głos natchnionego wieszcza był głosem wołającego na puszczy; przezornej myśli, najdonioślejszej, jaką kiedykolwiek wypowiedział Ateńczyk, którą należało przyjąć jako program dyplomatyczny, współczesność nie zrozumiała, a gdy zrozumiała, było już… za późno.

Nie chwycono się na czas tego środka, który stał się cementem i nierozerwalnym spoidłem imperium rzymskiego: tylko to równouprawnienie, czyli nadanie rzymskiego obywatelstwa wszystkim ludom i narodom sprawiło, że choć się waliły formy rządu w Rzymie, choć buchały płomieniem wojny domowe, choć mordowano jednych i wynoszono na tron drugich Cezarów, budowa państwa trwała niewzruszona siłą swej spoistości i poczucia jedności, a gdy część zachodnia padła w IV w. po Chrystusie, to wschodnia połowa na mocy tejże spoistości równouprawnienia trzymała się aż do XV wieku naszej ery!

Jeżeli z tej głębi, a raczej wysokości wieków, spojrzymy na dzisiejsze mocarstwa, widzimy, że tę sztukę władania przyswoili sobie jedynie Anglicy, którzy z lekcji, danej im przez Waszyngtona, wyciągnęli bardzo pojętnie tę naukę, iż jedynie przez owo „rzymskie” równouprawnienie wszechstronne można ludy i ziemie, najbardziej nawet odlegle, utrzymać stale i wcielić w organizm niepożyty [21]: zabawka w panów i poddanych, w nadludzi i minderwärthige Nationen [22] jest zawsze i wszędzie niebezpieczna.

Jeszcze pobojowiska krwawych zapasów z Boerami [23] bielą się kośćmi „i tych, co się bronili i tych, co się wdarli”[24], a już podbity, niewątpliwie dzielny i szlachetny naród pogodził się ze zwycięzcami na zawsze, bo dostał to wszystko, co ma wolny Anglik.

IV

Mądra, wyższa, patriotyczna kobieta postanowiła zmusić Hellenów do zawarcia pokoju. Gromiwoja obmyśliła sposób, aby pogromić wojujące strony: widząc, że zwykłymi środkami nie zaradzi się temu, już dwadzieścia lat trwającemu obłędowi, użyła sposobu wyjątkowego, na który mamy dziś wyraz zanadto dobrze znany, aby go nie użyć: białogłowski strajk.

Poeta wyprowadza na scenę niewiasty, walczące doskonale tą bronią, jaką im dała natura, a celem tej walki jest powszechny pokój.

Pomysł poety świadczy, że kobieta w Atenach miała swoje aspiracje, dążące do emancypacji; dążenia te, nawet dziś tu i owdzie ironicznie pojmowane, niekiedy namiętnie zwalczane, przedstawia poeta w sposób, zapewne, wielce komiczny, lecz niezmiernie sympatyczny: jego Gromiwoja nie jest śmieszną, lecz owszem dzielną i wielką obywatelką, której się słusznie wszystkie należą prawa.

Jak wykonał poeta ten pomysł?

„W naszym ręku leży zbawienie Hellady”, woła bohaterka komedii, piękna i mądra Gromiwoja, do zwołanych z całej Grecji przedstawicielek płci pięknej.

„Czy wam się nie przykrzy bez mężów? Czy wam nie tęskno do ojców waszych dzieci?”

Tak, odpowiadają na wyścigi, a najpiękniejsza, Lampito, obywatelka z Lakedajmonu, reprezentantka Sparty (dawne to imię w Sparcie i częste: Lampito, nazywała się np. matka króla Agisa, leżącego obozem w Dekelei [25], skarży się, że mąż jej stracił się gdzieś na tej wojnie, jak ptak, bez śladu, widu i słychu.

„Więc zmusimy ich zaprzestać tej obmierzłej wojny, jeżeli zgodzimy się na jedno… Od dziś kwita z wszelkich czułości”.

I godzą się na jedno. Z rozkazu Gromiwoi zajmują abstynentki Akropolę [26] i skarb związkowy, by nie dać ani grosza na wojnę: równocześnie tak samo czynią kobiety w innych państwach. Na zamku, w obronnym grodzie, pod opieką dziewiczej Pallas Ateny, przebywają tak długo, aż wreszcie mężowie, zrazu oburzeni, potem „prywacją kobiet”, jak powiadał o sobie w więzieniu petersburskim sławetny Imci Pan Jan Kiliński [27], srodze znękani, składają broń przed tym pospolitym kobiet ruszeniem, zawierając pokój panhelleński, oczywiście tylko na scenie.

Może nie od rzeczy będzie zaznaczyć pewną właściwość tej komedii, która stanowi dowód, że już Arystofanes nie bardzo ściśle zachowywał tak zwaną jedność czasu: akcja zaczyna się, jak zwykle o tego poety, o wschodzie słońca i biegnie, na pozór nieprzerwanie, aż do końca dnia. Tymczasem, z wiersza 725 i 880 wynika, że pomiędzy zajęciem Akropoli a przybyciem poselstwa ze Sparty upływa co najmniej sześć dni.

Scena przedstawia na tle Akropoli wejście do Propylejów: od wewnątrz zatarasowały się białogłowy, od zewnątrz usiłuje zdobyć bramę chór Starców, stojąc na placu przed Propylejami: tu się odbywa cała główna akcja. Z miasta przychodzą tylko mężczyźni, z zamku wypadają przywołane na pomoc „bojowe” niewiasty i stąd próbują uciec piękne buntownice, powstrzymane energiczną ręką jeszcze piękniejszego hetmana w spódnicy.

Arystofanes, wprowadzając na scenę przedstawicieli innych szczepów helleńskich, używa zawsze właściwego im dialektu, co sprawia, że figury te występują niezmiernie plastycznie i charakterystycznie, zwłaszcza na tle boskiego attycyzmu, w którym poeta jest niedościgłym wzorem dla wszystkich czasów i ludzi.

Lampito i poselstwo spartańskie mówią wyłącznie dialektem doryckim, którego ton męski, zwięzły, trochę twardy, śmiało obrazujący, należało w tłumaczeniu polskim zaznaczyć.

Dla doryku nadaje się nasze przepiękne, górnopolskie, podtatrzańskie narzecze, niezmiernie składnią zbliżone do starej polszczyzny, która tam, w Tatrach, ostała się do naszych czasów.

O tym, co z życia przeniesione być może żywcem na scenę, miała starożytność inne, aniżeli my, pojęcie.

Śmiałym słowem przemawia Grek w życiu i na scenie; wyobrażenia helleńskie o przyzwoitości, zwłaszcza scenicznej, różnią się od dzisiejszych, o zewnętrzną tylko przyzwoitość dbających. Nasza scena przemyca częstokroć prawdziwą i potworną zgniliznę, ale ten jeden warunek musi być zachowany: o wszystkim wolno mówić, byle parafrazą, przyzwoicie i mniejsza o to, że pod tą osłoną wypranych, wyprasowanych i ublanszowanych [28] wyrazów, siedzi treść płytka i niemoralna, zgniła.

Tłumacz, chcący oddać poetę, jakim był, nie może trzymać się tej recepty: zbyt wielki to umysł, aby go przykrawać do pojęć cnotliwego emeryta lub zwagneryzowanego pajaca.

Niech więc nikogo, jak pisze wielki znawca Arystofanesa, K. Morawski,

…nie razi, że tu greckie panie

Mówią dość śmiałą mową, a panienki,

Niepowstrzymane swym greckim sumieniem,

Zwą często rzeczy… właściwym imieniem…

bo myśli i cele każdej komedii Arystofanesa, a tej przede wszystkim, są, w całym tego słowa znaczeniu, na wskróś etyczne.

Jednak należałoby się zastanowić, aby dojść do zrozumienia, czym jest ta okrzyczana, osławiona rozwiązłość Arystofanesa.

Otóż, niewątpliwie jest w jego poezji swawola, ale nie ma wyuzdania: opiewa zmysłowość, ale nie drażni zmysłów.

Jego bezwzględna nagość nie jest nigdy rozpustna: odsłania się w pełnym blasku słońca z niewinnością leśnej łani i prostotą gołębia.

Żądza cielesna jest u Hellena rzeczą tak naturalną, jak głód lub pragnienie i nie ukrywa on zarówno łoża, jak stołu w jadalni.

Często porównywano Arystofanesa z Rabelaisem [29]: w jednym punkcie stykają się w istocie ich dusze: obaj są, pomimo swojej rozwiązłości, duchowo zdrowi, to też obaj nie mogą zarazić nikogo uwiądem serca, lub suchotami [30] ducha.

Nawet owe brudy, rozsypane w poezji Arystofanesa, ukrywają, podobnie jak nawóz na roli, całe skarby siły żywotnej i odrodczej. (Przeciwnie poezje Marcjalisa [31]; tam jest rzeczywiście pieszczenie się błotkiem i zachwalanie gnojóweczki moralnej).

Arystofanes ma jednak i to, czego niedostaje [32] Rabelais'mu, ma młodzieńcze piękno rasy i skrzydła geniusza u ramion, a ducha wolnego od wszelkich przeszkód i pęt, który urodził się w blaskach południowego słońca i żył w promieniach najpiękniejszego z światów. Nie ciąży na tym Charyt [33] kochanku żadna średniowieczna zmora, żaden strach nocny nie mroczy mu ducha. Służbie zmysłów oddaje się zgodnie ze swoim krajem, ludem i religią.

Rabelais żyje w krańcowo odmiennych warunkach; Arystofanes nie wykracza przeciw przykazaniom swego stulecia; Rabelais musi te przykazania deptać. Arystofanes — to tragicznym poglądem, tragiczną filozofią patrzący na świat umysł, to Satyr, który widzi i przeczuwa koniec pięknego helleńskiego świata, lecz Satyr, parskający właśnie, wskutek poglądu tragicznego, weselem i śmiechem, śmiało szydzący i gromiący własny lud i jego kapłany.

Rabelais — to mnich, który zrzucił habit (i to nie raz), złamał śluby i akta wiary, i drży, aby go zbyt dobrze nie zrozumiano, bo wtedy czeka go stos lub dożywotne więzienie: stąd różnice w poezji. Arystofanes może i potrafi wszystko powiedzieć, gdyż ma pewność, że ludzi i bogów do śmiechu pobudzi, Rabelais musi się ustawicznie krępować, nie wypowiada się nigdy cały, jest tylko połową strun organu swej duszy.

Jest w mitologii helleńskiej postać bożka Pana, co stąpa na koźlich kopytkach, a nóżki ma obrosłe siercią, jak zwierzątko leśne: od pasa jest młodzieńcem pięknym, a pierś jego tak nieskalanie biała, że się w niej odbijają gwiazdy niebios.

Takim jest anioł poezji Arystofanesa.

Jest między Salaminą a brzegiem attyckim maleńka, płaska wysepka, okrągła, szara tafla skalna, na smaragdach Salamińskiej Cieśniny: to Psyttaleja, sławna pogromem Persów, ulubiona siedziba Pana: tam on zwykle przebywa i jak Ajschylos powiada:

„Po niej rad krzesa Kozionóżka zwyrtny,

Tanecznym skokiem wieńczący jej brzeg”.[34]

Byłem tam w noc jasną, miesięczną i chłonąłem w siebie to czarowne piękno Cieśniny Salamińskiej, oświeconej pełnią księżyca, buchającego światłem jasnozielonym na szarą skrzyżal Psyttalei. Jasno rysowały się wysokie brzegi górzystej Salaminy. Cisza i spokój: tylko przy brzegu chlupie drobno-skoczna fala polyphloisboio thalattēs [35]. Psyttaleja była pustą i cichą, i nie splatał jej wieńca tańcem swoim Pan, bożyc koźlołapy. Ale wydało mi się, że tam, na tej okrągławej płycie, jakby na olbrzymiej orchestrze, tańczy i tańczyć będzie nieśmiertelna Muza Arystofanesa.

Gromiwoja

OSOBY:

Gromiwoja (Lysistrata), pani w Atenach znaczna
Kalonike, młoda mężatka ateńska
Myrinne, młoda mężatka ateńska
Lampito, Spartanka znamienitego rodu
Senator (probulos), jeden z dziewięciu ówczesnych zarządców państwa ateńskiego
Kinesjas, małżonek Myrriny
Synek Kinesjasa i Myrriny, chłopczyk dwuletni
Herold spartański
Pełnomocnicy spartańscy
Pełnomocnicy ateńscy
Mężatka I
Mężatka II
Beotka, wysłannica swego kraju
Koryntka, wysłannica swego kraju

CHÓRY:

Półchór dwunastu starców ateńskich, z przodownikiem Strymodorosem
Półchór dwunastu białogłów ateńskich, z przodownicą Stratyllidą

STATYŚCI:

Scytka, niewolnica, giermek Gromiwoi
Czterej scytyjscy łucznicy, miejskie pachołki
Manes, niewolnik Kinesjasa
Oddział kobiecej bojówki
Gawiedź
Dwaj fletniści spartańscy
Wysłannice krajów helleńskich
Pani Zgoda, bóstwo pokoju
Orszak Ateńczyków i Atenek; służba, niewolnicy

Rzecz dzieje się w Atenach na Akropolis, przed Propylejami [36], roku 411 przed Chr.

PROLOG

(1–253)

Scena przedstawia stok Akropolis, wiodący ku Propylejom. W głębi widoczny jest portyk Propylejów i pięciobramne wejście po marmurowych schodach. Bardzo wczesny poranek, po czym, w miarę rozwoju akcji, pełny dzień i wieczór.

Gromiwoja, dostojna mężatka ateńska, przechadza się i niecierpliwie wypatruje przed siebie.

SCENA PIERWSZA

GROMIWOJA

z wzrastającą niecierpliwością

Na igry Bakcha [37], Afrodyty [38] tańce,

Na orgie Pana [39], Koliady [40] łamańce,

Na pląs, na skoki — zaprosić kobiety..

Byłby ich legion — z bębny [41], z kastaniety!

Dzisiaj ni jedna nie przyszła mężatka!

pauza — patrzy w dal…

Ach! Idzie któraś…

z radością

…to moja kamratka!

Wchodzi Kalonike.

SCENA DRUGA

Gromiwoja i Kalonike, młoda mężatka ateńska.

GROMIWOJA

Ach! Kalonike!

KALONIKE

dygając i wstając

Pokłon Gromiwoi!

Czemu się chmurzysz? Cóż to, dąsy, fochy?

Brwi w kabłąk marszczyć… tobie nie przystoi!

GROMIWOJA

Lecz, Kalonike, porzuć ten ton płochy [42]..!

Mnie gniew unosi na nas, na niewiasty.

Twierdzą mężczyźni i tak… bez pochyby [43],

Iżeśmy szelmy…

KALONIKE

mrugając oczkiem

Skończone — tak — niby…

GROMIWOJA

Gdy się orzekło, że mają przyjść tutaj,

By obradować nad rzeczą olbrzymią,

Z obojętnością gęsi doma [44] drzémią…

Śpi gnuśne [45] ciało!

KALONIKE

Ależ, Aten chwało,

Przyjdą! Wszak trudno wyjść z domu kobiecie:

Ta się nad mężem trzęsie czule z rana,

Ta budzi czeladź [46], ta świeże pieluszki

Ściele, ta kąpie, owa karmi dziecię…

GROMIWOJA

ironicznie

Tak… wszystko dla nich… to nie faramuszki [47] —

Prócz mego dzieła —!

KALONIKE

Cóż to jest za dzieło?

Czy to przypadkiem nie jest kawał gruby?

GROMIWOJA

100

Mów prawdę, piękny jest twój owoc nocny?

GROMIWOJA

patetycznie

Tak piękny, taki potężny i mocny,

Że przezeń całą zbawimy Helladę —

My, płeć bezbronna!

KALONIKE

skeptycznie

porywczo

Zaprawdę — właśnie to ojczyznę zbawi!

Strój szafranowy, pachnidła i meszty [55],

Róż i przeźrocze giezłeczka [56], co wdzięki

Wpół obnażają… no, domyśl się reszty!

KALONIKE

zaczyna się orientować

125

Być-że to może?

GROMIWOJA

Tak, że ani jeden

GROMIWOJA

Widzisz więc, kumciu, jaka ta rzecz inna…

A tu te nasze attyckie kobiety

Wszystko wpierw robią, czego nie potrzeba.

140

Lecz i z Pomorza — ni jednej — o nieba —

Ni z Salaminy — nie ma!

KALONIKE

Te, wiem, przyjdą.

Każda o świcie już jedzie na szkucie [58]…

GROMIWOJA

Ni te, o których mówiło przeczucie,

145

Że przyjdą pierwsze, Acharnów małżonki!

KALONIKE

Przyjdą! Lecz co do Teogena żonki,

Ta wprzód się musi poradzić Hekaty [59].

pokazując w dół

Ależ, patrzaj no — nadchodzi ich kilka,

A tam znów inne; przyjdą — jeszcze chwilka…

patrząc w inną stronę

150

Skądże te znowu?

GROMIWOJA

spostrzegła i poznała

Z Ryczywoła.

KALONIKE

Przebóg,

Toż się tu cały cielętnik rozbryka!

SCENA TRZECIA

Gromiwoja i Kalonike podchodzą, witając wchodzące panie i wieśniaczki.

Wchodzi Atenka, młoda i piękna Myrrine; potem inne w różnych strojach, właściwych miejscowościom, z których pochodzą; szczególnie bogato a swawolnie wystrojona jest Koryntka. Spartanka Lampito, posągowo zbudowana, pierś i szyja odkryte; peplos, rozcięty od ramienia przez cały bok wzdłuż biodra, pozwala widzieć całą krasę lakońskiej lwicy. Myrrine, przepasana bogatym pasem.

Wchodzi Myrrine i kilka kobiet.

GROMIWOJA, KALONIKE, MYRRINE.

Zgiełk powitania, całusy, okrzyki, podziwy dla strojów, każda gada równocześnie, tempo bardzo szybkie.

MYRRINE

podchodzi do Gromiwoi

która stoi z boku, zadąsana

Czyż nie za późno już, o Gromiwojo?

155

Cóż powiesz? — milczysz?

GROMIWOJA

A, ślicznie, Myrrino,

Że się tak spóźniasz, gdy sprawa poważna!

MYRRINE

poprawiając pasek

Nie mogłam znaleźć, tak, po ciemku, paska:

Gdy rzecz twa nagła, mów, jeżeli łaska…!

KALONIKE

160

No — nie! możemy zaczekać chwileczkę,

Aż przyjdą panie z Beocji i Sparty…

GROMIWOJA

patrząc w dal

Wyborna rada! Lecz właśnie w tej chwili

Przybywa do nas Lampito ze Sparty!

Wchodzi Lampito z Beotką i Koryntką, a za nimi cały tłum kobiet.

SCENA CZWARTA

Gromiwoja, Kalonike, Myrrine, Lampito, Beotka, Koryntka oraz cały tłum kobiet.

GROMIWOJA

podchodzi z uprzedzającą grzecznością i wita

wszystkie otaczają Lampitę

Witaj nam, droga Lakonko, Lampito!

165

Jakieś ty piękna Sparty nadobnica,

Cóż to za krasa, ciało siłą tryska!

Ty żubra zdusisz!

LAMPITO [60]

Haj, na dwa bożyca [61],

Dyć [62] goła hipkam i piętą w rzyć biję [63]!

GROMIWOJA

gładząc jej piersi

170

Jakby z marmuru masz piersi i szyję.

LAMPITO

śmiejąc się, odsuwa ją lekko

Macacie, nikiej [64] ofiarną jałówkę!

GROMIWOJA

wskazując Beotkę

A skąd przywiodłaś tu tę śliczną główkę?

LAMPITO

Wej — jedna hruba [65] szlachcianka z Beocjej:

Jest wysłannicą tamstela [66].

MYRRINE

175

Na Zeusa,

Cóż to za biodra!

KALONIKE

Co za wdzięk w jej ruchu,

A ten dołeczek… brzoskwinia bez puchu!

wszystkie witają Beotkę

GROMIWOJA

wskazuje Koryntkę

Któż jest to dziecię?

LAMPITO

180

Szumna — prze-bożyca,

Dziewka z Koryntu.

GROMIWOJA

podziwiając jej strój

Szumna! Ej! Na Zeusa,

Szumi też na niej ta strojna dzianica!

LAMPITO

Któż to obesłał wici [67] między baby?

GROMIWOJA

185

Jam pospolite ruszenie płci słabej

Zwołała.

LAMPITO

Po co?

MYRRINE

z niecierpliwością

Błagam, mów raz przecie!

GROMIWOJA

koło której zbiegły się wszystkie, podniecone ciekawością

A zatem… powiem… lecz pierwej… zechcecie

190

Odrzec na jedno pytańko…

MYRRINE

Słuchamy.

wszystkie powtarzają to samo

GROMIWOJA

Czyliż ku mężom dusza wam nie rwie się,

Ku naszych synów ojcom, co na wojnie

Marnieją? Wszakże każdej mąż w obozie?

KALONIKE

płaczliwie

195

Szósty już miesiąc… mój… przy… Eukratesie

W Tracji waruje… gdzieś na słocie, mrozie!

GROMIWOJA

chlipając łzy

Mój siedm krągłych… miesięcy… na Pylos!

LAMPITO

gniewnie

Mój chłop się ledwie wydarł spod chorągwie,

Już tarcz na ramię i fyrgnął, jak ptaszek!

GROMIWOJA

filuternie, chcąc rozweselić posmutniałe towarzystwo

200

Nie został nawet ani jeden gaszek [68]!

Odkąd zaś chłopcy z Miletu zdradzili,

Odtąd nie widzę już… ośmiocalowca,

Co nas ochraniał od flirtów bykowca [69]!

Chcecież wy, gdybym sposób obmyśliła,

205

Wraz ze mną wojnę stłumić?

MYRRINE

z zapałem, pokazując pasek

Moja miła,

Zgoda! Chociażbym zastawić ten pasek

Dziś miała jeszcze i tu przepić razem!

KALONIKE

Niech mnie, jak rybę, przetną tym żelazem,

Więc chcecie słuchać, czy nie? Cóż powiecie?

MYRRINE

Ja nie usłucham. Niech się sroży wojna!

KALONIKE

Przebóg, i ja, nie! Niech się sroży wojna!

GROMIWOJA

do Kaloniki

I ty tak mówisz, rybko, ty, co właśnie

Mówiłaś, że się dasz przeciąć żelazem?

KALONIKE

230

Już raczej wszystko! Za twoim rozkazem

Przez ogień przejdę…! Tylko nie broń tego…

z hipokryzją

To grzech! O Febie [70], broń nas ode złego!

GROMIWOJA

do Beotki

A ty?

BEOTKA

I ja bym przez ogień wolała!

Wszystkie krzyczą: „raczej przez ogień”, tylko Lampito stoi chmurna.

ErotyzmGROMIWOJA

235

O, jak lubieżną jest płeć nasza cała!

Czy nas niesłusznie na tragediach szarpią?

Każda z bab chciwą jest rozkoszy harpią [71]!

zwraca się do Lampity

Lecz, jeśli wesprzesz mnie, droga Lakonko,

My same zbawim — samowtór [72] — Helladę,

240

Więc stawaj ze mną!

LAMPITO

z westchnieniem rezygnacji

Chociaż na Palladę [73],

Smętna małżeńska… bez męża komnata,

Tu o mir sprawa, mir i pokój świata!

GROMIWOJA

ściska ją i całuje

O, ty, najdroższa, tyś jedna z nich wszystkich

245

Kobieta ista [74] i obywatelka!

KALONIKE

pojednawczo

Przypuśćmy, że się od tego figielka

Jakoś wstrzymamy, co niech Bóg odwróci,

Czyż jednak przez to pokój zdobędziemy?

GROMIWOJA

Tak! — na boginki! Bo gdy zasiądziemy

250

Doma w chitonkach przeźroczo-pajęczych,

Wpółobnażone pokazując wdzięki,

Zsztywnieją nasi panowie i zechcą

Garnąć się do nas: więc ich odpalimy: —

niby zdecydowana

270

Ha — gdy tak sądzisz… no to… ostatecznie…

LAMPITO

porozumiawszy się z Beotką, Koryntką i Peloponezjankami

Za naszych chłopów my ręczym bezpiecznie,

Że muszą miru dotrzymać i zgody,

Lecz któż przysili zmienników ateńskich,

By raz już przecie nie mącili wody?

GROMIWOJA

275

My ich przysilim: klnę się w bogi złote!

LAMPITO

Nie będą słuchać, pokiela [79] tam w chramie [80]

Bogini — mają skarb, a w portach flotę!

GROMIWOJA

Ależ i na to wymyśliłam radę.

Dziś w naszym ręku będzie Akropolis

280

I skarb związkowy. Wysłałam gromadę

Najstarszych kobiet, by zajęty Grojec

Cichcem, niby to składając ofiary,

Gdy my te spiski knujem.

LAMPITO

Nie do wiary,

285

Jak wszystko robisz i chwacko i gracko!

GROMIWOJA

Dalejże! Niech was przysięga tak splecie,

Mężne niewiasty, że jej nie złamiecie!

LAMPITO

Głoś więc przysięgę, my się kląć będziemy!

GROMIWOJA

Ślicznie! Hej, Scytka!

klaszcze

290

Bywaj! Gdzież ta branka?

wbiega branka Scytyjska, na plecach łuk i kołczan, przez ramię ma puklerzyk, na głowie misiurka

Odwróć puklerzyk i dzierż go przed nami!

Dać tu bydlątko!

Wbiega służba; niosą przybory do ofiary, wieńce róż i jaśminów, kadzidło w puszce i czekają na rozkazy Gromiwoi.

KALONIKE

Jakie, o mistrzyni?

Jakąż przysięgą chcesz nas wiązać?

GROMIWOJA

patetycznie

295

Jaką?

…Na tarczy, jak to siedmiu wojów czyni

U Ajschylosa — zarzniemy baranka [81].

KALONIKE

Nie wolno, Woja, przysiąg, ku przymierzu

Dążących, składać na wojny puklerzu!

GROMIWOJA

zła, że się jej przeciwi

300

Więc jak przysięgać?

KALONIKE

namyśla się głęboko — po czym z ferworem

Siwego ogiera

Rznijmy w ofierze przysiężnej, siwego…

GROMIWOJA

szydersko

Ogierka chce się waćpani?

KALONIKE

obrażona

Więc jako

Krew purpurowa trysnęła z gąsiora!

LAMPITO

wciągając woń

Haj, zawoniało słodko, na Kastora!

MYRRINE

pcha się

Ja, moje drogie, przysięgnę najpierwsza.

KALONIKE

320

Nie, na Afrodis! Losujmy, kto pierwsza.

Losują, ciągnąc z urny kamyczki: los pada na Kalonikę.

GROMIWOJA

Wszystkie dotknijcie puchara, w krąg stojąc;

Jedna niech głośno powtarza me słowa,

Każda niech święcie przysięgi dochowa!

Rota przysięgi

„Ani kochanek, ani mój mąż prawy…”

KALONIKE

powtarza głośno — inne półszeptem

325

Ani kochanek, ani mój mąż prawy…

GROMIWOJA

„Nie wnijdzie na mnie miłośnie”.

Kalonike milczy. Gromiwoja ostro

No — gadaj!

KALONIKE

głosem trwożnym, drżącym

„Nie wnijdzie… na mnie… miłośnie…” Och, mdleję,

Kolanka gną się pode mną… Gromwoja!

GROMIWOJA

330

Erotyzm, Seks, Przysięga„W swym domu będę żyć w dziewiczym stanie…”

KALONIKE

przytomniej

W swym domu będę żyć w dziewiczym stanie…

GROMIWOJA

„Szumiąc szafrańcem, ubarwiona różem…”

KALONIKE

Szumiąc szafrańcem, ubarwiona różem…

GROMIWOJA

„By mąż się trawił pożądań płomieniem…”

KALONIKE

335

KALONIKE

Źle się nadstawię i wypadnę z rytmu…

GROMIWOJA

„Wcale nie dźwignę mesztów [85] ku powale…”

KALONIKE

Wcale nie dźwignę mesztów ku powale…

GROMIWOJA

„Nie stanę nigdy jak lwica na tarle [86]”

KALONIKE

345

WSZYSTKIE BIAŁOGŁOWY

Żywie Zeus, wszystkie!

GROMIWOJA

podnosi czarę, pryska libację trzy razy na ołtarz

Święć się więc, pucharze!

pije i po kolei piją wszystkie. Ostatnia Myrrine, pryska libację [87] i mówi

MYRRINE

Ronię te krople na święte ołtarze

Wspólnej przyjaźni i służby i drużby!

Dają się słyszeć gromkie okrzyki i wesołe dźwięki tamburynów i kastanietów.

LAMPITO

355

Cóż hań zgiełczało?

GROMIWOJA

Ten zgiełk? Rzekłam ci to:

Starsze niewiasty Bogini grodzisko

W tej chwili wzięły. Lecz, droga Lampito,

Wróć i służ doma mężnie dobrej sprawie!

360

Na zakładnika zaś sobie zostawię

Twe druhny.

Krótkie pożegnanie z Lampitą, która spiesznie odchodzi do Sparty

Za mną, na gród, białogłowy,

Zamkniemy wrota na mocne okowy!

Szykują się w uroczysty orszak.

KALONIKE

Myślisz, że zaraz huf mężów napadnie

365

Na nas?

GROMIWOJA

Drwię sobie: no — wyszliby ładnie!

Tu nie pomogą ni prośby, ni groźby,

Ni ognia żary, by te zwalić wrota,

Chyba… poddać się… przyjdzie im… ochota!

KALONIKE

370

Strzeż Afrodyto, by nas nie wyśmiano,

By nie przylgnęło do nas tchórzyc miano!

Z wolna, orszakiem w takt marsza tamburynowego idą na Akropolis — i zamykają wrota.

PARODOS. WEJŚCIE CHÓRU

(254–387)

Na scenę wkracza powoli zadyszany chór Starców siwobrodych, złożony z 12 choreutów, śpiewaków-tancerzy, ubranych w białe chitony [88] i chlajny [89]. Dziady owe dźwigają pęki chrustu, wleką polana i konary; dwaj dzierżą sagan miedziany z żarzącym węglem i dmuchają, raz po raz kaszląc od gryzącego dymu. Za nimi czeladzie [90], również obładowani. Idąc z miasta, przeciągają z wolna przez Orchestrę, ku marmurowym schodom Podsienia (Propylejów). Na końcu wlecze się przodownik chóru, koryfajos, imieniem Strymodoros; stary wyga, nie dźwiga nic, tylko dowodzi. Przed zawartymi [91] wrotami stają, krztusząc się, kaszląc i ocierając pot.

SCENA PIĄTA

Choros Starców.

STRYMODOROS

przodownik Chóru

Z wolna, lecz naprzód, Drakesie,

Choć twój grzbiet diablo jest krzywy,

Bo też niemałe brzemiono [92]

375

Zielonej dźwigasz oliwy!

Strofa I (Śpiew I)

DRAKES

Zaprawdę, nim wejdziemy w sędziwych lat progi,

Liczne ujrzym niespodzianki:

Ach, czyżby kto pomyślał, Strydomorze drogi,

Że nasze kobietki, kochanki,

kaszle

380

Doma [93], pieszczone przez nas…

FILURGOS

przerywa gniewnie

babskie, złe nasienie!

DRAKES

ciągnąc dalej swe treny

Zawładną cudownym posągiem

Orędowniczki grodu, a wejście w Podsienie

Zawalą zaworą i drągiem?!

STRYMODOROS

385

Dalej, Filurgu mój drogi,

Wyciągaj żywo swe nogi,

Byśmy dokoła te kłody,

Zwalili pod owe progi.

I wszystkie te rokoszanki,

390

Które gród wzięły tak zdradnie,

Żywcem spalili za karę,

Samosąd czyniąc przykładnie

Na buntownicach, a najpierw

Na herszcie, żonie Lykona [94]!

Antystrofa I (Odśpiew I)

PILURGOS

395

Na Demetrę, przenigdy, jakom żyw, nie zwolę [95],

Aby drwiły ze mnie baby!

Wszak ani Kleomenes, co pierwszy w niewolę

Wziął gród lakońskimi draby [96],

Nie uszedł stąd bez pomsty: zdał oręż, a zmykał

400

Parskając swą lakońską blagą,

W kusej, podartej płaszczynie,

Niemyty od lat sześciu, z głodu łzy połykał,

Kapiące po brudnej szczecinie!

STRYMODOROS

Tak w oblężeniu ja srogim witezia [97] tego dzierżyłem:

405

Tu, w siedemnastu szeregach, obozowalim przed bramą,

A tych tam, przez Eurypida [98] i wszystkie bóstwa przeklętych

Bab — ja nie miałbym zadzierżyć w bezczelnym babskim rokoszu?

Inak [99] mojego poboju pamiątkę strzaska Czworogród![100]

Strofa II (Śpiew II)

PÓŁCHÓR STARCÓW

FILURGOS

Lecz przed nami kęs drogi

DRAKES

410

Trzeba piąć się, choć ślisko!

FAJDRYJAS

Oj, mnie bolą już nogi,

Gród wysoko, nie nisko!

CHÓR

Oj — nie nisko!

PILURGOS

A tu trzeba wlec kłody

415

I polana pod górę!

DRAKES

Oj, zdałby się muł młody,

Bo mi sznury żrą skórę!

CHÓR

Oj — żrą skórę!

FAJDRYJAS

Trza iść w górę, trza słuchać!

I STARZEC

od saganka

420

A na ogień trza dmuchać,

Żeby nie zgasł w pół drogi!

dmuchając, zachłysnął się dymem

Phy! — phy!

Oj, dym gryzie, przebogi!

Antystrofa II (Odśpiew II)

DRUGI PÓŁCHÓR

II STARZEC

Heraklesie [101] mocarny,

425

Ogarek mi wpadł w ślepie!

Oj, gryzie mnie dym czarny,

Jak wściekły pies, tak siepie.

Oj! — jak siepie!

III STARZEC

biegnie na pomoc, potyka się i wpada łbem do saganka, parząc sobie gębę

Aj! jak ogień ten piecze,

430

Chyba z piekieł być musi,

Z oczu ropa mi ciecze,

A dym gryzie i dusi!

CHÓR

Oj, dym dusi, aż krztusi.

STRYMODOROS

wypada i gromi

Trza iść w górę, trza gonić,

435

By Boginią [102] obronić,

Przed babskimi dziś pęty [103]..

zakrztusił się

Phy! — phy!

Oj, dym gryzie przeklęty!

CHÓR CAŁY

Phy! — phy!

440

Oj, dym gryzie przeklęty!

STRYMODOROS

Nareszcie z bożą pomocą

zatlił się ogień i płonie!

Może by teraz nosidła

położyć tutaj na stronie,

445

A smolne szczapy oliwy

zapalić ponad saganem,

Następnie bronę [104] podkurzyć

i walić w nią jak taranem?

Rozkażem więc białogłowom

450

odsunąć zaraz zawory [105]:

Oprą się… brony podpalim,

wykurzym dymem te zmory.

Więc walmy na ziem te kłody!

Starcy otaczają sagan i zażegają [106] gałęzie oliwki i jedliny

Gęsty dym wzbija się znowu, gryząc w oczy

Phu, phu, dym gryzie z tej jedli!

DRAKES

455

Ach, gdyby który z hetmanów,

Co na bój w Samos nas wiedli,

Pomógł nam teraz tłuc brony

i z grzbietów ulżył ciężaru?

STRYMODOROS

No — twoim dziełem, saganie,

460

rozniecić łunę pożaru!

ręce jak w modlitwie podnosi ku świątyni Ateny Nike, stojącej tuż obok, wszyscy starcy tak samo

Ty, Nike, własto [107] pogromów,

pomagaj prażyć podwiki [108],

Daj zdobyć pomnik zwycięstwa,

poskromić babskie wybryki!

Ponad murami Propylejów staje przodownica chóru Białogłów, Stratyllida, i zobaczywszy, co starcy dokazują, uderza larum.

STRATYLLIDA

465

Hej, zda mi się, że swąd czuję,

Spaleniznę i dym ostry,

Jakby pożar gdzie wybuchnął!

Czuj duch! Gore! Do mnie, siostry!

Wypadają z głębi Propylejów Białogłowy, na ramionach niosąc dzbany i wiadra wody, i stają ponad murem Przedsionka, w posturze obronnej.

PIERWSZY PÓŁCHÓR

Strofa (Śpiew)

RODIPPE

Nikodike, goń jak strzała,

470

By Kalinka nie zgorzała

I Krytylla w ognia łunie!

O, bo zakon [109] jest surowy,

O, bo mściwe starców głowy!

Więc się lękam, czy odsiecz nie spóźni się moja?

475

Wody ja świtem, w mroku,

Zaczerpłam u zdroja,

Wśród ciżby i natłoku.

Brzęku konwi, krużów [110],

Popychana przez gawiedź niewolnic i stróżów

480

I zbieginie piętnowane:

Wraz [111] dźwigłam konew na ramię

I druhnom, płonącym w bramie,

Niosę wodę i śpieszę i lecę z odsieczą!

DRUGI PÓŁCHÓR BIAŁOGŁÓW

Antystrofa (Odśpiew)

NIKODIKE

Słychać, jak się starcy wleką,

485

Dysząc zemstą niedaleką,

Niosąc kłody i polana.

O, czy łaźnie nam zgotują,

O, jak grożą, spiski knują,

Że przeklęte niewiasty żywcem ogień stoczy!

490

Och, Ateno, nie dopuść,

Aby moje oczy

Ujrzały te niszczeje [112]!

Daj nam więc władę,

Od szału wojny zbawić ludy i Helladę!

495

Wzdy, o złotohełma Własto [113],

Ksieni [114] grodu! Twoje miasto

Zdobyłyśmy li gwoli miru i pokoju!

Więc gdyby nas podpalić

Zechcieli ci zbrodnie [115] —

500

Noś z nami zgodnie

Wodę ze zdroju!

SCENA SZÓSTA

Chór Starców i Chór Białogłów.

STRATYLLIDA

przodownica chóru białogłowskiego

do starców, podkładających ogień pod bramy

Hej, a zasię, o przewrotni,

To tak czynią kawalery?

Nie tak działa rycerz prawy:

505

Patrzcie, to mi bohatery!

Starcy odskakują

STRYMODOROS

A to czysta niespodzianka,

Czegośmy się doczekali!

Toż tam hufiec białogłowski

Eu odsieczy bronom wali!

STRATYLLIDA

510

Ha, zwiesiliście już nosy?

Dosyć nas tu, prawda, lenie?

A widzicie setną cząstkę:

Pospolite to ruszenie!

STRYMODOROS

cofa się pomału i przezornie

Mamy słuchać, o Fajdriasie,

515

Co podwika jakaś plecie?

Hejże, niech połamie który

Kół sękaty na jej grzbiecie!

WalkaSTRATYLLIDA

Opuśćmy na ziemię konwie,

Aby, jeśli który palce

520

Poważy się na nas podnieść,

Nic nie przeszkadzało walce!

Niewiasty składają z ramion dzbany i konwie.

STRYMODOROS

Ej, przez Zeusa, niech tam który

Dwa, trzy razy, w pysk ją trzaśnie,

Jak Hipponaks Bupalosa [116],

525

To jej ten animusz zgaśnie!

STRATYLLIDA

wychylając się ponad mur

Spróbuj który, uderz tylko!

No — nadstawiam ci mej gęby,

Lecz już potem twego mieszka

Żaden pies nie chwyci w zęby!

STRYMODOROS

podnosi kij i grozi

530

Milcz, bo płatnę tak, że poznasz

Jakom stary, ale jary!

RODIPPE

wysuwa się przed Stratyllidę

Dotknij Stratyllidy palcem,

A nie ujdziesz, tchórzu, kary!

STRYMODOROS

odskakuje szybko w tył

Właśnie że ją grzmotnę pięścią;

535

Cóż mi zrobi ta starucha?!

RODIPPE

Wydrapię ci oba płuca

I wypruję kiszki z brzucha!

STRYMODOROS

znalazł się już na samym dole, poza starcami

KobietaGdzież jest nad Eurypidesa

Mędrzec większy i poeta,

Ty śmiesz moją watrę [117] gasić?

STRATYLLIDA

Zaraz ci to udowodnię!

STRYMODOROS

zawsze z bezpiecznej odległości

Ej, tą żagwią, widzi mi się,

555

Łeb ci zaraz nacechuję [118]!

STRATYLLIDA

z piekielną grzecznością

Maszli mydło i wiechetki [119],

To ci kąpiel nagotuję!

STRYMODOROS

wściekły

Ty mnie kąpiel, ty padlino?!

STRATYLLIDA

zalotnie

Kąpiel ślubną, mój chłopczyno!

STRYMODOROS

grozi kijem

560

Na tę śmiałość kij protestem!

STRATYLLIDA

podpiera się pod boki

Cóż to? Niewolnica jestem?

STRYMODOROS

Jejmość wrzeszczy zbyt zuchwale!

STRATYLLIDA

drwiąco

Aj, skąd ciepła? Byś oślepła!

Stój, co robisz, dość tych mąk!

STRATYLLIDA

lejąc wodą

570

Podlewam, byś puścił pąk!

STRYMODOROS

otrząsając się

Skostniałem już, jak ten kij!

STRATYLLIDA

Wżdy masz ogień, to się grzéj!

Cały Chór Starców cofa się na bok: ten i ów wykręca swe szaty z wody. Kobiety biją radośnie na murze w tamburyny i kastaniety.

SCENA SIÓDMA

Z dołu, od miasta, wchodzi Senator (probulos, jeden z dziewięciu dyktatorów [121]), w białej dzianicy, na głowie wian oliwny najwyższego urzędnika, w ręku klucze od skarbca. Za nim i przed nim kroczy po dwu łuczników scytyjskich, czyli pachołków miejskich.

Senator i poprzedni. Chór Starców stoi na boku.

SENATOR

mówiąc do swego otoczenia

Czyż bab szaleństwo tryumfu nie święci?

Czyż nie mówiłem, że dobrze nie wróżą

575

Te bębny, Bakcha [122] pląsy bez pamięci

I Adonisa po dachach nieszpory [123],

Które aż w Pnyksie [124] słyszałem w te pory,

Kiedy Demostrat w złej, nieszczęsnej chwili [125]

Podawał wniosek, by przeciw Sycylii

580

Wyprawić hufce, a tu roztańczona

Baba zawyła: „Och, Adonis kona!”

Demostrat swoje: „Hoplitów trzeba by

Ściągnąć z Zakintu”, a podpite baby

Na dachach: „Płaczcie Adonisa, siostry!”

585

Wżdy on rzecz przeparł [126], luter, furiat ostry!

Takie tu znowu, snać [127], białogłów orgie!

STRYMODOROS

do senatora, kręcąc z wody szatki

Nową spełniły zbrodnię nasze samki [128] —

I to niejednę: oto z tych konewek

Zlały nas tak, że musim przyodziewek

590

Kręcić, jak tacy, co mają… złe zamki…!

SENATOR

Na Posejdona, wód boga, wybornie,

Bo nie trzymamy ich krótko a swornie [129]!

Folgując nadto, psujemy niewiasty.

OpiekaJako kto ściele, tako i spać będzie,

595

Wszak my to mówim tak do majstrów wszędzie:

„Mości złotniku! W pasku, któryś okuł,

Urwał się kutas i wyskoczył z piasty,

Gdy wieczór żonka tańczyła przede mną.

Ja muszę jechać dziś u Salaminę:

600

Znajdź chwilkę czasu, choćby i w noc ciemną

Przyjdź i dokładnie włóż jej tę drobinę…!”

A drugi zasie rzecze do szewczyka,

Co ma łokciowy, ale nie fartuszek:

„Słuchaj majsterku! Malutki paluszek

605

Mojej żoneczki, tańczącej tak cudnie,

Rzemień sandała gniecie: przyjdź w południe

I rozbij dziurkę, zwolniwszy rzemyka!”

Zbytnia swoboda, to strata i szkoda,

Tak, że ja oto, senator, mym głosem

610

Uznawszy kupić wioseł — po pieniądze

Idąc na zamek — mam teraz przed nosem

Brony zawarte od bab na wrzeciądze!

Lecz stać nie pora! Podawać tu dyle,

Już ja tu skarcę babskie krotochwile [130]!

do łuczników scytyjskich, którzy się gapią, dwaj zaś usiedli

do pierwszego

615

Coś pysk rozdziawił?!

do drugiego

Gdzie pozierasz, gapo!

do trzeciego, siedzącego

Ty byś gdzie w szynku zasiadł!

do czwartego

Wstawaj, ciapo!

Dalej, podkładać drągi popod brony,

620

Ci z tej, a tamci ze mną z tamtej strony

Wyważać z zawias!

Pachoły chwytają drągi i wyważają: wtem niewiasty odmykają same i występuje Gromiwoja z orszakiem i Chórem białogłowskim.

SCENA ÓSMA

Ciż sami i Gromiwoja z orszakiem.

GROMIWOJA

Nie trzeba wyważać:

Same wychodzim! Po cóż wyważanie?

Nie drąg tu płuży [131], lecz rozum, mój panie!

SENATOR

625

Tuś prawdę rzekła, szelmo! A gdzie łucznik?!

Bierz ją, wykręcaj ręce w tył i w pęta!

GROMIWOJA

Jeśli mnie palcem dotknie, na Artemis,

Ten twój urzędnik [132], wnet się zapamięta!

Łucznik, jak przyskoczył nagle, tak odskoczył przed groźną postawą Gromiwoi.

SENATOR

Boisz się, chłopie? Zaraz ją wpół chwytaj!

do drugiego Scyty

630

Wy obaj! Słuszaj! Wiązać, brać ją w troki!

STRATYLLIDA

Dalej, w ordynku, jak do boju, w szykach

Na owe baby!

Scytowie, popychani przez Senatora, posuwają się ku kobietom, z oszczepami w ręku.

GROMIWOJA

645

Na wszystkie dajmony

Klnę się, ujrzycie wnet cztery szwadrony

Bojowych kobiet, zbrojnych w miecze, piki!

SENATOR

Dalej, Scytowie, wiązać te podwiki!

GROMIWOJA

odwracając się ku Przedsieniom

Hej, sojusznice, hej wierna drużyno,

650

Wy, co kupczycie mąką, lnem, jarzyną,

Przekupki czosnku, ryb, chleba, szynkarki,

Hejże bić, szarpać, rozbić, wsiąść na karki,

Pędzić klątwami, szydem [136] poniewierać!

Wypada z głębi oddział kobiecej bojówki, rozbija Scytów w krótkiej utarczce i bierze w niewolę. Jedna ze sojusznic obdziera Scytę do naga. Gromiwoja powstrzymuje te wybryki zwyciężycielek.

Stać! Do szeregów! Nie lza [137] ich obdzierać!

Bojówka usuwa się.

SCENA DZIEWIĄTA

Ciż sami.

SENATOR

skonfundowany

655

Ładnie się spisał łuczników huf cały!

Kobieta, OdwagaGROMIWOJA

Azaś ty myślał, że baby nie… biją,

Że my niewolne? Że może kobiety

Nie mają ducha?

SENATOR

Oj mają, niestety,

660

I to za wiele, zwłaszcza gdy podpiją!

STRYMODOROS

Niepotrzebnie tracisz słowa,

Senatorze tej ziemicy!

Po cóż tutaj ta przemowa

Do takiego oto bydła?

665

Czyli nie wiesz, jak zdrajczynie

Urządziły nam tu kąpiel,

Nam i naszym sukniom ninie,

Choć bez ługu i bez mydła?

STRATYLLIDA

bardzo słodko i bardzo świętoszkowato

Ależ, dudku, nie godzi się

670

Po próżnicy rąk podnosić

Na twe bliźnie! Kto tak czyni,

Może łatwo łzami rosić.

Toć ja tutaj chcę niezłomnie

Strzec pokoju cicho, skromnie,

675

Jak dziewica u świątyni,

Co nikomu krzywd nie czyni,

Chyba że kto, jak w ul dmuchnie…

To mu wtedy buzia spuchnie!

AGON. TURNIEJ

(475–608)

CHÓR STARCÓW

Strofa (Śpiew)

O, Zeusie, cóż poczniem z takimi smokami?

680

Wszak nie lza nam znosić niedolę!

Natychmiast zbadajmy występek ten sami:

Dlaczego gród skalny zajęty?

Dlaczego niewiasty wzięły Akropolę

Niezwładną i dzierżą Bogini chram [138] święty?

STRYMODOROS

do Senatora

685

A więc pytaj, lecz nie ufaj,

Stosuj wszelkie śledztwa kruczki,

Gdyż byłoby wieczną hańbą

Płazem puścić takie sztuczki!

SCENA DZIESIĄTA

Ciż sami.

SENATOR

ostro, do Gromiwoi

Przebóg! Najpierw pragnę wiedzieć,

690

A wiesz, iż ja tutaj rządzę;

Pieniądz, WojnaW jakim celu zamykacie

Gród przed nami na wrzeciądze?

GROMIWOJA

By ocalić te pieniądze,

Które wojnę podżegają.

SENATOR

695

Więc to pieniądz zażegł wojnę?

GROMIWOJA

z przekonaniem

Tak! On szczuje ludy zbrojne.

By Pejsandros mógł kraść przecie,

Oraz wojny apostoły.

Zawsze burdę wynajdziecie.

700

Niech więc sobie te warchoły

Łamią głowy, mózgi suszą,

Z tego skarbu nic nie ruszą!

SENATOR

Cóż więc zrobisz?

GROMIWOJA

Mam ci gadać?

705

My będziemy skarbem władać.

SENATOR

aż podskoczył ze zdumienia

Wy będziecie skarb dzierżyły?

GROMIWOJA

Cóż w tym złego, panie miły?

Czyż nie my szafujem godnie

Spróbujemy.

SENATOR

A wam skąd do głowy wpadło

Nos do wojny kłaść tak naraz?

GROMIWOJA

730

I to wyznam.

SENATOR

ostro

Mów tu zaraz,

Lub cię batem..

GROMIWOJA

Słuchaj zatem,

Ale radzę — wstrzymaj łapę!

SENATOR

przyskakując

735

Niepodobna [140]! Aż mnie świerzbi,

Taką mam na ciebie chrapę!

RODIPPE

zasłaniając Gromiwoję

Więc na pewno weźmiesz w papę!

SENATOR

do Rodippy

Sobie wróżysz, ty hijeno!

do Gromiwoi

Więc mów dalej!

GROMIWOJA

740

Słuchaj jeno [141]!

Czasu wojny długotrwałej

Myśmy siła [142] złego… siła,

Od was, mężczyzn, znieść musiały,

A cierpliwość… z nami była!

745

Nie lza było słówkiem pisnąć,

Choć burzyła się krew na was.

Więc śledziłyśmy was ładnie

I, bywało, siedząc w domu,

Słyszym nieraz, jak zapadnie

750

Straszny wyrok złej uchwały

W sprawie ważnej! Więc ból dusząc,

Uśmiech kłamiąc… pełne sromu [143],

Takeśmy się was pytały:

„Jakaż jest dziś treść układów?

755

Cóż tam uchwaliła Rada

Na kolumnach wyryć miejskich [144]?”

„Rzecz nie twoja — mąż powiada.

Milcz, nie pytaj!…” — Więc milczałam!

KRYTYLLA

Ja bym nigdy! jak świat światem!

SENATOR

760

To byś oberwała batem!

GROMIWOJA

Więc milczałam w takiej chwili.

I znów słychać, żeście głupstwo

Jeszcze gorsze uradzili.

Więc pytamy: „Mój kochany,

765

Czyście znowu oszaleli?”

On się koso [145] wejrzy na mnie:

„Bierz się, krzyknie, do kądzieli,

Bo w łeb trzasnę, że zawyjesz!

Mąż niechaj się wojną para!”[146]

SENATOR

770

Żywie Zeus, toć słuszna kara!

GROMIWOJA

oburzona

Jak to słuszna? Ten to chwali!

Czyż nam nie lza było radzić,

Nawet gdyście wariowali?

Gdy już jawnie — po zwyczaju —

775

Wrzeszczeliście na ulicach:

„Nie ma męża w całym kraju,

Nie ma zbawcy naród cały!”

Więc my wtedy obwołały

Sejm niewieści, by Helladę

780

Wyrwać z toni wspólną mocą.

Czekać jeszcze? Na co, po co?

Więc gdy zbawczą kobiet radę

Przyjąć chcecie sercem wdzięcznym,

I, jak my wpierw, milczeć, luby,

785

Ocalimy was od zguby!

SENATOR

Wy — nas? Bredzi ta kobiéta:

Nie ma zgody!

GROMIWOJA

Milcz… i kwita!

StrójSENATOR

Milczeć?! Patrzcie tę gadzinę! —

790

Wobec ciebie, co na głowie

Czepiec nosisz? Raczej zginę!

GROMIWOJA

śpiew

A? Jeżeli to ci wadzi,

Masz ten czepek z moich rąk:

Niech go waść na główkę wsadzi

ubiera go w czepek

795

I niech… milczy tu z pokorą!

KRYTYLLA

dając mu wrzeciono i wełnę

Naści, panie, wełny krąg,

Naści i wrzeciono!

RODIPPE

daje mu koszyczek i len

Naści koszyk i lnu sporo!

GROMIWOJA

opasuje go zapaską

Tą zapaską opasz łono,

800

Żuj bób miękki, snuj przędziono,

Jak ta stara!

Lecz tymczasem:

„Baba niech się wojną para!”

Powszechny śmiech, uciecha, taniec.

STRATYLLIDA

Pozostawmy, o niewiasty,

805

konwie z wodą i te dzbany,

Połączmy się, aby razem

wodzić taniec rozśpiewany!

Przy tych słowach cały chór rusza na orchestrę w pląsie i śpiewie.

CHÓR BIAŁOGŁÓW

Antystrofa (Odśpiew)

Przenigdy ja w tańcu znużenia nie czuję,

Mych kolan nie zegnie omdlenie:

810

Z druhnami iść na bój śmiertelny ślubuję,

Bo ducha mężnego w nich cenię!

Na czole im świeci męstwo, wdzięk, ochota,

I miłość ojczyzny i mędrców promienie

I młodość, uroda i cnota!

STRATYLLIDA

do Gromiwoi

815

Opiekunko nasza mężna,

Palisz słowem, jak pokrzywa:

Idź, jak burza, nie ustępuj!

Los cię do zwycięstwa wzywa!

SCENA JEDENASTA

Ciż sami.

SeksGROMIWOJA

Lecz gdy Eros, chłopię złote

820

I Afrodis, Cypru Ksieni

W łona i kolana męży

Rzucą pełny pęk promieni

I czar słodki i tęsknotę

I tę lubość, która pręży,

825

I rozkosznych skurczów drgania…

…Wiem, że kiedyś… nam Hellada

Jedno wielkie miano nada,

Patronek pokoju miano…!

SENATOR

Jak to, za co?

GROMIWOJA

830

Najpierw — ano

Zakażemy wam, po rynkach

W zbrojach chodząc, zbijać bąki.

RODIPPE

Tak, przez bóstwo — i po szynkach!

GROMIWOJA

Toć na targi wy się pchacie

835

Do mis, garnków, grochu, mąki,

Z piką, szłomem i w pancerzu,

Jakby jakie korybanty![147]!

SENATOR

podpiera się pod boki, dumnie

To rycerskie są zwyczaje!

GROMIWOJA

Tak — zwyczaje — lecz niemądre:

840

To się nawet śmiesznym staje,

Gdy z Gorgoną na puklerzu [148]

Taki pan… targuje flądrę!

KRYTYLLA

Toż widziałam, jak sam rotmistrz

Ten, co na łbie ma fryzurę,

845

Z konia bobu sobie kupił

I nasypał go w misiurę [149].

Inny zasię, żołdak tracki,

Jakby jakiś Tereus [150] drugi,

W ręku tarcz i oszczep długi,

850

Z babą, niby to na migi,

Targował się, a tymczasem

Wyżarł jej najźralsze [151] figi!

SENATOR

Jak zdołacie wy okiełznąć

Pogmatwany bieg wypadków

855

W tylu krajach, jak rozplątać?

GROMIWOJA

Całkiem gładko.

SENATOR

Udowodnij!

GROMIWOJA

Jak gdy nam się kiedy splącze

Kłębek nici, wtedy biorę

860

Motowidło i nić łączę

Jednę tutaj, tam zaś inną…

Tak i wojnę tę powszechną

Rozplączemy i tak będzie!

Nawiązując przez poselstwa

865

Nici zgody tu, tam, wszędzie!

SENATOR

ironicznie

Więc sądzicie, że jak wełna

Nici kłębek, motowidła,

Tak i wojna da się zładzić [152],

Wy niemądre?!

GROMIWOJA

870

Gdyby mądrość

Z wami była, snulibyście

Politykę, jak ja przędzę.

SENATOR

Ciekaw jestem — patrzcie jędzę!

GROMIWOJA

Naprzód tedy, jak się z brudu

875

Myje wełnę na potoku,

Tak kołtuństwo trzeba z ludu

Zmyć i z miasta, jako wióry

Gnać, a kłęby powikłane

Polujących na godności

880

I na tłuste synekury [153] —

Zgrzebłem międlić bez litości —

I urywać łby skalane!

Potem czesać czystą wełnę,

W jeden kosz swobody wspólnej

885

Wszystkich kładąc: więc wmieszkanych[154]

Pobratymców i związkowych

Nawet i dłużników owych,

Co stracili prawa ludzkie,

Trzeba mieszać w ten kosz wspólny.

890

Przebóg, wszystkie miasta one,

Zakładane, jak osady

Naszej macierzystej ziemi,

Wiedz, że jako rozrzucone

Pasma leżą, zatem słabe.

895

Więc te pasma

Zebrać wszystkie w ten kosz pełny,

Potem zbić na jeden wełny

Zwał, chociażby nie bez trudu

I tkać nowy płaszcz dla ludu!

SENATOR

żartując

900

Czyż to nie szał, że podwika

Wojnę międli i grępluje [155],

Chociaż w niej udziału nie ma?

GROMIWOJA

z oburzeniem i boleścią w głosie

Och, na wieki bądź przeklęty!

Och, podwójny udział mój,

905

Więcej nawet! Wszak rodzimy

I na krwawy ślemy bój

Syny nasze…

SENATOR

Zamilcz, wasze!

Zło spoczywa — nie budź licha![156]

GROMIWOJA

910

Dalej, kiedy pora użyć

Wiosny, szczęścia, pląsów, gry,

My przez wojnę… same w łożach,

Ale mniejsza nasze łzy!

Boli serce me, że dziewki

915

W pustych izbach starość żre!

SENATOR

Aza [157] mężczyzn starość nie żre?

GROMIWOJA

Przebóg, tak; lecz to nie jedno.

Wróci li chłop, choć dziad siwy,

Wnetże pannę młodą zmówi.

920

Wszako pora dziewki krótka!

Gdy jej młodość, krasa minie,

Już zamknięte dla niej wrótka

I już siedzi duszą całą…

Nad kabałą…[158]

SENATOR

posuwa się zalotnie ku Gromiwoi

925

Lecz, kto w sobie siłę męską czuje…

GROMIWOJA

przerywając ten wybuch tężyzny

Stój, staruszku, na co czekasz, czemu nie umierasz?

Czas już na cię kupić trumnę,

A ja ci placuszek z miodem sama przygotuję.[159]

Ten zaś wian pogrzebny daję na twe czoło [160] dumne!

Rzuca nań kosmykami wełny i daje mu „placek”, klapsa dłonią.

STRATYLLIDA

czyniąc tak samo

930

Ty tu takich placków dużo i wieńców nazbierasz!

RODIPPE

tak samo

Naści [161] wieniec i ode mnie!

Wszystkie białogłowy wśród powszechnego śmiechu dekorują Senatora.

GROMIWOJA

Cóż chcesz, czego wiercisz się daremnie?

Idź już, idź na ową łódź!

Charon [162] woła: chodźże, chódź!

935

A ty wzbraniasz się precz jechać?

SENATOR

wzburzony, staje frontem do publiczności, jakby ją wzywał na świadka

Czyż to nie zbrodnia, co mnie tu spotyka?

Lecz przed senatem w tej posturze stanę,

Jaką mi dała ta zacna podwika!

Wychodzi taki udekorowany.

GROMIWOJA

Wnieś skargę na nas, żeśmy cię na marach

940

Nie wystawiły, ale w trzecie rano

Będziesz miał wszystko, cały strój gotowy,

Jak trup mieć winien na dzień pogrzebowy!

Gromiwoja odchodzi z orszakiem w głąb Przedsieni. Oba Chóry, starców i białychgłów podchodzą w pląsach i stają naprzeciw siebie.

PARABASIS. ZWROT DO WIDZÓW

(614–705)

SCENA DWUNASTA

Chór starców, Chór białogłów.

STRYMODOROS

przodownik Chóru

Hej, nie pora spać w tej chwili,

Kto się wolnym mieni

945

Lecz do walki zwleczmy szaty,

Towarzysze mili!

zdejmują chlajny [163]

CHÓR

śpiew i taniec

W powietrzu czuć, obawiam się,

Jakąś złowrogą sprawę,

Szlakuję [164] tu Hippiasa grę

950

I samowładztwo krwawe.

A może to lakońskie draby,

W domu Kleistena zebrani skrycie,

Podszczuli bogom obmierzłe baby

Zdradą wziąć skarbiec, co żołd i życie

955

Dawał nam zawsze?

EPIRRHEMA I. POBUDKA I

STRYMODOROS

Zło już straszne, że podwiki

Śmią udzielać mężom rad,

Że tu o „spiżowej tarczy”

Paple białogłowski świat

960

Że chcą, iżbym z Lakonami

Zawarł zgodę, kornie zmilkł,

Których wiara [165] taka sama,

Jaką ma zgłodniały wilk!

W rzeczy, chcą tu króla obrać,

965

Króla u tych świętych bram…

Lecz nie będą królowały,

Bo na straży stanę sam:

Jak Harmodios ten kord skryję

W zielonego mirtu krzak,

970

Jak Aristogejton stanę

Posągowo [166] — w rynku — tak:

Zyskam obok niego pomnik!

Za czyn równy, równy zysk,

Gdy tej wiedmie boguwstrętnej

975

Szczękę złamię, zbiję pysk!

STRATYLLIDA

przodownica

Ej, gdy wrócisz w dom, a z guzem,

Nie pozna cię mać rodzona.

Ninie [167] — miłe białogłowy

Odsłońmy ramiona!

zdejmują chlajny

CHÓR BIAŁOGŁÓW

śpiew i taniec

980

Kobiecy świat głosi wam cud,

Wszechmęże tego miasta,

Że nowy ład niesie w ten gród,

Jako swój dank [168], niewiasta.

Słuszny to dank za chleb, pieszczoty,

985

Wśród których rosłam tutaj bez troski!

Siedem lat mając, sąd niosłam złoty [169]

I mąkę męłłam na kołacz boski,

Właście [170] Atenie w dziesiąte lato.

Potem, szafranną odziana szatą,

990

Niedźwiadką byłam w Braurońskie Świątka [171]

Jako dziewica, kraśne paniątko,

Niosłam kosz święty, dzierżąc na ręce

Figowe wieńce!

ANTEPIRRHEMA I. OD-ZEW I

STRATYLLIDA

Aza nie powinnam służyć

995

Miastu służbą dobrych rad?

Acz niewiastą się rodziłam,

Nie szukajcie we mnie zdrad,

Za to, że wam lepsza dola

Świta teraz z łaski pań!

1000

Toć i ja daninę płacę,

Chłopców rodzę… to — ma dań.

A wy, stare darmojady,

Co dajecie państwu?… Gnój!

Wyście świętą dań pradziadów,

1005

By z Medami toczyć bój,

Zjedli! Czyliż w skarb dajecie

Teraz choćby grosza pół?

Na dobitek, z waszej łaski,

Grozi nam powszechny dół!

1010

Jeszcze tutaj śmiecie warczeć?

Ano — palcem uraź mię!

To cię tym koturnem oto,

Z byczej skóry, w pysek rznę!

STRYMODOROS

A to czelność niesłychana, te babskie perory [172]!

1015

Zło się wzmaga: mnie przynajmniej nie zmylą pozory!

Więc do broni, towarzysze, kto chłop jędrny, prawy,

Zrzućmy szaty, jako męże, gotowi do sprawy!

Starość, MłodośćCHÓR STARCÓW

zrzucają szaty i koturny i, nagle odmłodniawszy, tańczą nago

Niech zapachnie nagie ciało, precz te powijaki!

Hejże, w bosostopy pląs,

1020

Jako drzewiej na Leipsydrę [173],

Gdy się młody puszczał wąs,

Hej, niech młodość wróci nam,

Hej na skrzydła, jako ptaki,

Hej, otrząśnijmy z ciał starości hydrę!

EPIRRHEMA II. POBUDKA II

STRYMODOROS

1025

Jeśli gdzie podwiki znajdą

W nas usterkę lub mdły [174] duch,

Tam się rzucą natarczywie,

Zabiegliwie, jak rój much…

Wnet korabie [175] pobudują

1030

I popłyną w morską dal

Przeciw nam, jak Artemizja [176],

Nas zwojować pośród fal.

Gdy się do konnicy wezmą,

Rycerz kłopot będzie mieć,

1035

Bo na koniu, jak przyrosła,

Oklep siedzi babska pleć

I nie spadnie nawet w cwale!

Na te Amazonki [177] bacz,

Co malował Mikon [178]: każda

1040

Z konia czyni, jako gracz!

Ano, wszystkie trzeba schwytać

I kolejno każdej łeb

W dyby głobić bez litości,

Dziura w dziurę, przy kpie kiep [179]!

STRATYLLIDA

1045

Na obie boginie klnę się, niech mnie nikt nie droczy!

Jak samura wpadnę, stłukę, że ci spuchną oczy!

Będziesz wzywał swe sąsiady! Zrzućmy chusty owe,

By i w nas kobiety znano, co kąsać gotowe!

odrzucają szaty i tańczą nago

CHÓR BIAŁOGŁÓW

Ninie zbliż się który do mnie, a wybiję zęby!

1050

Czosnku ten nie będzie gryźć,

Grochu, bobu, ni ziarenka:

Jednym słówkiem spróbuj lżyć,

Wściekła jestem, będę bić,

Że polecą z was otręby,

1055

I wspomnisz bajkę, jak żuk orła nęka![180]

ANTEPIRRHEMA II. OD-ZEW II

STRATYLLIDA

Nie dbam o was, póki żyje

Ma Lampito, wierna straż,

I tebańska krasawica [181],

Ismenija — zaszczyt nasz!

1060

Wy bezsilni, nie pomoże

Na to nawet uchwał sto,

Zwłaszcza, że wam wszyscy wkoło

Źli sąsiedzi zemstą klną.

Oto wczoraj, jam Hekaty [182]

1065

Pląsy święcąc, chciała dać

Mojej dziatwie tanecznika,

Co w sąsiedztwie ma swój ród.

Chciałam przywieźć tu… węgorzu,

Przysmak on beockich wód,

1070

Straż go na cle nie wpuściła,

Wskutek waszych uchwał złych!

Takich uchwał zaniechacie

Wtedy, arcymężne lwy!

Gdy wam kości kto połamie

1075

I ukręci głupie łby!

Wypędzają poza scenę Chór starców.

SCENA TRZYNASTA

Chór białogłów, Gromiwoja.

Gromiwoja wybiega z Przedsieni wzburzona.

STRATYLLIDA

„Mistrzyni, własto ogromnego dzieła,

Skąd się ta chmura na twym czole wzięła?”[183]

GROMIWOJA

Postępki kobiet złych, o duszach samic,

Chmurzą me czoło: weszłam w błędne koło.

STRATYLLIDA

1080

CAŁY CHÓR

Zeusie na niebie! O Zeusie na niebie!

GROMIWOJA

Co Zeus pomoże? I na cóż tu czekać?

Już nie mam władzy, by je dzierżyć dłużej.

Do mężów swoich wszystkie chcą uciekać.

1090

Pierwszą schwyciłam, jak pchała się w szparę,

By się przedostać nią w Pana pieczarę [184],

Drogą, jak puszcza się w dół kołowrotem [185],

Tę tu, na bramie; tamtą, zaraz potem

Za warkocz łapię, gdy za swoim gaszkiem [186]

1095

W dom Orsilocha [187] chciała lecieć ptaszkiem.

Każde im łgarstwo, każdy wykręt płuży [188],

By wrócić do dom.

chyłkiem wymyka się I mężatka

Już któraś wyrywa!

zastępując jej drogę

Hola, gdzie biegniesz?

SCENA CZTERNASTA

Te same. Mężatka I.

MĘŻATKA I

1100

Konieczność mnie wzywa.

Mam doma wełnę mileską [189] w tobole,

Boję się… mole…

GROMIWOJA

energicznie

Ehe! Znam te mole!

Ni kroku dalej!

MĘŻATKA. I

MĘŻATKA II

1115

Lecz na światło Zorzy,

Wracam w tej chwili, tylko, że go zmiędlę…

GROMIWOJA

Nie będziesz międlić: znam ja tę robotę.

Na to międlenie każda ma ochotę!

Mężatka II cofa się zaperzona do poprzedniej, która się z tego cieszy.

Wychodzi powoli mężatka III.

SCENA SZESNASTA

Te same. Mężatka III.

MĘŻATKA III

1120

O Ejlityjo [190], powstrzymaj godziny,

Póki nie wyjdę z obrębu gontyny [191]!

GROMIWOJA

A ty, co bredzisz?

MĘŻATKA IIL

Rodzę, już mam dreszcze…

GROMIWOJA

Wszak wczoraj byłaś tak powiewna jeszcze

1125

A dziś odmiana?

MĘŻATKA III

A tak, dziś odmiana.

Pozwól… do domu… odejść, o Gromwoja,

Tu, na tym miejscu wyprawisz, nie w domu!

Mężatka III cofa się bardzo szybko i gibko.

MĘŻATKA I

Lecz ja nie mogę sypiać odtąd wcale,

1145

Gdym Smoka-Stróża ujrzała [194] na skale!

MĘŻATKA II

A ja, nieszczęsna, z bezsenności ginę:

Mnie tu puchacze [195] budzą co godzinę!

GROMIWOJA

Zbytnice, dajcie pokój zabobonom!

Wy się tak rwiecie ku mężowskim łonom!

1150

Myślicie, że się oni nie rwą do nas?

Wiem, że tam nocy [196] przepędzają smętne.

Więc poskramiajcie swe serca namiętne,

Pocierpcie jeszcze jakiś czas samotne!

Wróżba nam głosi zwycięstwo stukrotne,

1155

Gdy ten bunt zniknie. Chcecie, to ogłoszę?

pokazuje im zwój pergaminowy

WSZYSTKIE KOBIETY

Głoś wróżbę, Wojo!

GROMIWOJA

A więc, milczcie, proszę!

czyta ze zwoju proroctwo [197]

Kiedy jaskółki przycupną na jednym pagórze gromadnie,

Uciekające od samców i wyrzekające się dudków,

1160

Zbliży się koniec niedoli i Zeus, piorunu Władyka,

Sprawi, że będzie na wierzchu, co było na dole…

MĘŻATKA I

przerywając, z uciechą

My będziem

Leżeć na wierzchu?

GROMIWOJA

Gdy jednak zbuntują się, chcące ulecieć

1165

Z chramu świętego, jaskółki, nie będzie gatunku ptasiego,

Który by chucią lubieżną przewyższył — naród jaskółczy…

MĘŻATKA II

Dla Boga, wróżba jasna, jak na dłoni!

GROMIWOJA

z mocą

Mimo udręczeń więc, przez wszystkie bogi,

Drużyno wierna, nie cofaj się z drogi!

1170

Na Zamek, za mną! Niech na tę srom spadnie,

Co by proroctwo podeptała zdradnie!

SCENA SIEDEMNASTA

Chór Starców. Chór Białogłów.

STRYMODOROS

Strofa (Śpiew)

Bajkę opowiem ci jednę, a bajkę tę ongi słyszałem,

Gdym pacholęciem był małem:

Był raz jeden junosza [198],

1175

Co zwał się Melanio [199],

A za nic na świecie

Do ślubu iść nie chciał: więc uciekł na puszcze szumiące

I zaszył się w bór:

I mieszkał wśród gór,

1180

I splatał tam siecie,

I łowił zające.

I tylko miał wyżła wiernego u nogi,

A nigdy nie wracał w rodzicieli progi:

Tak sobie obrzydził kobiety,

1185

Mędrzec Melanio!

My zaś nie gorsi od tego Melania.

robi dyg i przysuwa się zalotnie

Strymodoros ci się kłania,

Całusa chce od babuli!

STRATYLLIDA

grozi

Ej, zapłaczesz bez cebuli!

STRYMODOROS

odskoczył zły i podniósł nogę za wysoko

1190

Tak? To cię tu nogą kopnę!

STRATYLLIDA

Ej, bo po tych kudłach kropnę!

STRYMODOROS

Myronides [200] był też kudłacz,

Czarnotyłec, strach na wrogi [201],

Tudzież Formion [202]; tak, przebogi!

STRATYLLIDA

Antystrofa (Odśpiew)

1195

Chciałabym także ci bajkę powiedzieć zupełnie na odwrót

Do tego twojego Melania.

Żył raz jeden odludek,

Tymonem [203] go zwano.

Ciernistą on ścianą

1200

Dokoła się zamknął i cały kolcami najeżył:

Eryni [204] to siew.

Prawdziwa jej krew!

Nie ufał, nie wierzył

Wśród mężczyzn nikomu!

1205

Przed waszym łotrostwem uciekł w puszczę z domu,

Klął i bił was, draby, i zadawał klęski,

Tymon, wróg męski:

Lecz kochał kobiety niezmiernie

I wiernie!

RODIPPE

1210

A chcesz, to ci kurtę skroję!

STRYMODOROS

ironicznie

Daruj, nie bij, serce moje!

RODIPPE

Drwisz, ja ci tu wnet pokażę!

STRYMODOROS

Ano, pokaż tę gęstwinkę!

RODIPPE

Nie ujrzysz nic, jak łysinkę,

Przebóg,

1230

Kinesjas, mąż mój, o losu zrządzenie!

GROMIWOJA

do Myrriny

Twym dziełem zmienić go teraz w płomienie:

Drażń, rozpal zmysły, całuj, a nie całuj,

Pozwól na wszystko, niczego nie żałuj,

Krom [207] tego, czego wzbrania kielich święty!

MYRRINE

1235

Nie bój się, będzie tu na ogień wzięty…!

GROMIWOJA

Więc tu go razem wystrychniem na dudka,

Razem go schrupiem!

1245

Precz od tych podwoi!

KINESJAS

Kto mi precz każe? Ktoś ty?

GROMIWOJA

Straż zamkowa!

KINESJAS

Na bogi klnę cię, wołaj tu Myrriny!

GROMIWOJA

Dobryś, Myrriny — a z jakiej przyczyny?

Mąż, ŻonaKINESJAS

1250

Jam jej małżonek, Kinesjas z Pyjoni [208].

GROMIWOJA

z nagłą, uprzedzającą grzecznością

Witaj nam, gościu, ciebie sława goni!

Imię twe dobrze znane w naszym kole:

Ciebie twa żona przy biesiadnym stole

Wspomina czule przy każdym ust kąsku,

1255

Czy to jest jajko, jabłuszko, brzoskwinia,

Mówi: „To dla mnie, cóż dla mego Kinia?”

KINESJAS

Boże — gdzież ona…?

GROMIWOJA

Gdy mowa o mężach

Naszych, w tej chwili chełpi się twa żona:

1260

„Z Kineczkiem moim równać ich nie mogę!”

KINESJAS

Idź ją zawołać!

GROMIWOJA

A dasz co za drogę?

KINESJAS

Gdy zechcesz, dam ci ten gwoździk, tu, oto:

Co mam, to daję z najszczerszą ochotą!

GROMIWOJA

1265

Więc zgoda, idę.

KINESJAS

Spiesz się, leć, mój kwiecie!

Wżdy [209] mnie nie cieszy nic a nic na świecie,

Odkąd odeszła ona z mego domu!

Już w progu żre mnie smutek i ciemięży,

1270

Gdzie spojrzę, pustki, nuda: jeść nie mogę,

Apetyt tracę, bo mnie krzepa pręży!

SCENA DWUDZIESTA

Z Przedsieni wychodzą Gromiwoja i Myrrine, żywo ze sobą namawiając.

MYRRINE

Kocham go, kocham, lecz mojej pieszczoty

Nie chce, więc po co mnie ciągniesz, niebogę?

KINESJAS

wyrywając się naprzód

Niewolnik Manes podnosi chłopczyka, Myrrine śmieje się do dziecka.

CHŁOPCZYK

Mama — mamusia — do mamy — mamusi!

KINESJAS

oburzony

Więc nawet dziecko zejść cię nie przymusi?!

1285

Sześć dni nie myte, nie ssało — biedota!

Ulitujże się!

pauza

MYRRINE

Toć się lituję, lecz ojciec niecnota

Nie ma litości nad nim…

KINESJAS

ostro

Zejdź do dziecka!

MYRRINE

bardzo poważnie

1290

O serce matki, ty mi tu zejść każesz!

schodzi po stopniach, odbiera i pieści malca

KINESJAS

do siebie — stojąc obok

Wydaje mi się, jakby znacznie młodsza

I jakiś wabik i wdzięk od niej bije,

A że się dąsa i zadziera noska,

To tylko przez to będzie… jeszcze słodsza!

MYRRINE

całuje dziecię

1295

Synku mój złoty, złego tatki dziecię!

Daj pysia mamie, twój całus — najmilszy!

KINESJAS

Jakiś ty śmieszny: patrzy na nas dziecię!

KINESJAS

ogląda się za Manesem

A prawda: Manes, wynieś mi je zaraz!

Manes odbiera od Myrriny dziecię i odchodzi: malec się drze przeraźliwie

1320

Oto już znikli: znikł i twój ambaras,

Więc kładź się zaraz!

MYRRINE

Ależ gdzie, mój kocie,

Gdzież by to zrobić?

KINESJAS

Gdzie? W tej ślicznej grocie![211]

MYRRINE

KINESJAS

zacierając ręce, biega żywo — podryga

Strasznie mnie, widać, kocha moja żonka!

MYRRINE

wbiega ze składanym leżakiem, rozkładają go oboje

1335

No kładź się, nim się rozbiorę z chitonka,

Lecz zapomniałam czegoś… Ach… rogoże [215]!

KINESJAS

kładąc się na leżak

Jakie rogoże? Nie chcę…

MYRRINE

Lecz, mój Boże,

Niedobrze, brzydko, tak na samych paskach…

KINESJAS

1340

Daj choć ust, luba!

MYRRINE

chyląc usta

Masz…

wybiega

KINESJAS

smakując

Mnia, mnia… jestem w łaskach!

MYRRINE

wnosząc rogóżkę

Mam już rogóżkę! Teraz cię popieszczę.

W mig zdejmę szatki… czegoś nie ma jeszcze…

1345

Poduszki!

Wpierw trupem padnę!

MYRRINE

Ach, nie ma wojłoka [216]!

KINESJAS

zniecierpliwiony

KINESJAS

sam

1370

By zdechł ten łajdak, co olejki cedzi!

MYRRINE

wraca z alabastrowym słoikiem

Masz tu ten słojek.

KINESJAS

z rozpaczą

Mam i ja…. dla ciebie…

Wżdy raz się połóż; przez bóstwa na niebie —

Nie noś nic, nie męcz!

MYRRINE

1375

Zgoda, na Artemis!

Właśnie sandały zdejmę. Lecz mój drogi,

Daj za przymierzem głos!

KINESJAS

Tak, prze-bogi,

Na radzie… podam… wniosek!…

Myrrine robi przesadny — szyderski dyg i ucieka w Przedsienie.

SCENA DWUDZIESTA PIERWSZA

Kinesjas, Chór Starców.

KINESJAS

gapi się przez chwilę — osłupiały

1380

Zabiła mnie na śmierć żona,

Na proch i na sieczkę starła,

Żywcem odarła

I poszła sobie na Zamek!

Och, kogóż teraz obłapię w ramiona,

1385

Gdy najpiękniejsza ze wszystkich stracona?

Jakże ten drobiazg nakarmię, napoję?

Hej, Lisipiesek [217], przyjdź na prośby moje,

Sprzedaj mi jednę z twych mamek!

PożądanieSTRYMODOROS

Och, jaka boleść targa twą duszę,

1390

Podle zdradzony biedaku!

Tak mi cię żal, nieboraku!

Ajaj, kto strzyma takie katusze?

Mieć takie lędźwie potężne,

Tylą urodę i takie człony

1395

I biodra jędrne, półkule prężne,

A nie móc ściskać co rano żony?

KINESJAS

O Zeusie, ratuj! Ten skurcz szalony!

DRAKES

Zaprawdę, tobie zadała te męki

Ta szelma, potwór wcielony!

KINESJAS

1400

Nie mów tak! Kocham i wielbię jej wdzięki!

STRYMODOROS

Jakie tam wdzięki! Ot, szelma podła!

wznosi ręce do modlitwy, za nim cały Chór Starców

Zeusie, nasz Panie!

Obyś ją porwał, jak drzewo suche,

Uniósł wichurą, skręcił w orkanie,

1405

Gnał w podniebną zawieruchę,

A potem puścił! Niech leci na ziemskie padoły

I niespodzianie

Niech się nabije na czyj… kulas goły!

SCENA DWUDZIESTA DRUGA

Herold lakoński, Senator, Chóry.

HEROLD

mąż wspaniale zbudowany, kontrast smukłych i zgrabnych Ateńczyków. Na głowie wieniec oliwny, na ramionach powłoka purpurowa, sandały zakurzone z drogi, pod chlamidą sterczy fallos

Ka [218] tu rajcuje starszyzna Ateńców?

HEROLD

Hej, wiera Boże, to człek głupi srodze!

SENATOR

pokazując fallos

Co ci to, łotrze, tak furkło do góry?

HEROLD

1420

Skąd na was spadło to zło niepożyte [223],

Od bożka Pana?

HEROLD

1430

Nie — to przez Lampitę,

Za nią zaś wszystkie spartańskie kobiety

Razem, jak klacze wypuszczone z mety,

Hejże na chłopów, hej gnać precz od łoży!

SENATOR

drwiąco

Jakże wam teraz?

HEROLD

1435

Eh, psom nie jest gorzej!

Łazim po mieście w kuczki, jak z świecznikiem

Pod wiatr: lecz baby nie wdają się z nikim

Nie dają nawet dotknąć się mirteczków,

Aż przódziej wszyscy jednowolną radą

1440

Mir uchwalimy i zładzim z Helladą.

SENATOR

bijąc się w czoło — do widzów

Widać, ze wszystkich stron świata płeć biała

W tym się sprzysięgła; to rzecz zrozumiała…

do Herolda

Ty wróć natychmiast, daj wniosek, by w sprawie

Miru przybyli tu pełnomocnicy,

1445

Ja zaś to samo wniosę na wietnicy,

Rzecz popierając tym kulasem oto!

HEROLD

Na skrzydłach lecę, wżdy słowa twe… złoto.

Wychodzą — równocześnie jeden na lewo — drugi na prawo.

SCENA DWUDZIESTA TRZECIA

Chóry oba.

STRYMODOROS

Łatwiej zwalczyć bohatera,

Łatwiej ognia stłumić żary,

1450

Niż kobietę… Wżdy pantera

Nie jest gorsza od tej starej!

pokazuje palcem Stratyllidę

STRATYLLIDA

Przecież on mnie gryzie w oko,

1475

Przebóg, od samego rana!

STRATYLLIDA

Więc wyświadczę ci tę łaskę,

Chociaż jesteś szaławiła.

majstruje mu koło oka

Zeusie, jakaż pod powiekę

Twoją bestia się zaryła!

wyciągła i pokazuje

1480

Widzisz twego tu komara?

Z Trykorytu ta poczwara [225]!

STRYMODOROS

Wydobyłaś go tak cudnie,

Choć się wkopał jako w studnie,

Lecz gdy teraz, na Demetrę,

1485

Wyjęt został, łzy mkną ciurkiem!

STRATYLLIDA

Więc ci jeszcze łzy obetrę,

A choć jesteś znanym gburkiem

Pocałuję!

STRYMODOROS

Nie — nie całuj!

STRATYLLIDA

całuje go, a za nią każda innego

1490

Chcesz, czy nie chcesz, pocałuję!

STRYMODOROS

odmłodzony

A niechże was gęś podepce,

Wy łasice, wy przychlebce!

Prawdę ano mówi stare,

Niezrównane porzekadło,

1495

„Źle na świecie z łotrzycami,

Ale gorzej, gdyśmy sami!”

STRATYLLIDA

Więc ci teraz tu ślubuję,

Krzywdy wam po życia kres

Nie wyrządzać: również czuję,

1500

Że nie chcecie moich łez!

Razem teraz będziem stać,

Zgodnie gromkie pieśni piać!

CHÓR STARCÓW

Strofa (Śpiew)

Nie szykujem się psotnie

Światu gorzkich prawd prawić,

1505

Ani szydzić zeń;

Wszystko zrobim odwrotnie:

Będziem czynić i jawić

Samo tylko wesele,

Mamy bowiem za wiele

1510

Tych bolesnych udręczeń,

Które niesie dzień!

Niechaj więc męże, kobiety, wdówki,

Szczerze wyjawią, czy im nie trzeba

Gotówki,

1515

Może tak dwie, trzy stówki?

Gdyż mamy tego huk,

Trzos koło trzosa!

A gdy tam kiedyś pokój powróci,

Co kto pożyczył, to wtedy… figa,

1520

Niechaj nie płaci nic,

Ani pół grosza!

CHÓR BIAŁOGŁÓW

Antystrofa (Odśpiew)

W goście do nas przyjadą

Urodziwe junaki,

Karystyjska [226] młódź

1525

Więc przyjmę ich z paradą,

Groch, pieczone prosiaki,

Że aż zapach czuć!

Prawda? Same przysmaki

Na biesiadę dam,

1530

Bo to śliczne chłopaki!

Ślinka idzie wam?

I wy też przyjdźcie do nas w gościnę,

Ale się z dziatwą wykąpcie doma,

Z godzinę

1535

Przedtem, a dziarską minę

Przybrawszy, walcie w dom!

Nie pytający

O nic nikogo pchajcie się żwawo,

Jakbyście mieli ku temu prawo,

1540

Jakoże u nas

Zawarte drzwi

Na spusty trzy!

SCENA DWUDZIESTA CZWARTA

Wchodzą posłowie spartańscy, ubrani śmiesznie: na biodrach ochronne „półkoszki”, jakby krótkie krynoliny na fallosy; na ramionach chlajny-dzianice zakasane wysoko.

Chór Starców, Pełnomocnik Spartański.

CHÓR

Baczność! Idą już ze Sparty,

Wykręciwszy w górę wąsa,

1545

Ichmość posły, a na biodrach

Coś im, jakby w kojcach, pląsa!

STRYMODOROS

do Spartan

Witamy, czołem, Mości Lakonowie!

Jakże się macie — mówcie, goście moi!

PEŁNOMOCNIK SPARTAŃSKI

Co bych ta siła gwarzył, Waszmościowie,

1550

Dyć sami widzą, jako nam rzecz stoi.

STRYMODOROS

Ba! Ta zaraza okrutnie was spręża,

Gorączka, zda się, jeszcze się natęża?

PEŁNOMOCNIK SPARTAŃSKI

Luto [227]. Cóż prawić wiela? Niech kto skoczy,

Ka chce po kogo, niech mir nam zjednoczy.

Ukazuje się orszak poselstwa ateńskiego również ze sterczącymi fallosami.

STRYMODOROS

1555

Patrz, oto idą nasi pramieścice!

Jak na boisku podgięli dzianice;

Folgując łonom, odsłonili brzuchy,

A mają strasznie zapaśnicze ruchy!

PEŁNOMOCNIK ATEŃSKI

Kto wie, niech gada, gdzie jest Gromiwoja!?

1560

Patrzcie, co może spotkać biednych ludzi!

STRYMODOROS

Oj, ten wasz pomór, to brat owej dżumy!

Czy was tak świtem jakiś skurcz nie budzi?

PEŁNOMOCNIK ATEŃSKI

Byleby świtem… lecz zawsze i wszędzie,

I jeśli zaraz przymierza nie będzie,

1565

To nie ma rady, li [228] zad Klejstenesa!

STRYMODOROS

Macie wy klepki, skryjcież interesa!

Niechże was który z wyrwikusiów zoczy,

Utnie, co uciął posągom Hermesa [229]!

Spartanie i Ateńczycy zakrywają fallosy skwapliwie.

PEŁNOMOCNIK ATEŃSKI

Na Zeusa, prawda!

PEŁNOMOCNIK SPARTAŃSKI

do swoich rodaków

1570

Haj, przez dwa bożyce,

To nie przelewki; naciągać dzianice!

PEŁNOMOCNIK ATEŃSKI

teraz dopiero zobaczył Spartan

A, czołem, waszmość Lakońcy, źle z nami!

PEŁNOMOCNIK SPARTAŃSKI

Już po nas, bratku, gdy te łamibożki

Uwidzą, jako sterczą nasze rożki!

PEŁNOMOCNIK ATEŃSKI

1575

No, Lakonowie, powiedzcie tak szczerze,

Po coście przyszli do nas?

PEŁNOMOCNIK SPARTAŃSKI

Po przymierze,

Jako poselstwo.

PEŁNOMOCNIK ATEŃSKI

Ach, wierzę wam, wierzę.

1580

Więc trzeba tutaj wezwać Gromiwoi,

Niech rokowaniem ludy uspokoi!

PEŁNOMOCNIK SPARTAŃSKI

A niech Gromwoja będzie, czy Gromiwój!

STRYMODOROS

Lecz jej nie trzeba wzywać, jak się zdaje,

Bo słysząc o was, tutaj sama staje.

Występuje Gromiwoja z orszakiem.

SCENA DWUDZIESTA PIĄTA

STRYMODOROS

1585

Chwała tobie, bohaterko!

Pora się pokazać ninie

Groźną, miękką i pobożną,

Kutą, chytrą, dzielną w czynie,

Wzdy prymasy wszech Hellenów,

1590

Czarem twoim wzięci w jeństwo,

Przyszli tu i na cię zdali

Wspólnej nawy [230] bezpieczeństwo!

GROMIWOJA

Nie trudna to rzecz, kiedy obie strony

Bez fałszu zadmą już w jednakie tony:

1595

Zaraz to ujrzym. Gdzie jest Jejmość Zgoda?

Występuje boginka Zgoda (Diallage)

Przywiedź tu naprzód przede mnie Lakony!

Nie bierz ich ręką szorstką, ni zbyt hardą,

Jak czynią nasi mężowie… z pogardą…

Lecz bierz się do nich tkliwie, jak żonusia:

1600

Kto ręki umknie, chwytaj go za… kusia!

Boginka przedstawia pełnomocników Sparty

Z tej strony masz tu Ateńców szykować:

Za co się dadzą, za to łap i prowadź!

Pełnomocnicy ateńscy stają przed nią

Mości Lakońcy, stańcie tuż koło mnie,

A wy tu, blisko! Słuchajcież przytomnie!

1605

Wprawdzie niewiastą jestem z płci i lica,

Lecz rozum bystry dala mi natura,

Doma zaś rozmów słuchając rodzica

Z ludźmi starszymi, wzrastałam w mądrości.

WojnaMając was razem, chcę wam ostre słowa

1610

Prawdy rzec, wam, co z jednego w jedności

Świętego wiadra na wspólne ołtarze

Lejecie wodę, czy to w Termopilach,

Czy też w Olimpii, czy w Delfickim jarze,

I wszędzie, mówiąc krótko: lecz wy, mimo

1615

Wspólnego wroga barbarzyńskie ordy,

Niszczycie siebie, lud, Hellenów grody!

Uf… Już połowa oracji skończona!

PEŁNOMOCNIK ATEŃSKI

strojąc koperczaki [231] do boginki Zgody

Gada, a człek tu na stojączkę skona!

GROMIWOJA

Teraz się do was zwracam, Lakonowie:

1620

Czyście zabyli [232], jak tu — Periklejdes

Ze Sparty — przypadł rękoma drżącemi

Do tych ołtarzy, blady trup w purpurze

Gońca, błagając Ateńców o pomoc?

Bo wtedy na was runęły dwie burze,

1625

Rokosz Messeny i trzęsienie ziemi!

Hoplitów [233] zebrał huf czterech tysięcy

Kimon i całą Lakonię zratował,

Więc gdy z tej toni wydrą was Ateńcy,

Wy krwią ich teraz szafujecie szczodro?

PEŁNOMOCNIK ATEŃSKI

oburzony

1630

Bogów i ludzi krzywdzą te złodzieje!

PEŁNOMOCNIK SPARTAŃSKI

nie słucha i nie wie o czym mówią, tylko manipuluje koło boginki Zgody: naraz usłyszał ostatni wyraz i przytakuje

O tak, złodzieje! Ale też to biodro!

Śliczne, co śliczne, ino byś całował!

GROMIWOJA

zwracając się w tej chwili do niego

Myślisz, że może Ateńców rozgrzeszę?

do Ateńczyków

Zapomnieliście, jak znów Spartan rzesze,

1635

Do was, odzianych w niewolne kubraki,

Przybyli, gromiąc tessalskie żołdaki,

Rażąc Hippiasa siepaczy włóczniami,

W dzień ów, gdy w boju krwawym oni sami

Wam pomagali i — miast [234] kurt niewolnych —

1640

Lud nasz ubrali znowu w strój wolności!

PEŁNOMOCNIK SPARTAŃSKI

Nikam [235] nie widział wraz tylu śliczności!

PEŁNOMOCNIK ATEŃSKI

Aj! cacko z dziurką, aż mnie mgli [236] do kości!

GROMIWOJA

Więc gdy was łączy krew, przelana razem,

Wy bój toczycie, godząc w się żelazem

1645

Pomsty? Pokoju czemu nie zawrzecie?

PEŁNOMOCNIK SPARTAŃSKI

Więc nam oddajcie naprzód… ten… jak zwie się…

Aha — Echinunt, Melijską ostoję,

Za nim leżącą i łydki Megary!

PEŁNOMOCNIK SPARTAŃSKI

Nie wszystko, na dwa bogi, lisie stary!

GROMIWOJA

O łydki bić się? Ustąp, czyliś smykiem?

PEŁNOMOCNIK ATEŃSKI

1660

Zgoda: chcę nago orać już konikiem!

PEŁNOMOCNIK SPARTAŃSKI

Haj, na dwa bogi, nawoziłbych rolę!

GROMIWOJA

Gdy mir zawrzecie, na orkę… pozwolę.

krzyk wszystkich mężów, potakujący

Więc gdy już zgoda na jedno orędzie,

Gońcie i głoście mir związkowym wszędzie!

PEŁNOMOCNIK ATEŃSKI

1665

Łatwo to gadać: patrz, luba, stojączka!

Więc jakże gonić? Wżdy nasi druhowie

Chcą, jak my czubić…

PEŁNOMOCNIK SPARTAŃSKI

Na dwa bogi, czubić

Chcą wszyscy!

PEŁNOMOCNIK ATEŃSKI

1670

Nawet skromni Karystowie!

GROMIWOJA

To prawda: teraz róbcie wodozlanie,

Bo was na Zamku ugościć chcą panie

Tym wszystkim, co w tych puzderkach zamknięto.

Tam też przysięgę zobowspólną, świętą,

1675

Złożycie. Każdy potem weźmie żonę

I w dom odejdzie…

PEŁNOMOCNIK ATEŃSKI

Och, już cały płonę!

PEŁNOMOCNIK SPARTAŃSKI

Prowadź nas, ka chcesz; niech się to raz skończy!

PEŁNOMOCNIK ATEŃSKI

Prowadź natychmiast, ziaję, jak pies gończy!

Wszyscy wchodzą przez Propyleje w głąb, pozostaje tylko Chór.

CHÓR BIAŁOGŁÓW

Strofa (Śpiew)

1680

Mamy kraśne kilimy,

Płaszcze, suknie na święto

I złotości rój!

Tym się z wami dzielimy;

Wszak niemałą przynętą

1685

Cały ten skarb mój!

SeksKto ma dzieci, niech leci

I te panny, co noszą

Na procesji kosz,

Niech się tu do nas poufnie zgłoszą

1690

I biorą, co chcą, bo owe skrzynie

Choć mają niby jakieś zamknięcie,

To jednak łatwo… zerwać pieczęcie

I brać to, co się nawinie…

Lecz nie wiem, aza w skrzyni co znajdziecie…

1695

Chyba widzicie lepiej ode mnie:

Ja sama patrzę daremnie,

I widzę na dnie li… śmiecie!

Antystrofa (Odśpiew)

A kto w domu hoduje

Głodujące czeladzie,

1700

Drobnych dzieci lik [237],

Niech się do mnie skieruje:

Mam bułeczki na składzie

Z pszenicy i fig:

Są kołacze gotowe,

1705

Chleby z pieca garcowe!

Zapraszamy was!

Więc gdzie jest jaka głodna biedota,

Wszyscy niech zniosą przed moje wrota

Worki i mieszki: Manes, niecnota,

1710

Ten mój parobas, hojnie namierzy,

Co się tam komu należy.

Tylko dam jedną maleńką przestrogę:

Lepiej się trzymać od drzwi z daleka…

Bo ugryźć może bryś [238] w nogę

1715

Mniej ostrożnego człowieka!

EXODOS. WYJŚCIE CHÓRU

(1216–1321)

SCENA DWUDZIESTA SZÓSTA

Tłum gapiów otacza bramy Propylejów, pilnowane przez strażniczki; z uczty wychodzi nieco chwiejnym krokiem jeden z Ateńczyków, z pochodnią w ręku, bo już jest wieczór, i rozpędza gawiedź.

Chór i Ateńczyk I.

ATEŃCZYK I

Hej, wrotna, otwórz![239]

do gawiedzi

Wynoś się, warchole!

Tuście usiedli? Chcesz, to ci przysmolę

Tą żagwią kudły? Precz mi stąd, hołoto!

JEDEN Z TŁUMU

usuwając się

1720

Nie ruszyłbym się, gdyby nie chęć oto,

By ci dogodzić; robię więc ofiarę!

DRUGI Z TŁUMU

My wszyscy robim dla ciebie ofiarę!

niby się usuwają ze stopni

ATEŃCZYK II

Precz, bo za kudły chwycę, dziady stare!

Wen [240], jazdo, aby mości Lakonowie

1725

Mogli wyjść godnie po sutym bankiecie!

SCENA DWUDZIESTA SIÓDMA

Z Przedsieni wychodzi drugi z pełnomocników ateńskich, również w różowym humorze.

Ci sami i Ateńczyk II.

ATEŃCZYK II

do pierwszego

To uczta; lepszej nie było na świecie!

Nawet Lakońcy stali się rozmowni[241],

My zaś przy winku mamy humor byczy!

ATEŃCZYK I

Prawda, na trzeźwo żaden trzech nie zliczy!

1730

Gdybym współziomków mógł przekonać słowem,

Tobyśmy w posły chadzali pijani!

Bo kiedy idziem po trzeźwu do Sparty,

Mącimy wszystko; jakby opętani,

Kręcimy; tego, co prawią, nie słyszym,

1735

Węsząc w ich słowach to, czego nie mówią,

W tych samych paktach zmieniając warunki!

Dziś wszystko dla nas różowo i gdyby

O Telamonie piał kto pieśń, a drugi

Do Kleitagory grał mu wtór na flecie,

1740

Klaskalibyśmy [242] na takim duecie!

do hołoty, która znowu obsiadła schody

Te gapie znowu drogę zawaliły!

Precz stąd, do kata, precz stąd, szaławiły!

Z Akropoli wytacza się przy świetle pochodni cały orszak męski.

ATEŃCZYK II

Żywie Zeus! Oto wali pochód cały!

SCENA DWUDZIESTA ÓSMA

Ci sami, oba Chóry i oba orszaki pełnomocników Aten i Sparty.

PEŁNOMOCNIK SPARTAŃSKI

do fletnisty

Hej kochaneczku, duj raźno w piszczały:

1745

Hej, koło ziemi będę krzesać setnie

I w cześć Ateńcom i naszym zapieję!

Fletnista występuje i szykuje się grać

ATEŃCZYK I

Dmij, a od ucha — na bogi — we fletnie!

Jakże się cieszę, że ujrzę ich reje!

Monodia I

PEŁNOMOCNIK SPARTY

śpiewa pod wtór fletni: inni Spartanie tańczą tę pieśń równocześnie

Do śpiewu zwij

1750

W cześć witeziom, o Mnamojno, Matko Muz,

Jednę z twych cór!

Co nasze i wasze zna czyny,

Co widziała śród głębiny

Pod Artemizjon

1755

Jako się rzucali

Ateńcy na wroga korabie

I jak bożyce na Medach jechali!

A zaś z Leonidą my,

Jak odyńce, ostrząc kły,

1760

Wraz skoczyli w boju tan,

Kwiat toczący krwawych pian

Z wściekłych warg na gołą pierś!

A było tam ludu perskiego nie mniej,

Jak na brzegu piaskowych jest ziarn!

1765

Bogini, PokójDzikich pól Pani, Łowczyni sarn,

O Artemido,

Przyjdź, boska dziewko,

Przymierza broń!

Byśmy długo w nim żyli, by z wieku na wiek

1770

Przyjaźni niezłomnej mir chronił i strzegł!

A fałsz i lisie podrywy

Wyrzućmy z tego przymierza!

Więc bywaj na świadka, o Pani cięciwy,

Psy w smyczy wiodąca na źwierza!

SCENA DWUDZIESTA DZIEWIĄTA

Gromiwoja wchodzi z całym orszakiem kobiet attyckich i panhelleńskich: pokazują się te same stroje, co w I akcie.

Ci sami i Gromiwoja z orszakiem.

GROMIWOJA

1775

Oto gdy wszystko żądzą miru płonie,

Bierzcie swe żonki, Mości Lakonowie,

Takoż wy swoje! Mąż niech przy swej żonie,

Żona przy mężu stanie! Więc na zdrowie

Nasze i na cześć bogom — ninie w tany,

1780

Ślubując nigdy nie popaść w szał znany!

CHORUS

śpiew i taniec

Prowadź twój chór w radosny pląs,

Charyty [243] swobodne zwij,

Wzywaj Artemis i brata jej,

Apolla, boga wesela!

1785

Przybywaj do nas, Nysy gospodnie [244],

Co w Menad [245] gronie palisz pochodnie,

I ty, Dyjosie [246], piorunem grzmiący,

I ty, dostojna jego małżonko,

Wiecznie szczęśliwa!

1790

Zwij wszelkie bóstwa, aby nam były

Świadkami w życiu, aż do mogiły,

Że nam stworzyła

Serca kojący

Mir

1795

Boska Kyprido!

Halalaj, ije, pajon

W górę serca, w górę głos!

Iai,

Jakby dał zwycięstwo los!

1800

Iai!

Euoj, euoj, iaj,

Euoj, euoj, euaj, euaj!

GROMIWOJA

do Spartan

I ty, Lakonie, zagrzmij na nowo

Swą pieśń godową!

Monodia II

PEŁNOMOCNIK SPARTY

śpiewa, tańcząc, a z nim tańczy tę pieśń cały orszak Spartan

1805

Tajgetu [247] turnie porzucaj,

O złotostruna

Muzo Lakońska i zejdzi k'nam,

Piać bożyca, w Amyklach zwiastuna,

I Atanę [248], co dzierży spiżolity chram

1810

I dorodnych synów Tyndara,

Co hań [249] nad wodą

Eurotasa pląs wiodą,

Hej, dorodnych bratów para!

Hej — ha — raźniej! Lekką stopą

1815

Heja — ha — w zawrotny pląs.

Wielbmy Spartę, gdzie nam chór

Bogów gędzie [250], a pod gędź

Tupią nogi naszych cór.

Jako źrebic kiedy w tan

1820

Zwyrtny [251] idzie śliczny wian!

Kręgiem, kręgiem ponad brzeg,

Gdzie Eurotas toczy bieg,

Krzesa szumnych dziewek wian,

Aż pod niebo leci pył!

1825

W górę wiatr warkocze wzbił,

Jak u Bakchantki [252], która w dłoni

Tyrsu [253] kiść dzierżąc, kołem goni,

Hej!

Hej, szumna córo Ledy, prowadź nam rej [254],

1830

Hej, śliczna tanecznico!

Włos rozwiany ręką wij,

A nóżkami drobno bij,

Jako leśna łań!

I zaklaskaj dłonią w dłoń

1835

I zawrotnym kołem goń

I rozhulaj pląs!

I boginię niebosiężną,

Spiżowego chrama Księżną,

Wojów Włastę, piej!

Przypisy

[1]

Τάδ᾽ οὐχὶ Πελοπόννησος, ἀλλ᾽ Ἰωνία — gr.: „To nie Peloponez, ale Jonia”, jeden z dwóch napisów wyrytych na słupie postawionym na Przesmyku Korynckim w celu wyznaczenia granicy spornych terenów. Drugi napis, po przeciwnej stronie słupa, miał przeciwną treść. Na południe od znaku, na półwyspie Peloponez, panowała dorycka Sparta, na północ od niego znajdowała się strefa wpływów Aten, w których mówiono dialektem jońskim. [przypis edytorski]

[2]

Tucydydes — historyk ateński z V w. p.n.e, autor Wojny Peloponeskiej. [przypis edytorski]

[3]

vim vitalem (łac.) — siłę życiową. [przypis edytorski]

[4]

agora — rynek; centralny plac w miastach greckich, na którym koncentrowało się życie polityczne (dysputy, obchody świąt) oraz handel. [przypis edytorski]

[5]

Pnyks — miejsce zgromadzeń ludowych w staroż. Atenach. [przypis edytorski]

[6]

viveur (fr.) — człowiek cieszący się życiem. [przypis edytorski]

[7]

pieczeniarz — człowiek wygodnie żyjący na cudzy koszt. [przypis edytorski]

[8]

hetera — kurtyzana w staroż. Grecji. [przypis edytorski]

[9]

nawet psy ateńskie — Osy, w. 892–994: pies Kidatenej i Labes ze szczeniętami przed sądem. [przypis tłumacza]

[10]

Ares (mit. gr.) — bóg wojny i bitewnego szału; jego rzymskim odpowiednikiem jest Mars. [przypis edytorski]

[11]

Ares, Ares, Jonów bóg (…) Na równinie tej śmiertelnej! — Persowie Ajschylosa, tłum. K. Kaszewski. [przypis tłumacza]

[12]

Alkibiades a. Alcybiades (450–404 p.n.e.) — ateński polityk i wódz, w młodości uczeń Sokratesa, znany był ze skłonności do rozpustnego, wystawnego życia; zdradził Ateny na rzecz Sparty. [przypis edytorski]

[13]

dla (daw.) — z powodu. [przypis edytorski]

[14]

barbar — barbarzyńca. [przypis edytorski]

[15]

comité de salut public (fr.) — komitet ocalenia publicznego. [przypis edytorski]

[16]

τοὺς προσδοκῶντας χρυσίον ἐκ τῶν βαρβάρων — wyczekują złota od barbarzyńców; Arystofanes, Acharnejczycy, w. 108. [przypis edytorski]

[17]

Leonidas (zm. 480 p.n.e.) — król i wódz Sparty, jego straceńcza walka przeciw znacznie przeważającym siłom perskim w wąwozie Termopile uratowała grecką flotę i pozwoliła Grekom pokonać najeźdźcę w bitwach pod Salaminą i pod Platejami. [przypis edytorski]

[18]

Temistokles (ok. 524–459 p.n.e.) — polityk i wódz ateński, twórca potęgi morskiej Aten, główny autor zwycięstwa Greków nad Persami pod Salaminą; skazany na banicję przez wrogów politycznych, zmarł na wygnaniu na dworze króla perskiego. [przypis edytorski]

[19]

synekura — z łac. sine cura (bez troski) dobrze płatne stanowisko, nie wymagające przesadnego wysiłku. [przypis edytorski]

[20]

Jetzt rächte sich die engherzige Politik… — Teraz mści się ograniczona polityka ateńskiej demokracji wobec Związkowych: jak wiele można by osiągnąć, gdyby rzeczpospolita rzeczywiście uzyskała siłę polityczną, a rząd ateński mógł się uwolnić od działań militarnych. Pomysł, aby znieść bariery między władzą a poddanymi, tworząc z Aten i Związku jedno państwo i naród, został jednak wygłoszony zgodnie z potrzebą czasu (Aristofanes, Lysistrata 571 i nast.) Ale wtedy było już za późno… [przypis edytorski]

[21]

niepożyty (daw.) — niedający się pokonać. [przypis edytorski]

[22]

minderwärthige Nationen (niem.) — właśc. minderwertige Nationen, gorsze narody. [przypis edytorski]

[23]

Boerowie a. Burowie — potomkowie holenderskich osadników w Afryce, stoczyli dwie wojny z Brytyjczykami w latach 1880–1881 i 1899–1902. [przypis edytorski]

[24]

i tych, co się bronili i tych, co się wdarli — por. Adam Mickiewicz, Reduta Ordona. [przypis edytorski]

[25]

Platon, Alkib. I 123. [przypis tłumacza]

[26]

Akropola — dziś popr. w r.m.: Akropol. [przypis edytorski]

[27]

jak powiadał (…) Imci Pan Jan Kiliński — Pamiętniki Niemcewicza i Kilińskiego. [przypis tłumacza]

[28]

ublanszowany (daw.) — upudrowany. [przypis edytorski]

[29]

Rabelaise, François (ok. 1484–1553) — francuski pisarz, lekarz, były zakonnik; jego satyryczno-fantastyczna epopeja Gargantua i Pantagruel pisana w latach 1532–1564 krytykowała instytucje kościelno-feudalne, dogmaty, średniowieczną metafizykę, budując tym samym podwaliny pod nowoczesną myśl odrodzenia. [przypis edytorski]

[30]

suchoty (daw.) — gruźlica. [przypis edytorski]

[31]

Marcjalis — Marcus Valerius Martialis, poeta rzymski z I w. n.e, specjalizujący się w epigramatach. [przypis edytorski]

[32]

niedostawać (daw.) — brakować. [przypis edytorski]

[33]

Charyty (mit. gr.) — boginie wdzięku i piękna. [przypis edytorski]

[34]

Po niej rad krzesa Kozionóżka zwyrtny, Tanecznym skokiem wieńczący jej brzeg — Ajchylos, Persowie 448–449. [przypis edytorski]

[35]

polyphloisboio thalattēs — πολυφλοίσβοιο θαλάσσης, głośno szumiące, huczące morze; epitet używany przez Homera (zob. np. Iliada I 34). [przypis edytorski]

[36]

Propyleje — brama z kolumnami prowadząca na ateński Akropol. [przypis edytorski]

[37]

Bakchos (mit. gr.) — bóg wina, znany też jako Dionizos; w mit. rzym.: Bachus (Bacchus). [przypis edytorski]

[38]

Afrodyta (mit. gr.) — bogini miłości, kwiatów, pożądania i płodności. Afrodyta nie miała rodziców, narodziła się z piany morskiej u wybrzeży Cypru. [przypis edytorski]

[39]

Pan (mit. gr.) — bóg pasterzy, przedstawiany z koźlimi nogami i rogami; jego rzymski odpowiednik to Faun. [przypis edytorski]

[40]

Koliada (mit. gr.) — przydomek Afrodyty, bogini miłości, od jej miejsca kultu (Kolias w Attyce). [przypis edytorski]

[41]

z bębny — dziś popr. forma N.lm: z bębnami. [przypis edytorski]

[42]

płochy (daw.) — zmienny w uczuciach. [przypis edytorski]

[43]

bez pochyby (daw.) — niechybnie, na pewno. [przypis edytorski]

[44]

doma (daw.) — w domu. [przypis edytorski]

[45]

gnuśny (daw.) — leniwy, pozbawiony energii. [przypis edytorski]

[46]

czeladź (daw.) — służba. [przypis edytorski]

[47]

faramuszka (daw.) — rzecz błaha. [przypis edytorski]

[48]

filuternie (daw.) — figlarnie, w sposób lekko prowokujący. [przypis edytorski]

[49]

Pallada (mit. gr.) — przydomek Ateny, bogini mądrości i sprawiedliwej wojny. [przypis edytorski]

[50]

zawisnąć (daw.) — zależeć. [przypis edytorski]

[51]

niech go dunder świśnie — niech go piorun strzeli. [przypis edytorski]

[52]

zginie cała Beocja (…) niech tylko zostaną węgorze! — Beocja słynna była z ryb i węgorzy, które poławiano w jeziorze Kopais. [przypis tłumacza]

[53]

społem (daw.) — razem. [przypis edytorski]

[54]

szafranny — barwiony drogim żółtym barwnikiem. [przypis edytorski]

[55]

meszty — rodzaj lekkich pantofli. [przypis edytorski]

[56]

giezło — luźna koszula płócienna. [przypis edytorski]

[57]

pawęż (daw.) — tarcza. [przypis edytorski]

[58]

szkut — (gw.) chłopak, urwis; szkuta to duża łódź. [przypis tłumacza]

[59]

Hekate (mit. gr.) — bogini ciemności, strzegąca bram Hadesu. [przypis edytorski]

[60]

Lampito — w oryginale mówi dialektem spartańskim, w tłumaczeniu zaś — góralskim. [przypis edytorski]

[61]

na dwa bożyca — zaklęcie spartańskie ulubione: na dwa bożyca (dual), tj. na Kastora i Polydeukesa; zaklęcie kobiet na dwie boginie: Demeter i Korę. [przypis tłumacza]

[62]

dyć (reg.) — przecież. [przypis edytorski]

[63]

goła hipkam i piętą w rzyć biję — mowa o ćwiczeniach gimnastycznych, jakim oddawały się spartańskie kobiety na równi z mężczyznami. [przypis edytorski]

[64]

nikiej (reg.) — jak. [przypis edytorski]

[65]

hruba — tu: ważna, bogata. [przypis edytorski]

[66]

tamstela (reg.) — stamtąd. [przypis edytorski]

[67]

wici (daw.) — wezwanie na wojnę w formie gałązek (witek). [przypis edytorski]

[68]

gaszek (daw.) — kochanek. [przypis edytorski]

[69]

bykowiec — skórzany bicz. [przypis edytorski]

[70]

Feb (mit. gr.) — przydomek Apolla, boga słońca i muzyki. [przypis edytorski]

[71]

harpia (mit. gr.) — demon w formie ptaka o kobiecej głowie. [przypis edytorski]

[72]

samowtór (daw.) — we dwoje. [przypis edytorski]

[73]

Pallada (mit. gr.) — przydomek Ateny, bogini mądrości i sprawiedliwej wojny. [przypis edytorski]

[74]

isty (daw.) — prawdziwy. [przypis edytorski]

[75]

wżdy (daw.) — przecież, jednak. [przypis edytorski]

[76]

Menelaos — syn Atreusa, król Sparty; jego żona Helena została porwana przez Parysa, co doprowadziło do wojny trojańskiej. [przypis edytorski]

[77]

Helena (mit. gr.) — najpiękniejsza kobieta na ziemi, żona Menelaosa, króla Sparty, porwana przez Parysa, którego wspomagała Afrodyta, wdzięczna za werdykt uznający ją za najpiękniejszą boginię; stało się to przyczyną wojny trojańskiej. [przypis edytorski]

[78]

Ferekrates — ówczesny komediopisarz grecki. [przypis edytorski]

[79]

pokiela (reg.) — dopóki. [przypis edytorski]

[80]

chram (daw.) — świątynia. [przypis edytorski]

[81]

na tarczy, jak to siedmiu wojów czyni u Ajschylosa, zarzniemy baranka — Gromiwoja mówi o scenie z tragedii Ajschylosa Siedmiu pod Tebami, przemowa posła do Eteoklesa: siedmiu bohaterów, zabiwszy tura na czarnej pawęży, przysięgło nie odstąpić od Teb, aż je zdobędą. [przypis tłumacza]

[82]

nie lać wody — w starożytnej Grecji wino pito zwykle rozcieńczone. [przypis edytorski]

[83]

własta (daw.) — władczyni. [przypis edytorski]

[84]

Pejtho (mit. gr.) — bogini przekonywania i uwodzenia. [przypis edytorski]

[85]

meszty — rodzaj lekkich pantofli. [przypis edytorski]

[86]

Nie stanę (…) jak lwica na tarle — mowa o tarle do sera; tarła takie miały trzonek zazwyczaj artystycznie wyrobiony; ulubioną formą była zgięta lwica, jako rękojeść. [przypis tłumacza]

[87]

libacja — płynna ofiara. [przypis edytorski]

[88]

chiton — starożytny strój grecki, prostokąt płótna spinany na ramionach i z boku. [przypis edytorski]

[89]

chlajna (staroż.) — męski płaszcz z grubej wełny. [przypis edytorski]

[90]

czeladź (daw.) — służba. [przypis edytorski]

[91]

zawarty (daw.) — zamknięty. [przypis edytorski]

[92]

brzemiono — dziś popr. brzemię, tj. ciężar. [przypis edytorski]

[93]

doma (daw.) — w domu. [przypis edytorski]

[94]

żona Lykona — Gromiwoja. [przypis edytorski]

[95]

zwolić (daw.) — pozwolić. [przypis edytorski]

[96]

draby — dziś popr. forma N.lm: drabami. [przypis edytorski]

[97]

witeź (daw.) — rycerz. [przypis edytorski]

[98]

Eurypides (ok. 480–406 p.n.e.) — dramaturg grecki, autor tragedii, uznawany za reformatora gatunku. [przypis edytorski]

[99]

inak (reg.) — inaczej. [przypis edytorski]

[100]

w oblężeniu ja srogim (…) [Kleomenesa] dzierżyłem (…) mojego poboju pamiątkę strzaska Czworogród — Attykę nazywano Czworogrodem, Tetrapolis, od czterech głównych osad: Oinoe, Probalinthos, Trikorytos, Marathon, gdzie właśnie stał pomnik zwycięstwa nad Persami. Jest w tym komiczna przesada, gdyż żaden ze starców nie mógł chyba brać udziału w bitwie maratońskiej roku 490, a tym bardziej w obronie Akropoli przed Kleomenesem, który napadł Ateny w r. 510, tj. dokładnie przed stu laty. Przypominają swymi przechwałkami kłamstwa Zagłoby. [przypis tłumacza]

[101]

Herakles (mit. gr.) — heros grecki; syn Zeusa i Alkmeny, mąż Dejaniry; słynny z 12 prac. [przypis edytorski]

[102]

bogini — tu: Atena. [przypis edytorski]

[103]

pęty — dziś popr. forma N.lm: pętami. [przypis edytorski]

[104]

brona (daw.) — brama. [przypis edytorski]

[105]

zawora (daw.) — zamknięcie. [przypis edytorski]

[106]

zażegać (daw.) — zapalać. [przypis edytorski]

[107]

własta (daw.) — władczyni. [przypis edytorski]

[108]

podwika (daw.) — kobieta. [przypis edytorski]

[109]

zakon (daw.) — prawo. [przypis edytorski]

[110]

kruża (poet.) — czara. [przypis edytorski]

[111]

wraz (daw.) — zaraz. [przypis edytorski]

[112]

niszczej — ofiara całopalna, holocaustum. Biblia Królowej Zofii, 26, 6, 27. [przypis tłumacza]

[113]

złotohełma Własto — mowa o Atenie. [przypis edytorski]

[114]

ksieni (daw.) — księżna. [przypis edytorski]

[115]

zbrodzień — dziś: zbrodniarz. [przypis edytorski]

[116]

w pysk ją trzaśnie, jak Hipponaks Bupalosa — Hipponaks, poeta jambiczny, żył w pierwszej połowie VI wieku przed Chrystusem. W jednej ze twych pieśni zagroził rzeźbiarzowi Bupalosowi, że go obije po twarzy i tego dokonał. Pieśń stała się bardzo popularna i przetrwała, jak widać, do czasów Arystofanesa. Podobno sprawa miała się tak: Bupalos robił rzeźby, karykaturki Hipponaksa (rzeźba karykaturalna jest początkiem wielkiej greckiej sztuki portretowej), który się mścił znowu wierszem; stąd bójka. [przypis tłumacza]

[117]

watra (reg.) — ognisko. [przypis edytorski]

[118]

nacechować — naznaczyć, wypalając znak na skórze (zwykle o bydle). [przypis edytorski]

[119]

wiechetki — gałązki, którymi uderza się w łaźni, by pobudzić krążenie krwi. [przypis edytorski]

[120]

Myśli, że jest w trybunale! — przytyk do pieniactwa Ateńczyków, którzy nic nieomal nie robili, tylko sądzili — i za to pobierali diety; spraw było mnóstwo, gdyż w Atenach był sąd najwyższy i dla sprzymierzonych. Obywatel, łyk ateński, był bardzo dumny i zarozumiały z tego potężnego urzędu — trybunału. [przypis tłumacza]

[121]

probulos, jeden z dziewięciu dyktatorów — patrz Przedmowa. [przypis tłumacza]

[122]

Bakchos (mit. gr.) — bóg wina, znany też jako Dionizos; w mit. rzym.: Bachus (Bacchus). [przypis edytorski]

[123]

Adonisa po dachach nieszpory — Adonis, ulubieniec Afrodyty, zginął na polowaniu, a śmierć ta wprawiła boginię w rozpacz. Z krwi jego wykwitnął na rozkaz Afrodyty piękny kwiat leśny, anemone. Kult Adonisa był bardzo rozpowszechniony śród kobiet, a święta na cześć jego były liczne i wcale nie należały do bardzo przyzwoitych. [przypis tłumacza]

[124]

Pnyks — miejsce zgromadzeń ludu, lekko pochyłe wzgórze naprzeciw Akropoli. [przypis tłumacza]

[125]

Kiedy Demostrat w złej, nieszczęsnej chwili podawał wniosek, by przeciw Sycylii wyprawić hufce (…) baba zawyła: „Och, Adonis kona!” — Demostratos, przeciwnik Niklasa, podał był na zgromadzenia ludowym wniosek wyprawy sycylijskiej, która się tak tragicznie zakończyła dla Aten. Z ust świętoszkowatego Senatora dowiadujemy się, że zrobił to w nieszczęsnej „złej godzinie”, kiedy kobiety opłakiwały rocznicę zgonu Adonisa. Była to zatem fatalna wróżba, pomimo to Demostrat — niedowiarek, ateusz, przeparł swoje, ale najwinniejsze są kobiety, bo… wrzeszczały. [przypis tłumacza]

[126]

przeprzeć (daw.) — przeforsować. [przypis edytorski]

[127]

snać a. snadź (daw.) — widocznie. [przypis edytorski]

[128]

samka (daw.) — samica, kobieta. [przypis edytorski]

[129]

swornie (daw.) — porządnie, w sposób zorganizowany. [przypis edytorski]

[130]

krotochwila (daw.) — żart. [przypis edytorski]

[131]

płużyć (daw.) — sprzyjać, tu: przydawać się. [przypis edytorski]

[132]

twój urzędnik — tak jest: scytyjscy łucznicy, niewolnicy państwa, była to wojskowo zorganizowana policja ateńska. Było ich 1200. Pełnili obowiązki pachołków rządowych i katów, jako ludzie plemienia dzikiego, do ślepego posłuszeństwa nawykli. Tu jednak widać, że to tam rozmaicie z tą karnością bywało. [przypis tłumacza]

[133]

Pandrosa — córka Kekropa, najstarszego króla Aten, założyciela zamku Akropoli (Krak i Wanda). [przypis tłumacza]

[134]

Bóstwo Zorzy — Afrodyte. [przypis tłumacza]

[135]

Pani Tauru — Artemis, która tam na Krymie osobliwszej czci doznawała: w czasach prastarych składano jej ofiary z ludzi (Ifigenia). [przypis tłumacza]

[136]

szyd — szyderstwo. [przypis edytorski]

[137]

nie lza (daw.) — nie należy. [przypis edytorski]

[138]

chram (daw.) — świątynia. [przypis edytorski]

[139]

Demeter (mit. gr.) — bogini zbóż, pól uprawnych i rolnictwa, siostra Zeusa. [przypis edytorski]

[140]

niepodobna (daw.) — nieprawdopodobne, niemożliwe. [przypis edytorski]

[141]

jeno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[142]

siła (daw.) — wiele. [przypis edytorski]

[143]

srom (daw.) — wstyd. [przypis edytorski]

[144]

na kolumnach wyryć miejskich — ówczesny sposób archiwizacji uchwał oraz traktatów międzypaństwowych. [przypis edytorski]

[145]

koso (daw.) — krzywo. [przypis edytorski]

[146]

Mąż niechaj się wojną para! — cytat z Homera Iliada VI, w. 492 (Hektor do Andromachy) πόλεμος δ᾽ άνδρεσσι μελήσει. Homera cytowano jako powagę i to rozstrzygającą. [przypis tłumacza]

[147]

korybanty — [dziś popr.: korybanci], kapłani frygijskiej Kybeli, którzy podczas pochodów na jej cześć biegali jak szaleni w pełnej zbroi, robiąc okrutny harmider. [przypis tłumacza]

[148]

puklerz (daw.) — rodzaj okrągłej tarczy. [przypis edytorski]

[149]

misiura — rodzaj płytkiego hełmu. [przypis edytorski]

[150]

Tereus — bohater mityczny, książę Tracji. [przypis tłumacza]

[151]

najźralszy (daw.) — najdojrzalszy. [przypis edytorski]

[152]

zładzić (daw.) — uporządkować. [przypis edytorski]

[153]

synekura — z łac. sine cura (bez troski) dobrze płatne stanowisko, nie wymagające przesadnego wysiłku. [przypis edytorski]

[154]

wmieszkani (gr. μέτοικος, métoikos) — wyraz ten biorę z przedmowy księgarza Hieronima Wietora 1521 (Rozmowy Salomona z Marchołtem). Co do tego całego ustępu patrz Przedmowa. [przypis tłumacza]

[155]

gręplować — rozplątywać przy pomocy specjalnego urządzenia włókna wełny, bawełny lub lnu. [przypis edytorski]

[156]

Zamilcz, wasze! Zło spoczywa — nie budź licha! — przestrzega Senator, aby Gromiwoja nie przypominała strasznej, niebywałej, a tak niedawnej klęski na Sycylii, gdzie zginął kwiat młodzieży ateńskiej w krwawych bojach lub w mękach hańby, głodu, niewoli wśród owych latomii (kamieniołomów). Rozpacz matek nie miała granic. Poeta nie mógł pozwolić Gromiwoi rozwodzić się na ten temat, gdyż, miast śmiechu komedii, łatwo by zatrząsł teatrem tragiczny płacz i jęk. [przypis tłumacza]

[157]

aza (daw.) — czy. [przypis edytorski]

[158]

siedzi duszą całą… nad kabałą… — tj. czekając, jako stara panna, czy też jeszcze jawi się kawaler i pytając wszelakiej wróżby (kocha — nie kocha itp.). Kabała, wyraz hebrajski, oznacza w ogóle naukę tajną o badaniu przyszłości. [przypis tłumacza]

[159]

ja ci placuszek z miodem sama przygotuję — placek z miodem dawano umrzykom dla podziemnego psa Kerberosa, jak pieniążki (obole) dla przewoźnika łodzi, Charona. [przypis tłumacza]

[160]

wian pogrzebny daję na twe czoło — zmarłych wieńczono, jako tych, którzy ukończyli walkę życia, agon wygrali przed tymi, co tu jeszcze żyją — jeszcze nie dościgli kresu. [przypis tłumacza]

[161]

naści (reg.) — masz. [przypis edytorski]

[162]

Charon (mit. gr.) — sługa Hadesa-Plutona, przewoził dusze zmarłych przez podziemną rzekę Styks do krainy umarłych. Starożytni Grecy kładli swoim zmarłym na języku obol, drobną monetę, jako zapłatę dla Charona. [przypis edytorski]

[163]

chlajna (staroż.) — męski płaszcz z grubej wełny. [przypis edytorski]

[164]

szlakować (daw.) — śledzić. [przypis edytorski]

[165]

wiara — tu: wiarygodność. [przypis edytorski]

[166]

Jak Aristogejton stanę posągowo (…) Zyskam obok niego pomnik — przy tych słowach przybiera Strymodoros posturę posągu, a za nim wszyscy choreuci. Pretensja do pomnika obok bohaterów wolności Harmodiosa i Arystogejtona jest tym komiczniejsza, że ustawa zabraniała stawiać komukolwiek posągu obok tej wielkiej dwójcy: tak wielka była cześć tych obrońców wolności. [przypis tłumacza]

[167]

ninie (daw.) — teraz. [przypis edytorski]

[168]

dank (daw.) — podziękowanie. [przypis edytorski]

[169]

sąd niosłam złoty — naczynie złote, w którym obnoszono tak zwane άρρητα, arrēta, tj. zakazane symbole bogini Demetry. [przypis tłumacza]

[170]

własta — władczyni. [przypis edytorski]

[171]

Niedźwiadką byłam w Braurońskie Świątka — Świątko Braurońskie obchodzono na cześć Artemidy: dziewczątka wyżej lat dziesięciu, ubrane w pozłociste chitonki, łaziły na czworakach, udając niedźwiedzice. Był to symbol błagalny, aby się przestała gniewać Artemida za to, że kiedyś zabito oswojoną jej niedźwiedzicę w Brauronie, osadzie attyckiej. Niedźwiedzicę zabił młody Ateńczyk, gdyż pokaleczyła mu siostrę. Bogini zesłała zarazę na miasto, a jako środek przebłagalny ustanowiono ten obrzęd. [przypis tłumacza]

[172]

perory — przemowy. [przypis edytorski]

[173]

Jako drzewiej na Leipsydrę — znowu blagi Zagłoby. Leipsydria były to forteczki na granicy Beocji i Attyki w górach Parnetu przeciw Hippiasowi, który je w końcu zdobył, ale rzecz się działa przed 100 laty. [przypis tłumacza]

[174]

mdły (daw.) — słaby. [przypis edytorski]

[175]

korab (daw.) — statek. [przypis edytorski]

[176]

Artemizja — mężna królowa Halikarnasu (M. Azja), siostra i małżonka króla Mausolosa, któremu wystawiła olbrzymi grobowiec Mausoleon (mauzoleum) zwany, a zaliczany do siedmiu cudów świata. Biła się przeciw Ateńczykom w bitwie morskiej pod Salaminą 480 r. przed Chr. na czele 58 własnych korabi bojowych tak mężnie, iż o niej właśnie powiedział Kserkses te sławne słowa: „Mężowie stali się niewiastami, niewiasty mężami w tym boju”. (Herodot, Dzieje VIII 88). [przypis tłumacza]

[177]

Amazonki — wojownicze plemię kobiet (porównaj Dahomej), mieszkały nad Pontem (Morze Czarne). W mitycznych czasach najechały Attykę konno: Tezeusz, heros ateński, zmógł je i wygnał. [przypis tłumacza]

[178]

Na te Amazonki bacz, co malował Mikon — w przedsionku Poikile stoa (Krasna sień) namalował sławny malarz koni, Mikon (ateński Kossak), epizody walk Amazonek z Ateńczykami, Tezeuszem i jego drużyną. Mikon syn Fanachosa był zarówno tęgim rzeźbiarzem. [przypis tłumacza]

[179]

kiep (daw.) — wulgarna nazwa kobiecych genitaliów. [przypis edytorski]

[180]

bajkę, jak żuk orła nęka — bajka Ezopa: zając, ścigany przez orła, prosi żuka gnojka, swego kuma, o ratunek. Żuk przyjął go w gościnę. Nadleciał orzeł: żuk prosi go, aby mu nie krzywdził przyjaciela, którego bronią prawa gościnności. Orzeł nie zważa na zaklęcia, w oczach żuka rozdziera zająca. Żuk gnojek postanowił zemstę. Wyszukał gniazdo orła, wytoczył jaja orle jedno po drugim na brzeg gniazda i postrącał. Orzeł pobudował się powtórnie na niedostępnej skale. Żuk gnojek i tam zrobił tak samo. Wtedy orzeł uwił gniazdo na Olimpie, na kolanach Zeusa. Żuk gnojek poleciał na Olimp, puścił gnojkiem na Zeusa. Zeus się porwał, aby te żukowe perfumy strząsnać; jaja wypadły i stłukły się. [przypis tłumacza]

[181]

krasawica (daw.) — piękność. [przypis edytorski]

[182]

Hekate (mit. gr.) — bogini ciemności, strzegąca bram Hadesu. [przypis edytorski]

[183]

Mistrzyni, własto ogromnego dzieła, skąd się ta chmura na twym czole wzięła? — te dwa wiersze, oraz w. 712, to dosłowny cytat z Telefosa, tragedii Eurypidesa, którego Arystofanes ośmiesza. [przypis tłumacza]

[184]

pieczara Pana — na półn. stoku Akropoli; w niej Apollo schwytał Kreuzę i zapłodnił. Syn Kreuzy, Ion, wnuk Erechtheusa, od którego wywodzi się plemię Jonów. [przypis tłumacza]

[185]

puszcza się w dół kołowrotem — kołowrót, czyli winda: nie wiadomo nic bliżej o tej windzie, czy i gdzie była: prawdopodobnie była wtedy właśnie, gdyż roboty na Akropolis koło świątyń dopiero co ukończono; przypuszczam tedy, że jest mowa o jednym z takich kołowrotów do celów budowy. [przypis tłumacza]

[186]

gaszek (daw.) — zdrobnienie od gach, tj. kochanek. [przypis edytorski]

[187]

Orsilochos — Ateńczyk hulaka, znany kobieciarz. [przypis tłumacza]

[188]

płużyć (daw.) — sprzyjać. [przypis edytorski]

[189]

mileską — dziś popr.: milezyjską, pochodzącą z Miletu, greckiego miasta na wybrzeżu Azji Mniejszej. [przypis edytorski]

[190]

Ejlityja — bogini połogów. [przypis tłumacza]

[191]

gontyna (daw.) — świątynia. [przypis edytorski]

[192]

babka — tu: akuszerka. [przypis edytorski]

[193]

szłom (daw.) — hełm. [przypis edytorski]

[194]

Gdym Smoka-Stróża ujrzała — Wąż, Smok, grodu stróż: legendą był już wtedy, jak to Herodot, VIII 41, przyznaje. Cześć jednak była dla niego u ludu, ale oświecony ówczesny Ateńczyk widział w nim tylko symbol. Pallas Atene Fidiasza ma go u nóg przy tarczy: tym komiczniejsza jest ta mężatka, która twierdzi, iż go żywego widziała. [przypis tłumacza]

[195]

puchacze — sów i puchaczy było i jest mnóstwo w Atenach tak, że, gdy coś kto niepotrzebnie zrobił, mówiono: „niesie sowę do Aten” (γλαῦκ’ Ἀθήναζε); ptak Atenie poświęcony. [przypis tłumacza]

[196]

nocy — dziś popr.: noce. [przypis edytorski]

[197]

czyta ze zwoju proroctwo — poeta wyszydza, gdzie może, łatwowierność ziomków, którzy zbyt często dawali się brać na wróżby, proroctwa pokątne. Był to po prostu przemysł ówczesnych okultystów, którzy w myśl zasady swojej, vulgus decipi vult… fabrykowali na kopy rozmaite wróżby. Jako towar pierwszorzędny uchodziły wróżby Bakisa, wieszczka najpopularniejszego. [łac. vulgus decipi vult, ergo decipiatur: plebs chce być oszukiwany, więc niech będzie oszukiwany; red. WL] [przypis tłumacza]

[198]

junosza (reg.) — młodzieniec. [przypis edytorski]

[199]

Melanion — postać raczej mityczna, uczeń Chirona (jak Achilles), który go wprawiał do łowów w lasach Arkadii. Pokonał w biegu Atalantę i miał z nią syna Parthenopeja. Ale to nie jest w sprzeczności z śliczną pieśnią Strymodora: Melanion gardził kobietami: Atalanta to była bogini. [przypis tłumacza]

[200]

Myronides — zwyciężył Beotów pod Ojnophytą. [przypis tłumacza]

[201]

Myronides był też kudłacz, czarnotyłec, strach na wrogi, tudzież Formion — ogół Ateńczyków wierzył, że ludzie dołem i na grzbiecie porośli są bardzo waleczni a mocni. [przypis tłumacza]

[202]

Formion — był sławnym admirałem. [przypis tłumacza]

[203]

Tymon — „mizantrop”, znana postać ówczesnego świata. Żył współcześnie z Arystofanesem. Stratyllida zestawia bardzo komicznie i dowcipnie z mitycznym Melanionem tego Tymona, którego znano doskonale w Atenach, a zarazem łże o tej jego miłości do kobiet, było bowiem przeciwnie. [przypis tłumacza]

[204]

Erynie (mit. gr.) — boginie zemsty, karzące zwłaszcza przewiny wobec rodziny i rodu, przedstawiane ze skrzydłami i z wężami we włosach, doprowadzające do szału i dręczące tych, których ścigają. [przypis edytorski]

[205]

Obojga Kyter, Pafu, Kypru, Włosto… — przyjmuję tu znakomitą koniekturę T. Zielińskiego Marginalien I, „Philologus” LX, 1901, str. 1–16, który ten wiersz odnosi do Kinesjasa, a nie jak wszyscy inni uczeni do Afrodyty. Gromiwoja wypowiada tu formułkę zaklęcia, aby „złe” poszło precz. [przypis tłumacza]

[206]

Chloę mija — gr. Chloe: Zielna, przydomek Demetry, bogini zasiewów i zieleni, która miała świątyńkę na stoku Akropoli. [przypis tłumacza]

[207]

krom (daw.) — prócz. [przypis edytorski]

[208]

Pyjonia — żart słowny tłumacza od starop. pyje, tj. genitalia męskie. [przypis edytorski]

[209]

wżdy (daw.) — przecież, jednak. [przypis edytorski]

[210]

miano — tu: mienie, majątek. [przypis edytorski]

[211]

W tej ślicznej grocie — we wzmiankowanej wcześniej Grocie Pana na północnym stoku Akropoli. [przypis tłumacza]

[212]

Tajne Źródełko — po grecku Klepsydra, dosłownie: kradziona, skryta woda; wysoko na skale zamku ateńskiego jest niewielka pieczara, a w niej źródło, z którego dotychczas wodę czerpią dla Akropoli. [przypis tłumacza]

[213]

mitręga (daw.) — zwłoka. [przypis edytorski]

[214]

lubo (daw.) — chociaż. [przypis edytorski]

[215]

rogoża — rodzaj maty plecionej z łyka. [przypis edytorski]

[216]

wojłok — gorszy gatunkowo filc. [przypis edytorski]

[217]

Lisipiesek — dostawca żywego towaru, znany wówczas Philostratos, którego ludność przechrzciła na Kynalopeksa, co tłumaczę dosłownie: Lisipiesek. [przypis tłumacza]

[218]

ka (reg.) — gdzie. [przypis edytorski]

[219]

prytan — wysoki urzędnik w staroż. Grecji, reprezentant fyle zasiadający w Radzie Najwyższej. [przypis edytorski]

[220]

Konisal sprośny — Konisalos, krewny Priaposa, demon rozpusty. [przypis tłumacza]

[221]

mir (daw.) — pokój. [przypis edytorski]

[222]

buława lakońska — σκυτάλα λακωνικά, wałek, który dostawał wódz lakoński: takiej samej grubości drugi wałek zatrzymywali eforowie, aby odczytać raporty wodza i przesłać mu tajne rozkazy. Korespondencja odbywała się za pomocą wąziutkich pasków pergaminu, które nawijano, splot koło splotu, na wałek i pisano na nich poprzecznie drobno; potem paski zdejmowano, oddawano je posłańcowi, aby je wręczył tej osobie, która miała taki sam wałek. Ta nawijała paski powtórnie, litery układały się jak przedtem i pismo odczytywano. Tu obaj mężowie odczytali sekret bardzo szybko na swoich buławach. [przypis tłumacza]

[223]

niepożyty (daw.) — niedający się pokonać. [przypis edytorski]

[224]

lubo (daw.) — chociaż. [przypis edytorski]

[225]

Z Trykorytu ta poczwara — Trykorythos, jeden z powiatów Attyki, leżący na bagnach i moczarach. Nieznośna i niezdrowa okolica Aten z powodu mnogich komarów i muszek. Źródło malarii, która w krótkim po wojnach perskich czasie zaczęła toczyć i trawić piękne greckie ciało, doprowadzając pomału szlachetną rasę do upadku cielesnego. [przypis tłumacza]

[226]

Karystos — miasteczko na Eubei, sławne urodą mężczyzn, którzy uchodzili za ówczesnych Don Juanów. [przypis tłumacza]

[227]

luto (daw.) — srodze. [przypis edytorski]

[228]

li (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[229]

Utnie, co uciął posągom Hermesa — aluzja do Hermokopidów: Arystofanes kpi z całej ówczesnej św. inkwizycji. [przypis tłumacza]

[230]

nawa (daw.) — okręt (częsta metafora państwa). [przypis edytorski]

[231]

strojąc koperczaki (daw.) — zalecając się. [przypis edytorski]

[232]

zabyć (reg.) — zapomnieć. [przypis edytorski]

[233]

hoplici — ciężkozbrojna piechota w staroż. Grecji. [przypis edytorski]

[234]

miast (daw.) — zamiast. [przypis edytorski]

[235]

nikam (reg.) — nigdziem. [przypis edytorski]

[236]

mglić (daw., reg.) — mdlić, tj. osłabiać. [przypis edytorski]

[237]

kto w domu hoduje głodujące czeladzie, drobnych dzieci lik — nigdy Grekowi tak źle być nie może, iżby zapomniał dowcipu i wdzięku. I to prawda. W tym strasznym 411 roku, kiedy w Atenach nędza i głód doszły ostatnich niemal granic, kiedy już i pieniędzy zabrakło i w kasach rządowych i prywatnych — naród bawi się i słucha w teatrze takich na pół bolesnych, a na pół żartobliwych kpinek z własnej biedy. [przypis tłumacza]

[238]

bryś — brytan, pies. [przypis edytorski]

[239]

Hej, wrotna, otwórz! (…) — wiersze 1216–1225, podług tekstu Blaydesa, z tą różnicą, iż tłumacz wprowadził zamiast Wrotnego, Wrotną, oraz dwóch ludzi z tłumu, co, podług niego (tłumacza) zapatrywania, jest logicznym wypływem myśli Arystofanesa. [przypis tłumacza]

[240]

wen (daw.) — precz. [przypis edytorski]

[241]

Nawet Lakońcy stali się rozmowni — Spartanie słynęli z lakoniczności, tj. umiejętności krótkiego wypowiadania się. [przypis edytorski]

[242]

gdyby o Telamonie piał kto pieśń, a drugi do Kleitagory grał mu (…) klaskalibyśmy — pieśń o Telamonie (wojenna) i Kleitagorze (miłosna) miały rytm jednaki, ale muzyka do nich, nuty i słowa oczywiście były zupełnie inne: była to zatem kocia muzyka, a jednak podochoconym winem biesiadnikom wydawała się symfonią. [przypis tłumacza]

[243]

Charyty (mit. gr.) — boginie wdzięku i piękna. [przypis edytorski]

[244]

gospodzin (daw.) — pan. [przypis edytorski]

[245]

Menady (mit. gr.) — ogarnięte szałem kobiety z orszaku Dionizosa. [przypis edytorski]

[246]

Dyjos — Zeus. [przypis edytorski]

[247]

Tajget — zalesione góry na Peloponezie, miejsce akcji mitów o Artemidzie, dziewiczej bogini księżyca i łowów. [przypis edytorski]

[248]

Atana (mit. gr.) — starogrecka bogini-matka, wspominana na kreteńskich tabliczkach, często błędnie identyfikowana z dziewiczą Ateną. [przypis edytorski]

[249]

hań (reg.) — tam. [przypis edytorski]

[250]

gędzić (daw.) — grać, muzykować. [przypis edytorski]

[251]

zwyrtny (reg.) — obracający się szybko. [przypis edytorski]

[252]

Bakchantka (mit. gr.) — ogarnięta szałem kobieta z orszaku Bakchosa, boga wina. [przypis edytorski]

[253]

tyrs — laska opleciona winoroślą i bluszczem, atrybut Dionizosa. [przypis edytorski]

[254]

rej (daw.) — korowód taneczny. [przypis edytorski]

Spis treści

ArystofanesGromiwojatłum. Edmund Cięglewicz

Przedmowa

I

II

III

IV

Gromiwoja

OSOBY:

CHÓRY:

STATYŚCI:

PROLOG

SCENA PIERWSZA

GROMIWOJA

SCENA DRUGA

GROMIWOJA

KALONIKE

GROMIWOJA

KALONIKE

GROMIWOJA

KALONIKE

GROMIWOJA

KALONIKE

GROMIWOJA

KALONIKE

GROMIWOJA

KALONIKE

GROMIWOJA

KALONIKE

GROMIWOJA

KALONIKE

GROMIWOJA

KALONIKE

GROMIWOJA

KALONIKE

GROMIWOJA

Kobieta, StrójKALONIKE

GROMIWOJA

KALONIKE

GROMIWOJA

KALONIKE

GROMIWOJA

KALONIKE

GROMIWOJA

KALONIKE

GROMIWOJA

KALONIKE

GROMIWOJA

KALONIKE

GROMIWOJA

KALONIKE

GROMIWOJA

KALONIKE

SCENA TRZECIA

MYRRINE

GROMIWOJA

MYRRINE

KALONIKE

GROMIWOJA

SCENA CZWARTA

GROMIWOJA

LAMPITO[60]

GROMIWOJA

LAMPITO

GROMIWOJA

LAMPITO

MYRRINE

KALONIKE

GROMIWOJA

LAMPITO

GROMIWOJA

LAMPITO

GROMIWOJA

LAMPITO

MYRRINE

GROMIWOJA

MYRRINE

GROMIWOJA

KALONIKE

GROMIWOJA

LAMPITO [60]